Met dit jaarverslag wordt teruggekeken op het in 2021 voorgenomen buitenlandbeleid, de daarbij gestelde ambities en waar mogelijk de behaalde resultaten.

Nederland en de wereld in 2021Ook 2021 stond voor een belangrijk deel in het teken van de COVID-19- pandemie. Vaccinaties boden slechts ten dele een uitweg. Wereldwijd zochten samenlevingen naar manieren om met het virus te leren leven. Ondanks de vele beperkingen van de pandemie, was er sprake van een voorzichtig economisch herstel.

De pandemie fungeerde als katalysator voor de ontwikkelingen in de wereld en versterkte bestaande trends. Het Nederlands buitenlands beleid en de diplomatieke inzet hebben moeten inspelen op een veranderende geopolitieke en het verder onder druk komen te staan van de internationale rechtsorde en het multilaterale systeem, zowel binnen de EU als daar buiten. De toenemende spanningen tussen de VS en China en de Russische wens om de Europese veiligheidsarchitectuur ter discussie te stellen zijn hier voorbeelden van.

Rondom Europa en aan de flanken van de EU vragen de ontwikkelingen om blijvende aandacht. De troepenopbouw van Rusland aan de grens met Oekraïne baart zorgen. In Belarus zijn de repressie en ernstige mensenrechtenschendingen verder toegenomen. Het faciliteren van irreguliere migratie door de Belarussische autoriteiten vroeg om een antwoord, dat Europa wist te geven. De situatie in de zuidelijke Kaukasus bleef ook in 2021 gespannen. Hoewel de dialoog tussen Armenië en Azerbeidzjan werd hervat zijn er nog regelmatig geweldsincidenten, ook in de grensregio. Ook verder weg van Europa was er sprake van toenemende instabiliteit, bijvoorbeeld in de Sahel en in de Hoorn van Afrika, met onder meer een tweede staatsgreep in Mali en een staatsgreep in Soedan.

De val van Kaboel op 15 augustus 2021 verraste Nederland en haar bondgenoten en had grote humanitaire en politieke gevolgen. De terugtrekking van de NAVO-troepen en de evacuatieoperatie uit Afghanistan vroegen om intensieve inzet en samenwerking op vele vlakken. Het in veiligheid brengen van een groot aantal Nederlanders en Afghanen had daarbij de hoogste prioriteit. Samenwerking met bondgenoten en partners in de regio bleek hiervoor onontbeerlijk. Het belang lessen te trekken uit twee decennia internationale aanwezigheid in Afghanistan in de breedste zin, inclusief de chaotisch verlopen evacuatieoperatie, staat buiten kijf. 

2021 was het jaar waarin het EU-mensenrechtensanctieregime voor het eerst werd ingezet tegen verantwoordelijken voor grove mensenrechtenschendingen wereldwijd. In het afgelopen jaar werden diverse personen en entiteiten op de sanctielijst geplaatst. Nederland speelde een actieve rol speelde bij de invulling ervan.

Daarnaast ontving het kabinet van G20-voorzitter Indonesië een uitnodiging voor deelname als gastland in 2022. Nederland geeft zo blijk te worden gezien als een constructieve partner in dit forum, getuige deelname aan de laatste vijf van de zes recente G20-voorzitterschappen. En ondanks de uitdagingen die de pandemie bood, heeft de diplomatie niet stilgestaan. Vele conferenties, handelsmissies, bezoeken en consultaties vonden digitaal plaats.

De EU is essentieel voor de Nederlandse veiligheid en welvaart. Het kabinet zet in op een voortrekkersrol voor Nederland om te komen tot een sterkere en slagvaardigere EU, die klaar is voor de uitdagingen van de toekomst. Het kabinet zet dan ook in op een groter geopolitiek handelingsvermogen voor de Unie en Open Strategische Autonomie. Open strategische autonomie is geen doel op zich, maar een middel om de weerbaarheid van de EU te vergroten en de risico’s van strategische afhankelijkheden te kunnen mitigeren. Instrumenten als het Anti-Coercion Mechanisme en Global Gateway zetten de ambitie van de EU kracht bij. Discussies hierover werden tot op het hoogste niveau gevoerd.

Ook nam de EU de langverwachte EU-klimaatwet aan, waarin het doel van 55 procent emissiereductie in 2030 wettelijk is vastgelegd. De Commissie presenteerde in juli 2021 een omvangrijk wetgevingspakket om dit doel te bereiken, het zogenaamde Fit-for-55-pakket. Het kabinet laat zich bij het invullen van de voortrekkersrol inspireren door de uitkomsten van de burgerconsultaties ‘Kijk op Europa’ die het afgelopen jaar zijn uitgevoerd in het kader van de Conferentie voor de Toekomst van Europa.

Verder hebben de COVID-19-pandemie en de crisis in Afghanistan wederom het belang van goede consulaire dienstverlening onderstreept. Zo werden de reisadviezen vaker bekeken en veranderd dan ooit en had het 24/7 BZ contactcenter een recordaantal klantcontacten. Ondertussen is in 2021 de modernisering en digitalisering van consulaire dienstverlening aan Nederlanders wereldwijd onverminderd hard doorgegaan.

