Het ministerie van BZK ontwikkelt en voert beleid langs vijf inhoudelijke richtingwijzers. Deze richtingwijzers vormen de thematische basis van de SEA. In deze bijlage worden deze thema’s nader uitgewerkt en toegelicht aan de hand van een inzichtbehoefte en bijpassende onderzoeksprogrammering per thema.

Deze onderzoeksprogrammering biedt een overzicht van de geplande ex ante, ex durante en ex post evaluaties van beleid. Hieronder vallen ook de evaluaties van subsidies, agentschappen en zelfstandige bestuursorganen (ZBO). Tevens wordt de doeltreffendheid en de doelmatigheid van het gehele beleid binnen de (sub)thema’s eens in de vier tot zeven jaar onderzocht middels een periodieke rapportage.

Toelichting

De algemene doelstelling van artikel 1.2 van de begroting van BZK luidt «Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) werkt aan een slagvaardig en betrouwbaar openbaar bestuur waarop inwoners kunnen vertrouwen. Een openbaar bestuur dat samen met de samenleving in staat is de maatschappelijke opgaven op te lossen. Veranderingen in onze maatschappij beïnvloeden hoe ons bestuur en onze democratie werkt. Om waarden als legitieme besluitvorming, slagkrachtig openbaar bestuur en transparantie daarbij te behouden en democratische waarden en vrijheden te borgen en versterken, is continue aandacht nodig voor de werking en inrichting van democratie en bestuur.»

In het tweede lid van het artikel gaat het in het bijzonder over het functioneren van de democratie. De verantwoordelijkheid van BZK bestaat op dit punt concreet uit de zorg voor het goed functioneren van het representatieve bestel van gemeenteraden, provinciale staten en parlement en de daarvan afgeleide bestuurlijke arrangementen en de staatsinrichting zoals we die nu kennen. Denk aan een goed verloop van eerlijke en veilige verkiezingen, het ondersteunen en versterken van politieke partijen, een weerbaar en integer bestuur, een inclusief en divers bestuur met een toegesneden rechtspositie en goede ondersteuning van politieke ambtsdragers, het benoemen van burgemeesters en Commissarissen van de Koning en het beschermen van de democratie tegen destabilisering. De verantwoordelijkheid van BZK bestaat tegelijkertijd uit het onderkennen en versterken van kwetsbaarheden in de democratie en het openbaar bestuur, en het inspelen op nieuwe ontwikkelingen zodat het democratische bestuur in Nederland vitaal en bij de tijd blijft.

Voor het in stand houden, beschermen en vernieuwen van dit democratisch bestel zet het ministerie uiteenlopende middelen in: wet- en regelgeving (bijvoorbeeld de Wet op de financiering van politieke partijen), geld (bijvoorbeeld in de vorm van de vergoedingen voor decentrale politieke ambtsdragers), toezicht (het stelsel van interbestuurlijk toezicht), flankerend beleid (bijvoorbeeld het netwerk weerbaar bestuur) en experimenten ten behoeve van onderhoud en innovatie (bijvoorbeeld experimenten met een nieuw stembiljet).

Het ministerie hecht er belang aan om periodiek te onderzoeken wat de uitwerking is van de inzet van deze middelen in het veld waarvoor ze bedoeld zijn. Daarom worden er uiteenlopende vormen van onderzoek verricht: monitoring, evaluatie, verkennend onderzoek en wetenschappelijke analyses.

In juni 2024 is de beleidsdoorlichting van artikel 1, Openbaar Bestuur en Democratie, van de begroting van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (hoofdstuk VII), over de periode 2018 tot en met 2021, aangeboden aan de Tweede Kamer.

De beleidsdoorlichting kan met de huidige focus op bestaand evaluatieonderzoek naar doelmatigheid en doeltreffendheid geen precies beeld geven van de mate waarin het beleid bijdraagt aan het openbaar bestuur en democratie. De dynamische politiek-bestuurlijke context maken het complex om beleid te toetsen op doeltreffendheid en doelmatigheid. Een bijkomende en complicerende factor is dat de personele uitgaven niet onder het doorgelichte begrotingsartikel vallen. Het ministerie van BZK boekt zijn apparaatskosten op een zelfstandig artikel. Volgens eerdere systematiek van beleidsdoorlichtingen konden de onderzoekers die de doorlichting uitvoerden daarom in strikte zin de relatie tussen inzet en doelbereik niet inzichtelijk maken.

