Uitgangspunten en actualiteit

Gemeenten en provincies beschikken over verschillende inkomstenbronnen om de uitgaven voor hun taken te financieren. Eén van de belangrijkste inkomstenbronnen hiervan is de algemene uitkering uit het Gemeentefonds en het Provinciefonds. De jaarlijkse toe- en afname van het Gemeentefonds en het Provinciefonds wordt het accres genoemd.

In het coalitieakkoord heeft het kabinet een nieuwe financieringssystematiek voor medeoverheden aangekondigd. Met als doel een stabiele(re) financiering en meer autonomie voor medeoverheden. In de Voorjaarsnota 2023 is besloten om het Gemeente- en Provinciefonds (GF en PF) vanaf 2027 te indexeren op basis van de ontwikkeling van het bruto binnenlands product. De doorwerking van de bbp-systematiek naar de fondsen (GF en PF) is bij de Miljoenennota 2024 gedaan.

De gekozen vorm van indexatie levert door de vormgeving op twee componenten de gewenste stabiliteit op. Uitgangspunt is dat de fondsen (GF en PF) meerjarig de ontwikkeling van het nominaal bruto binnenlands product volgen. De indexatie wordt gesplitst in een volumedeel en een prijsdeel. De volumeontwikkeling van de fondsen wordt gebaseerd op een 8-jaars (t-9 t/m t-2) historisch gemiddelde van de ontwikkeling van het bbp, waardoor het fonds minder schommelt. De indexatie voor inflatie volgt de prijs bbp van het lopende jaar, waardoor de fondsen reëel ‘op niveau’ blijven. Het betreft een generieke indexatie die naar eigen inzicht van een individuele gemeenten of provincie kan worden ingezet.

Het demissionaire kabinet heeft per Kamerbrief aangegeven dat de oploop van de opschalingskorting die vanaf 2026 weer in de boeken staat dit voorjaar op tafel ligt. In constructief overleg met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovincial Overleg (IPO) – in gewaardeerde aanwezigheid van de Unie van Waterschappen (UvW) – is besloten over te gaan tot het schrappen van de oploop van deze korting in combinatie met het vervroegd invoeren van de nieuwe financieringssystematiek in 2024. Vervroegde invoering van deze systematiek is in lijn met het advies van de Raad van State. Dit biedt gemeenten en provincies een stabiele inkomstenbron en duidelijkheid over de wijze waarop het gemeente- en provinciefonds zich in de toekomst ontwikkelen.

Het besluit tot het vervroegd invoeren van de nieuwe financieringssystematiek heeft invloed op de lopende begroting van gemeenten en provincies. Om die reden is besloten de impact hiervan volledig (2024) en deels (2025) te dempen. Ook voor 2026 tot en met 2029 vindt compensatie plaats. Deze is zodanig dat dit per saldo voor de periode 2026 tot en met 2029 resulteert in een plus van 675 miljoen euro voor gemeenten en 44 miljoen euro voor provincies.

Als onderdeel van het hierboven beschreven en met de VNG en het IPO overeengekomen besluit is ook gesproken over enkele inhoudelijke (budgettaire) thema’s: Wmo, fysiek domein en de provinciale opcenten. Dit heeft geleid tot enkele concrete afspraken. Toelichting op deze afspraken zijn beschreven in hoofdstuk 4.7 medeoverheden.

Accres gemeentefonds

Het accres van het gemeentefonds uit de Miljoenennota is als volgt berekend: trap-op-trap-af tot en met 2025 (waarbij het volume-accres is vastgezet op de stand Voorjaarsnota 2022), vastgezet volume accres in 2026, LPO in 2026 en de bbp-systematiek vanaf 2027. Door het vervroegen van de bbp-systematiek naar 2024 is er vanaf deze Voorjaarsnota eenzelfde systematiek voor alle jaren.

De bbp-indexatie bestaat uit twee componenten; een volumedeel en een prijsdeel. In de Miljoenennota 2024 is deze indexering uitgewerkt. De volumeontwikkeling van de fondsen is gebaseerd op een 8-jaars (t-9 t/m t-2) historisch gemiddelde van de ontwikkeling van het bbp, waardoor de fondsen minder schommelen. De indexatie voor inflatie volgt de prijs bbp van het lopende jaar, waardoor de fondsen reëel ‘op niveau’ blijven.

De basis voor de grondslag waarover de indexatie berekend wordt is (1) het jaarlijks budget in het Gemeentefonds voor zover dit verantwoord wordt op het uitgavenplafond Rijksbegroting, exclusief middelen in het sociaal deelfonds en corona- en Oekraïne-noodmaatregelen, en (2) het nog niet in het Gemeentefonds verwerkte volume-accres. De onderstaande tabel toont de grondslagen inclusief de incidentele compensatie voor het accres door het vervroegen van de bbp-systematiek voor de jaren 2024 tot en met 2029 en het schrappen van de oploop van de opschalingskorting vanaf 2026.

In tabel 41 is het accres van de Voorjaarsnota 2024 weergegeven op basis van de bbp-systematiek vanaf 2024. Tabel 42 betreft het accres uit de Miljoenennota stand met de economische raming uit het CEP24.