Internationale betrekkingenDe VS is en blijft een belangrijke partner voor Nederland en de EU. Nederland heeft zich dan ook ingezet om de banden met de in 2021 aangetreden Biden-administratie aan te halen en trans-Atlantische samenwerking verder te versterken. Dit heeft onder andere bijgedragen aan een succesvol verlopen EU-VS Top. Ondanks de beperkende omstandigheden, werd zowel bilateraal als in Europees verband overleg en samenwerking met de VS geïntensiveerd, onder meer op gebied van economische veiligheid. Nederland was actief betrokken bij de door de VS georganiseerde Summit for Democracy met deelname van de minister-president en de minister van Buitenlandse Zaken.

De spanningen met Rusland, in het bijzonder rond Oekraïne, liepen in de laatste maanden van 2021 verder op. Rusland trok steeds meer troepen samen aan de grens met dit buurland. Dit ging gepaard met agressieve retoriek vanuit Moskou, waarbij de onafhankelijkheid en soevereiniteit van Oekraïne in twijfel werd getrokken. Mede op Nederlands aandringen brachten de Europese Raad en de Noord-Atlantische Raad gelijktijdig gelijkluidende verklaringen uit om Rusland af te laten zien van verdere agressie.

Het kabinet heeft zich ook in 2021 ingezet voor waarheidsvinding, rekenschap en gerechtigheid voor de 298 slachtoffers van het neerhalen van vlucht MH17 en hun nabestaanden, onder andere middels de procedures tegen Rusland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De Russische Federatie is tevens herhaaldelijk opgeroepen terug te keren naar de trilaterale onderhandelingen. Ter gelegenheid van de zevende herdenking van het neerhalen van vlucht MH17 is een gezamenlijke ministeriële JIT-verklaring uitgestuurd. Het onderzoek in het kader van de motie Van Dam is in 2021 aan de Kamer gestuurd.

De rivaliteit tussen China en de VS is in 2021 verder toegenomen, terwijl ook in de EU-China relatie sprake was van toenemende spanning. De EU wil zich nadrukkelijker manifesteren in de Indo-Pacific-regio en publiceerde daartoe een eigen strategie, mede op aandringen van Frankrijk, Duitsland en Nederland. Dit sluit aan bij wens van het kabinet de bilaterale samenwerking te versterken met landen in de Azië-regio die waarden en belangen met ons delen. Deelname met het fregat Zr. Ms. Evertsen aan de door het Verenigd Koninkrijk geleidde Carrier Strike Group heeft bijgedragen aan de zichtbaarheid van Nederland in een aantal landen in de Indo-Pacific. Daarnaast is er een begin gemaakt met de implementatie van de beleidsnotitie voor de Indo-Pacific.

Dit jaar ging formeel het China Kennisnetwerk van start. Inmiddels heeft het zeven beleidsrelevante en interdepartementale onderzoeken gefinancierd bij verschillende denktanks in binnen- en buitenland. Tevens zijn 20 sessies in verschillende vormen gerealiseerd; dit heeft bijgedragen aan de vergroting van kennis en bewustwording van China bij rijksambtenaren en decentrale overheden.

Regionaal In oktober ontving minister-president Rutte de Canadese premier Trudeau voor een bilateraal bezoek, waarbij de grote rol van Canada bij de Nederlandse bevrijding in WOII herdacht werd, de Canadese premier een onderhoud had met leden van de Staten-Generaal en afspraken zijn gemaakt om de bilaterale samenwerking verder te versterken op o.a. klimaat, mensenrechten en veiligheid. De voortdurende crisis in Venezuela vroeg in 2021 opnieuw veel aandacht van het Koninkrijk. Het aantal Venezolaanse migranten nam toe tot meer dan zes miljoen en heeft grote impact op de buurlanden. Nederland droeg EUR 2 miljoen bij aan UNHCR voor de opvang van intern ontheemden en Venezolaanse migranten in de regio. Mede door de COVID-19-crisis zaten veel Venezolanen die wilden terugkeren of voor uitzetting in aanmerking kwamen vast op de Benedenwindse eilanden. Hierdoor is veel aandacht besteed aan het mogelijk maken van repatriëringsvluchten naar Venezuela. In augustus werd Nederland acompañante (waarnemer/begeleider) bij het onderhandelingsproces tussen het Maduro-regime en de Venezolaanse oppositie. Doel van deze onderhandelingen is het vinden van een duurzame politieke oplossing voor de voortdurende crisis in Venezuela. Nederland bleef een actieve speler binnen de EU en de International Contact Group. Het werkbezoek in september van president Santokhi onderstreepte de versterkte relatie tussen het Koninkrijk en Suriname. De bijzondere en vriendschappelijke band tussen beide landen en de nauwe verwevenheid tussen de samenlevingen stonden centraal bij deze gesprekken.