Desalniettemin wordt in de doorlichting en in de bijbehorende reflecties van onafhankelijk deskundigen ook geconstateerd dat er in verschillende dossiers zeer systematisch wordt geëvalueerd, bijvoorbeeld op het terrein van verkiezingen of de besteding van gelden aan ProDemos of aan politieke partijen.

Daarbij is tevens een constatering dat met beperkte middelen essentiële taken in de instandhouding en het onderhoud van democratie en openbaar bestuur worden uitgevoerd, dat het ministerie daarbij vaak bouwt op wetenschappelijke kennis en ervaringen in andere landen en reageert op signalen uit de maatschappij. Die praktijk zal ook de komende jaren worden voortgezet.

Tegelijk neemt BZK op andere onderdelen de verbetermogelijkheden voor evaluaties ter harte zoals ook in de kabinetsreactie aangegeven wordt. Die verbetermogelijkheden zijn er vooral wanneer er minder harde en meetbare instrumenten worden ingezet, bijvoorbeeld in innovatieve programma’s of daar waar met meerdere partners in het veld wordt samengewerkt. De komende periode wordt er een onderzoeksprogrammering ontwikkeld in voorbereiding op de periodieke rapportage «Sterke en weerbare democratische rechtsstaat» in 2028.

Toelichting

BZK is erop gericht om een stevige kennisbasis te creëren voor beleidsvorming, -uitvoering, -monitoring en -evaluatie, die bijdraagt aan haar ambitie: Een sterk, toekomstbestendig en (financieel) stabiel bestuur, waarbij elke regio telt. Gegeven de huidige maatschappelijke en bestuurlijke context waarin waarden als transparantie, vertrouwen en uitvoerbaarheid op de voorgrond treden, vertaalt dit zich in de volgende kennisbehoefte: kennis en monitoring voor het versterken van de realisatiekracht van het openbaar bestuur, het in evenwicht brengen van de financiële en bestuurlijke verhoudingen, het verbeteren van de publieke dienstverlening en het opereren als één overheid.

Er komt een zwaarder accent op het verwerven en delen van kennis uit de praktijk en het interbestuurlijk organiseren van kennis en leren (van en voor regio’s ter versterking van de uitvoeringskracht van het decentrale bestuur). Hiermee staat een versterking van de keten ‘opgave-kennis-beleid-praktijk-opgave’ voor ogen.

Hierbij zal de komende jaren expliciet aandacht worden besteed aan de doorvertaling van de Actieagenda Sterk Bestuur naar concrete kennisvragen. Hiervoor is het wel nodig duidelijk te hebben wat de concrete doelstellingen rondom de Actieagenda voor de komende jaren zijn, om vervolgens te kunnen bepalen op welke wijze deze ook geëvalueerd gaan worden. Op dit moment wordt nog gewerkt aan de bepaling van deze doelen en de inrichting van de kennisorganisatie op de kennisbehoeften die hieruit voortvloeien

In juni 2024 is de beleidsdoorlichting van artikel 1, Openbaar Bestuur en Democratie aangeboden aan de Tweede Kamer. Aan de opvolging van de aanbevelingen wordt momenteel gewerkt. Zo is het onder meer het streven om overzicht en samenhang te creëren in beleidsdoelen en beleidstheorieën te expliciteren. Het operationaliseren van missies is daar onderdeel van. Daarnaast is het doel om systematischer te evalueren, waarbij ruimte is voor toetsing op publieke waarden in brede zin. Dit is tevens toegezegd in de kabinetsreactie op de beleidsdoorlichting. Aan de opvolging van deze toezegging wordt gewerkt door een meer volledige onderzoeksprogrammering te ontwikkelen in voorbereiding op de periodieke rapportage «Goed functionerend openbaar bestuur» in 2028.

In 2025 komt de 10^e editie van de Staat van het Bestuur uit. Het ministerie van BZK maakt iedere twee jaar de feitelijke stand van zaken van de inrichting en het functioneren van het decentrale openbaar bestuur op. Hierdoor worden trends en ontwikkelingen zichtbaar en kan beleid ontwikkeld, onderbouwd en verantwoord worden. De Staat omvat de hele breedte van democratie, bestuur en regio. Voor deze 10^e editie zal de optie worden verkend tot internationaal vergelijkend onderzoek. Ook zal worden gekeken of de Staat aanpassingen behoeft in relatie tot de nieuwe Actieagenda Sterk Bestuur.

Data over de financiën van decentrale overheden worden bij het ministerie van BZK doorlopend gemonitord. Dit levert het openbaar bestuur inzicht in de inkomsten, uitgaven en financiële positie van gemeenten en provincies, en de ontwikkelingen daarin.

