Beperkte economische groeiNa een sterk herstel van de economie in 2021 en 2022 na de coronapandemie, is de economische groei in 2023 vrijwel stilgevallen, mede als gevolg van de hoge inflatie en gestegen rente. De eerste drie kwartalen werden gekenmerkt door lichte economische krimp. Doordat het vierde kwartaal wel groei kende, viel het beeld over het hele jaar licht positief uit. Opmerkelijk is dat ondanks de terugval in groei de werkloosheid aanhoudend laag bleef. Sterk stijgende lonen hebben er aan bijgedragen dat de koopkracht van veel huishoudens in de tweede helft van het jaar verbeterde. In cijfers uitgedrukt is de economie in 2023 gegroeid met 0,1% ten opzichte van 2022. Deze groei werd gedreven door een toename van de overheidsinvesteringen en consumptie van huishoudens. Met name de bedrijfstak cultuur, sport, recreatie en overige diensten is in 2023 hard gegroeid met 6%.

Figuur 1.2.1 Bbp-groei en groeibijdragen (in procenten)

Bron: CPB, CEP 2024, bewerking door Ministerie van Financiën

De Nederlandse economie is na de pandemie sterker gegroeid dan in omringende landen. In het vierde kwartaal was de Nederlandse economie 6,0% groter dan het vierde kwartaal van 2019. Ter vergelijking: in Frankrijk en België lagen de groeicijfers in dezelfde periode respectievelijk op 1,0% en 5,3%, en voor de eurozone als geheel op 2,4%.

Figuur 1.2.2 Bbp-ontwikkeling in Nederland en buurlanden (index vierde kwartaal (k4) 2019 = 100)

Bron: CBS, Eurostat, bewerking door Ministerie van Financiën

De arbeidsmarkt blijft krapHet aantal werklozen in Nederland is vanaf 2014 vrijwel continu gedaald. In 2023 bleef de werkloosheid stabiel op een historisch laag niveau, rond de 3,5%. De sterke arbeidsmarkt is positief voor het inkomen van huishoudens en geeft mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt meer kans om toe te treden. De aanhoudende lage werkloosheid zorgt echter wel voor spanning op de arbeidsmarkt. Ondanks een lichte daling in het aantal vacatures blijft het voor werkgevers moeilijk om voldoende personeel te werven. De arbeidsmarktkrapte betekent ook dat het voor de overheid lastiger is om beleid uit te voeren voor bijvoorbeeld kinderopvang, zorg of de energietransitie.

Figuur 1.2.3 Aantal werklozen en vacatures (in duizenden)

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Inflatie en loonontwikkelingNa de piek in 2022 is de inflatie in 2023 langzaam afgenomen. Vooral de doorwerking van de hogere energieprijzen hield de inflatie hoog. Zo stegen de prijzen van industriële goederen, voedingsmiddelen en diensten sterk gedurende het jaar. De energieprijzen zelf verlaagden de inflatie juist, mede door het energieprijsplafond. De hoge inflatie en de krappe arbeidsmarkt begonnen zich in 2023 te vertalen in hogere loongroei. In het eerste kwartaal liep de cao-loongroei met 5,5% nog achter bij de inflatie ten opzichte van een jaar eerder. Door de afnemende inflatie en de stijging van de lonen is de reële cao-loonontwikkeling in het vierde kwartaal van 2023 omgeslagen naar een stijging. Voor het eerst sinds eind 2021 was er sprake van een reële loonstijging van 2,9% ten opzichte van een jaar eerder. Door de sterke daling van lonen in reële termijn in de eerste helft van 2023 blijft er over het gehele jaar sprake van een daling van de reële lonen ten opzichte van 2022 met 2,1%, maar de trend lijkt wel gekeerd.

Figuur 1.2.4 Inflatie en cao-loongroei (in procenten)

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Hoge inflatie heeft de koopkracht verslechterdDoor de hoge inflatie daalde de koopkracht van een doorsnee huishouden in 2023 met 0,8%. Kwetsbare huishoudens werden relatief hard geraakt door de inflatie, omdat zij een relatief groot deel van hun inkomen uitgeven aan energie en voedsel. Om deze huishoudens te ondersteunen, heeft het kabinet historisch grote koopkrachtpakketten ingesteld, met onder andere de verhoging van het minimumloon, de verhoging van verschillende toeslagen en het tijdelijke energieprijsplafond. Ondanks de fors gestegen prijzen bleef het percentage personen in armoede met 4,8% ongeveer gelijk ten opzichte van een jaar eerder. Het percentage kinderen in armoede is door de maatregelen zelfs afgenomen; van 6,7% in 2022 naar 6,1% in 2023. Hiermee zijn stappen gezet om de doelstelling van het kabinet te halen: het halveren van kinderarmoede in vier jaar. De percentages blijven echter, mede door de hoge inflatie, verwijderd van de doelstelling van 3,6%.