Door het vervroegen van de bbp-indexatie zijn er veel mutaties tussen de accres tranches. De volume tranches 2024 en 2025 worden met het vervroegen van de bbp-systematiek structureel in plaats van incidenteel. Daarbij wordt ook het vastgezette volume accres 2026 uit het coalitieakkoord vervangen voor een bbp volume tranches. De (deels incidentele) tranches 2022 en 2023 zijn bij de betreffende Voorjaarsnota onderdeel geworden van de grondslag. Het accres op basis van de oude ‘trap-op-trap-af’-systematiek is bezien vanuit historisch perspectief hoog. Doordat deze (incidentele) accres-tranches vervangen worden door accres-tranches gebaseerd op het bbp valt het accres voor deze jaren lager uit. Dit heeft invloed op de lopende begroting van gemeenten. Om die reden is besloten de impact hiervan volledig (2024) en deels (2025) te dempen doormiddel van incidentele compensatie in de grondslag. Ook voor 2026 tot en met 2029 vindt compensatie plaats. Deze is zodanig dat dit per saldo voor de periode 2026 tot en met 2029 resulteert in een plus van 675 miljoen euro voor gemeenten. Tabel 43 geeft de mutaties tussen beide systematieken aan inclusief compensatie.

Accres Provinciefonds

Het accres van het provinciefonds uit de Miljoenennota is als volgt berekend: trap-op-trap-af tot en met 2025, vastgezet volume accres in 2026, LPO en de bbp-systematiek vanaf 2027. Door het vervroegen van de bbp-systematiek is er vanaf deze Voorjaarsnota eenzelfde systematiek voor alle jaren.

De bbp-indexatie bestaat uit twee componenten; een volumedeel en een prijsdeel. In de Miljoenennota 2024 is deze indexering uitgewerkt. De volumeontwikkeling van de fondsen is gebaseerd op een 8-jaars (t-9 t/m t-2) historisch gemiddelde van de ontwikkeling van het bbp, waardoor de fondsen minder schommelen. De indexatie voor inflatie volgt de prijs bbp van het lopende jaar, waardoor de fondsen reëel ‘op niveau’ blijven.

De basis voor de grondslag waarover de indexatie berekend wordt is het jaarlijks budget in het Provinciefonds voor zover dit verantwoord wordt op het uitgavenplafond Rijksbegroting, exclusief het nog niet in het Provinciefonds verwerkte volume-accres. De onderstaande tabel toont de grondslagen inclusief de incidentele compensatie voor het accres door het vervroegen van de bbp-systematiek voor de jaren 2024 tot en met 2029 en het schrappen van de oploop van de opschalingskorting vanaf 2026.

In tabel 45 is het accres van de Voorjaarsnota 2024 weergegeven op basis van de bbp-systematiek vanaf 2024. Tabel 46 betreft het accres uit de Miljoenennota stand met de economische raming uit het CEP24.

Door het vervroegen van de bbp-indexatie zijn er veel mutaties tussen de accres tranches. De volume tranches 2024 en 2025 worden met het vervroegen van de bbp-systematiek structureel in plaats van incidenteel. Daarbij wordt ook het vastgezette volume accres 2026 uit het coalitieakkoord vervangen voor een bbp volume tranches. De (deels incidentele) tranches 2022 en 2023 zijn bij de betreffende Voorjaarsnota onderdeel geworden van de grondslag. Het accres op basis van de oude ‘trap-op-trap-af’-systematiek is bezien vanuit historisch perspectief hoog. Doordat deze (incidentele) accres-tranches vervangen worden door accres-tranches gebaseerd op het bbp valt het accres voor deze jaren lager uit. Dit heeft invloed op de lopende begroting van provincies. Om die reden is besloten de impact hiervan volledig (2024) en deels (2025) te dempen doormiddel van incidentele compensatie in de grondslag. Ook voor 2026 tot en met 2029 vindt compensatie plaats. Deze is zodanig dat dit per saldo voor de periode 2026 tot en met 2029 resulteert in een plus van 44 miljoen euro voor provincies. Tabel 47 geeft de mutaties tussen beide systematieken aan inclusief compensatie.

Toelichting tabel 42 gemeentefonds en tabel 46: Actualisatie CEP accres Miljoenennota 2024

Het accres uit tabel 42 van het gemeentefonds en tabel 46 van het provinciefonds is geactualiseerd voor de macro-economische cijfers in het CEP op basis van de afspraken uit de Miljoenennota 2024. Onderstaande tabellen toont de mutatie van het accres van Miljoenennota 2024 en het accres Voorjaarsnota 2024, ervan uitgaande dat de bbp-systematiek niet vervroegd is per 2024. Het accres daalt t.o.v. de Miljoenennota 2024, dit komt door een lagere raming van het CPB voor de loon- en prijsontwikkeling in met name 2025 en 2026.

Doorwerking op plafond Btw-compensatiefonds

De bijdrage van het Rijk aan het Btw-compensatiefonds (hierna: BCF) is geplafonneerd. Het plafond van het BCF is sinds 2015 gekoppeld aan de accrespercentages zoals die volgen uit de normeringssystematiek voor het Gemeentefonds en Provinciefonds.

Het plafond van het BCF wordt daarnaast aangepast voor taakmutaties (zoals decentralisaties) die gepaard gaan met toevoegingen of onttrekkingen aan het BCF. Hierdoor hebben decentralisaties geen effect op de ruimte onder het plafond van het BCF.

Als het plafond overschreden wordt, komt het verschil ten laste van het Gemeente- en het Provinciefonds. Bij een realisatie lager dan het plafond komt het verschil ten gunste van het Gemeente- en Provinciefonds. Hierdoor zijn het BCF en het Gemeente- en Provinciefonds communicerende vaten.

Onderstaande tabel geeft de ontwikkeling van het BCF-plafond voor het aandeel gemeentes en provincies weer sinds Miljoenennota 2024.