De inzet op de nieuwe Actieagenda Sterk Bestuur wordt ook gemonitord. Het gaat dan om een continue proces om de voortgang te bezien en de effectiviteit van inzet en instrumenten te bepalen. Dit proces zal zich deels vertalen in de evaluatie van concrete beleidsinstrumenten zoals de Uitvoerbaarheidstoets Decentrale Overheden (UDO). Daarnaast zal ook breder gekeken worden naar de manier waarop de nieuwe taken in de werkorganisatie zijn/worden belegd.

De evaluatie rondom de besteding van de middelen van artikel 2: Nationale Veiligheid is in de reguliere planning- & controlcyclus van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) ingebed. De AIVD doet haar werk op basis van de Geïntegreerde Aanwijzing Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (GA I&V 2023 ‒ 2026). De GA I&V wordt opgesteld in samenspraak met de behoeftestellers, de ministeries van: BZK, BZ, Defensie en Justitie en Veiligheid onder coördinatie van het ministerie van AZ. In 2023 is de nieuwe GA voor 2023 ‒ 2026 in werking getreden. De voortgang op de GA wordt gerapporteerd door middel van voortgangsrapportages, welke driemaal per jaar worden behandeld in de Comité Verenigde Inlichtingendiensten Nederland (CVIN) en Raad voor Veiligheids- en inlichtingendiensten (RVI). Deze rapportages dienen tevens als verantwoordingsdocument voor de Commissie voor Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CIVD) van de Tweede Kamer.

De Auditdienst Rijk (ADR) doet op grond van Comptabiliteitswet 2016 intern onderzoek naar het gevoerde begrotingsbeheer, financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering. Daarnaast controleert de Algemene Rekenkamer (AR) de uitgaven van de AIVD en rapporteert hierover aan de CIVD. In de onderzoeken van zowel de ADR als de AR ligt de focus ligt op de doel- en rechtmatigheid van de uitgaven van de AIVD. De AR verricht eveneens onderzoek naar specifieke onderwerken, zoals recentelijk naar de operationele slagkracht van de diensten.

De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) houdt toezicht op de AIVD en de MIVD. De commissie oefent tijdens en achteraf toezicht uit op de rechtmatigheid van de uitvoering van zowel de Wet op inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) 2017 als de Wet veiligheidsonderzoeken. De Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) is een onafhankelijke commissie die vooraf toetst of de inzet van specifieke bijzondere bevoegdheden door de AIVD rechtmatig is.

Tot slot is de AIVD verplicht jaarlijks een openbaar verslag uit te brengen dat terugblikt op de aandachtsgebieden in het afgelopen jaar en zicht geeft op de aandachtsgebieden in het lopende jaar (Jaarverslag 2023 | Jaarverslagen | AIVD).

Toelichting

Vanuit de Werkagenda Waardengedreven Digitalisering (WWD) heeft BZK in december 2022 samen met andere departementen en de medeoverheden een meerjarige agenda neergezet. Dit programma geeft tevens uitvoering aan het op EU-niveau vastgestelde beleidsprogramma ‘Digital Decade Policy Program’. Het ‘Digital Decade Policy Program’ heeft als doel bedrijven en mensen mondiger te maken in een duurzame en welvarende digitale toekomst waarin de mens centraal staat

Europa’s digitale decennium: doelstellingen voor 2030 | Europese Commissie. Het verbeteren van vaardigheden, de digitale transformatie van bedrijven, een veilige en duurzame digitale infrastructuur en digitalisering van overheidsdiensten staan hierbij centraal.

De werkagenda was de eerste stap in de invulling van de ambities van het kabinet Rutte IV voor de waardengedreven digitale transitie van Nederland. Deze transitie is nodig omdat digitalisering grote gevolgen heeft voor hoe we leven, wonen en werken. Het verandert de samenleving ingrijpend. De invloed van digitalisering is overal merkbaar: het internet, smartphones, apps en online platformen zijn niet meer weg te denken uit ons dagelijks bestaan. Nieuwe technologieën als generatieve artificiële intelligentie (AI) zullen die impact alleen maar vergroten. Als Nederland zich niet goed voorbereidt op deze fundamentele verandering, is er een risico dat kansen worden gemist, maar ook dat de samenleving opgescheept wordt met producten en diensten die onze belangen niet dienen en grote risico’s met zich meebrengen.