Figuur 1.2.5. Armoede onder personen en kinderen (aandeel in procenten)

Bron: CPB, bewerking door Ministerie van Financiën

Invloed van de economie op het bedrijfslevenDe afnemende economische groei in 2023 is terug te zien in de ontwikkeling van de bedrijfswinsten. De winstquote van bedrijven nam iets af van 42,6% in 2022 naar 41,3% in 2023. Hierbij speelt ook een afname van ontvangen niet-productgebonden subsidies een rol, onder andere door het wegvallen van coronasteunmaatregelen in 2023. Ook de nominale brutowinst voor belasting van niet-financiële vennootschappen daalde beperkt; deze bedroeg 344 miljard euro in 2022 en 327 miljard euro in 2023.

Figuur 1.2.6 Winsten bij niet-financiële vennootschappen

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Vanwege de hoge inflatie en het daarop volgende monetaire beleid zijn in 2022 en 2023 onder andere de hypotheekrente en de rente op zakelijke leningen opgelopen. De gemiddelde hypotheekrente voor nieuwe hypotheekcontracten is gestegen van 1,67% in januari 2022 naar 3,82% in december 2023. De rente die bedrijven betalen op uitstaande zakelijke kredieten steeg van 1,64% in januari 2022 naar 3,98% in december 2023. Hierdoor stijgen voor veel bedrijven de kosten. Dit leidt tot een verschuiving in de economie van minder rendabele bedrijven naar gezondere bedrijven, die de hogere financieringskosten wel kunnen dragen. Op de lange termijn is dit een gezond effect van creatieve vernieuwing, op korte termijn kan het echter tot faillissementen leiden. In 2023 is het aantal faillissementen met 3271 dan ook sterk toegenomen ten opzichte van 2022. Toen waren er 2145 faillissementen. In historisch perspectief blijft dit aantal nog steeds erg laag.

Figuur 1.2.7 Rente op hypotheken en zakelijke leningen

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Ondanks hogere rentes stijgen de woningprijzen weerDe hogere rente beperkt de leencapaciteit van huishoudens en beïnvloedt zo hoeveel zij kunnen betalen voor hun nieuwe woning. Onder invloed van de hoge rentes begonnen de huizenprijzen halverwege 2022 dan ook wat te dalen, na een jarenlange stijging. Ten opzichte van het hoogtepunt in juli 2022 waren de prijzen in mei 2023 met 6,1% gedaald. Door stijgende lonen en een vertraging van de stijging van hypotheekrentes gedurende 2023, is de leencapaciteit van huishoudens gedurende de tweede helft van het jaar weer toegenomen. Dit heeft er aan bijgedragen dat de woningprijzen vanaf mei 2023 weer zijn gaan stijgen. Eind 2023 lagen de huizenprijzen ongeveer 3,3% hoger ten opzichte van het dieptepunt in mei. Ten opzichte van eind 2022 lagen de prijzen 1,6% hoger.

Figuur 1.2.8 Huizenprijzen en aantal verkochte woningen

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Vertrouwen in de economie is laag, maar consumptie blijft op peil

Na een dieptepunt in 2022 nam het consumentenvertrouwen gedurende 2023 toe. Waar deze aan het begin van het jaar nog ‒ 49 was, bedroeg deze in december ‒ 27. In vergelijking met eerdere jaren blijft dit een relatief laag niveau. Dit cijfer is gebaseerd op het oordeel van mensen bij verschillende vragen over de economische situatie en hun persoonlijke financiële situatie. Hoewel het consumentenvertrouwen laag bleef, vertaalde zich dat niet in lagere consumptie. De consumptie van huishoudens steeg in 2023 met 0,4% ten opzichte van het vorige jaar. Het producentenvertrouwen daalde in 2023. Van het cijfer 1,1 in januari daalde het cijfer naar ‒ 5,7 in december. Dit cijfer geeft de stemming aan onder de ondernemers in de Nederlandse industrie.

Figuur 1.2.9 Consumenten- en producentenvertrouwen

Bron: CBS, bewerking door Ministerie van Financiën

Samenvattend heeft de economie in 2023 een pas op de plaats gemaakt: na jaren van sterke economische ontwikkeling was het een jaar van stagnatie. De economische groei was minder dan verwacht in september 2022 bij het opstellen van de Miljoenennota. Wel bleef de werkloosheid lager dan verwacht (3,5%) en was de loongroei hoger dan verwacht.