Kennisverzameling speelt een belangrijke rol om ons de komende jaren in te zetten voor een waardengedreven digitale samenleving en de rol van de overheid hierin. Enerzijds gaat het om kennisvragen over actuele strategische uitdagingen op dit terrein. Denk hierbij aan onderzoek naar aan onderzoek naar welke impact technologieën hebben en hoe rechten van burgers beter geborgd kunnen worden in het digitale domein. Hierin zoeken we de relatie met het werkprogramma van kennisinstelling Rathenau Instituut.

Digitalisering is één van de vier onderzoeksthema’s van het werkprogramma. Het Rathenau Instituut wil een bijdrage leveren aan het ontwerpen van een samenleving die democratisch stuurt op digitalisering, en waarin iedereen mee kan doen.

Anderzijds gaat het om inzichten die we via onderzoek willen opdoen over ons eigen ingezette beleid. Denk hierbij aan onderzoek naar de doelgroepen die ondersteuning nodig hebben om mee te doen aan de digitale samenleving, en aan wélke ondersteuning zij nodig hebben. En ook aan de introductie van het Burgerservicenummer in Caribisch Nederland en alles wat hierbij komt kijken.

De evaluatie van het eerder ingezette beleid kan waardevolle inzichten opleveren voor het nieuwe kabinet. Aan de doelstellingen wordt doorlopend gewerkt met middelen afkomstig van verschillende begrotingsartikelen.

Toelichting

De jaarlijkse rapportage Bedrijfsvoering Rijk biedt inzicht in het werkgevers- en bedrijfsvoeringsbeleid van BZK. In 2024 zal de beleidsdoorlichting van artikel 7 ook verdere inzichten verschaffen in hoeverre het beleid van BZK op dit gebied doelmatig en doeltreffend is.

In 2023 heeft een visitatie plaatsgevonden van het DG Algemene Bestuursdienst (DGABD). Naar aanleiding van de aanbevelingen uit het visitatierapport heeft DGABD een aantal maatregelen genomen om de impact van DGABD te vergroten. De kennisbehoefte van DGABD voor de komende jaren is gericht op inzicht verkrijgen in de effecten van deze maatregelen. Daarom zal in 2027 een nieuwe visitatie plaatsvinden (Kamerstukken II, 2022/23, 31490, nr. 326).

De nieuwe Wet bescherming klokkenluiders is op 18 februari 2023 in werking getreden. In 2024 wordt een invoeringstoets uitgevoerd om in beeld te krijgen hoe de nieuwe regelgeving uitpakt in de praktijk. De Wet bescherming klokkenluiders wordt in 2026 geëvalueerd. Hierbij wordt gekeken naar de doeltreffendheid en de effecten van de wet in de praktijk. Overeenkomstig de Kaderwet zelfstandige bestuursorganen vindt in 2026 een evaluatie plaats van het Huis voor klokkenluiders als zbo.

BZK monitort de campagne veilig werk- en meldklimaat om de doelmatigheid en de effectiviteit van de campagne in het oog houden. De verschillende voorzieningen die zien op de ondersteuning van klokkenluiders op psychosociaal en juridisch gebied worden (tussentijds) geëvalueerd. Verschillende onderzoeken worden uitgezet. De Universiteit van Amsterdam gaat meerjarig onderzoek uitvoeren naar de bescherming van klokkenluiders. Er wordt gedragskundig onderzoek gedaan naar psychologische processen die van belang zijn bij het bevorderen van een veilig werkklimaat. Deze onderzoeken worden gedaan om meer inzichten te verkrijgen als onderbouwing van beleid en wetgeving.

De evaluatie van de impact van het bestedingsplan ‘Leiderschap, diversiteit, inclusie, voorkomen institutioneel racisme en onbewust vooroordelen’ wordt uitgevoerd in 2025 en wordt extern belegd bij een onafhankelijke partij, mogelijk bij een universiteit. Daarbij staan de vragen centraal of de interventies hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de doelstellingen en of aanvullende inspanningen zijn te benoemen die mogelijk meer impact hebben. De uitgangspunten voor de evaluatie zijn aan de voorkant vastgesteld in 2021, zodat deze mede richting kunnen geven aan de ontwikkeling van het programma.

Kamerleden vragen om meer regie bij besluitvorming over locatiebesluiten van Rijksorganisaties, waarbij meer gewicht wordt toegekend aan het belang van regio’s buiten de Randstad. Gezien de coördinerende verantwoordelijkheid van de minister van BZK voor de Rijksdienst en het feit dat een deel van de aanpalende dossiers (onder meer woningmarkt en de Rijksvastgoedportefeuille) onder BZK valt, ligt een initiërende rol voor de ministers van BZK en voor VRO voor de hand.

Onderzocht zal worden in welke mate de regels en governance van de verschillende huisvestingsstelsels hiertoe kunnen worden aangepast. Dit geldt ook voor het Coördinatiebesluit organisatie, bedrijfsvoering en informatiesystemen rijksdienst. Ook dient een uitwerking plaats te hebben gevonden van het escalatiemodel bij vermeende botsingen tussen Rijksbrede belangen en belangen van ministeries.

Als gevolg van de ondertekening van het manifest Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen door BZK als Rijksbrede kadersteller op het gebied van de Rijksinkoop zal het programma Inkopen met impact worden geëvalueerd. Tevens zal er een ADR evaluatie naar het programma Transitie DigiInkoop worden uitgevoerd. Hiermee wordt onderzocht of de beoogde doelstellingen behaald zijn en welke lessen er voor gelijksoortige programma’s er zijn.

In 2025 wordt de Wet Normering Topinkomens (WNT) geëvalueerd. Deze wet dient elke vijf jaar te worden geëvalueerd, waarin wordt stilgestaan bij de doeltreffendheid en de effecten van de wet in de praktijk. De voorgaande evaluatie van de WNT is in 2020 aan de Tweede Kamer gezonden (Kamerstukken II, 2020/21, 30111, nr. 125).

Toelichting

In de Tijdelijke wet Groningen werd een tweejaarlijks evaluatie moment voorgeschreven. Met het PEGA wetsvoorstel wordt deze verplichting geschrapt en wordt vastgelegd dat de schadeafhandeling jaarlijks wordt gemonitord via de Staat van Groningen. De Staat van Groningen bevat een integraal overzicht van de resultaten en effecten van het beleid gericht op het afhandelen van schade, de versterking en verduurzaming van gebouwen, de sociale en economische investeringen in de regio.

Met «Nij Begun» zijn maatregelen aangekondigd om de schadeafhandeling milder, menselijker en makkelijker te maken. Deze maatregelen worden door het IMG gefaseerd geïmplementeerd waarbij naar verwachting eind 2024 of begin 2025 de meeste (maat)regelingen (volledig) open zullen zijn gesteld. Om de effectiviteit van het nieuwe schadebeleid goed te kunnen evalueren is het van belang dat de maatregelen geïmplementeerd zijn en de eerste trajecten daadwerkelijk herstel (maximaal 5 jaar) helemaal zijn doorlopen zijn. Dit zal naar verwachting in 2029 zijn. Op dit moment kan de doelmatigheid en doeltreffendheid van de nieuwe schadeafhandeling worden onderzocht.

Vanaf 1 januari 2020 is Nationaal Coördinator Groningen de uitvoeringsorganisatie van de versterkingswerkzaamheden. NCG geeft Groningers met een (woon)adres in de scope van de versterkingsoperatie (ruim 27.000 adressen) binnen een helder tijdsbestek duidelijkheid of hun woning voldoet aan de geldende veiligheidsnorm. Woningen die niet voldoen aan de veiligheidsnorm worden volgens afgesproken kaders en termijnen versterkt. De doelmatigheid en doeltreffendheid kan worden onderzocht met een doorlichting van de versterkingsopdrachten die de NCG geeft aan ingenieursbureaus en aannemers. Daarnaast kunnen ook diverse (financiële) instrumenten worden doorgelicht.

De economische agenda beschrijft hoe de komende 30 jaar geïnvesteerd wordt in projecten in Groningen en Noord-Drenthe om de regionale economie te versterken. Hiermee moeten Groningen en Noord-Drenthe aantrekkelijke regio's zijn en blijven om te werken, leren en investeren. De economische agenda wordt uitgewerkt in een plan voor onder andere ondersteuning van het MKB en het versterken van het lokale ondernemings- en vestigingsklimaat. Dit plan bevat ook een voorstel voor de organisatie van de uitvoering en voor de verdeling van het beschikbare geld. Er is in totaal € 4,5 miljard beschikbaar voor de periode van 30 jaar. De doelmatigheid en doeltreffendheid kan worden onderzocht door de financiële middelen uit «Nij Begun» en de effecten daarvan voor de noordelijke economie te onderzoeken.

Ten slotte zal in de periodieke rapportage in 2030 gerapporteerd worden over de doelmatigheid en de doeltreffendheid van het algehele beleid binnen dit thema.