De vierde Gaza-oorlog in mei speelde een belangrijke rol in 2021. De situatie stabiliseerde maar bleef fragiel. Met de nieuwe Israëlische regering van premier Bennett is er meer ruimte voor sociaaleconomische vooruitgang van de Palestijnen. Tegelijkertijd is er een zorgelijke toename van unilaterale acties, zoals uitbreidingen van nederzettingen, uithuisplaatsingen en vernielingen van huizen. Nederland blijft zich hier over uitspreken. Tijdens de Ad-Hoc Liaison Committee (AHLC) heeft Nederland een leidende rol genomen in de discussie Israëlisch-Palestijnse samenwerking op water en handel te versterken, en om de toegang tot Gaza te verbeteren, ook vanwege de benodigde wederopbouw. Ook daarom is Nederland dit jaar doorgegaan met het ondersteunen van het Gaza Reconstruction Mechanism (GRM), mede in het licht van moties Segers (Kamerstuk 21501-02, nr. 2371) en Kuzu en Simons (Kamerstuk 21501-20, nr. 1676). Ondanks de beperkingen van COVID zijn de trilaterale werkgroepen voortgezet.

De situatie in Libië vergt blijvende aandacht. Als covoorzitter van de werkgroep internationaal humanitair recht en mensenrechten van de International Follow-up Committee for Libya (IFCL) legde Nederland samen met medevoorzitters Zwitserland en de VN nadruk op het belang van mensenrechten, gerechtigheid en verzoening. In die rol heeft Nederland ook bijgedragen aan de ministeriële conferentie in Berlijn in juni en de top in Parijs in november jl. Na veelvuldig aandringen door onder andere Nederland zijn in november de humanitaire evacuatievluchten van migranten en vluchtelingen vanuit Libië hervat. De situatie in de Libische detentiecentra is ondanks de Nederlandse inspanningen echter niet significant verbeterd. Het conflict in Jemen duurde ook het afgelopen jaar onverminderd voort. Het kabinet droeg in 2021 EUR 12 miljoen bij aan het Yemen Humanitarian Fund en EUR 6 miljoen aan de Dutch Relief Alliance. Daarnaast zette Nederland zich in de VN Mensenrechtenraad in voor de Jemen-resolutie, die o.a. als doel had het mandaat van de UN Group of Eminent Experts (GEE) te verlengen. De resolutie haalde helaas, ondanks een intensieve lobby, geen meerderheid. In Irak vonden in oktober 2021 vervroegde parlementsverkiezingen plaats. Nederland droeg financieel en met waarnemers bij aan de VN en de EU internationale verkiezingswaarnemingsmissies en financierde lokale verkiezingswaarneming via lokale organisaties. Zorgen over de mensenrechtensituatie in Irak heeft Nederland in een voortdurende dialoog aan de Iraakse autoriteiten overgebracht. Namens 28 lidstaten sprak Nederland dergelijke zorgen uit in de VN Mensenrechtenraad.

Instabiliteit in de Hoorn van Afrika nam verder toe, onder meer door het voortdurende conflict in Ethiopië. Ondanks de bilaterale en multilaterale inzet van het kabinet om escalatie van de burgeroorlog in Ethiopië te voorkomen en humanitaire toegang te realiseren en de democratische transitie in Soedan te ondersteunen, namen democratie, respect voor mensenrechten en stabiliteit af. Ook in Zuid-Soedan en Somalië zijn vredes- en staatsopbouwprocessen fragiel. Het kabinet leverde een geïntegreerde bijdrage aan de internationale inspanningen in de Sahel op het gebied van vrede en veiligheid, het bestrijden van armoede en het verbeteren van de kwaliteit van bestuur. Hierbij ging bijzondere aandacht uit naar de herziening van de EU-strategie voor de Sahelregio. De tweede staatsgreep in Mali en het moeilijk lopende transitieproces deden zorgen omtrent de situatie in Mali en de regio toenemen en vroegen om extra inspanningen van de internationale gemeenschap. 

Effectieve Europese Samenwerking Net als in 2020 was Europese samenwerking in de aanpak van COVID-19 essentieel, ondanks de beperkte bevoegdheden van de Europese Unie op volksgezondheid. Nederland heeft constructief deelgenomen aan de discussies in de Europese Raad over COVID-19 en aan de EU-onderhandelingen over de afspraken over reizen binnen en naar de Unie. Hierdoor werd een lappendeken aan reismaatregelen en het sluiten van grenzen zo veel mogelijk voorkomen. In dit kader werden in 2021 de Raadsaanbevelingen over reizen tijdens COVID (Raadsaanbevelingen 1475 en 912) herzien en kwam de verordening over het Digitale COVID Certificaat (DCC) in korte tijd tot stand waardoor het mogelijk werd om op een veilige manier binnen de EU te reizen.

Ook werd er onder coördinatie van het ministerie van Buitenlandse Zaken door de Rijksoverheid effectief samengewerkt op COVID-19 met de landen en regio’s om ons heen. In het bijzonder met de andere Benelux-landen, Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen vanwege de situatie in de grensregio’s. Het delen van informatie, waar mogelijk het coördineren en in sommige gevallen het harmoniseren van maatregelen waren aanhoudend onderwerpen van gesprek, waarbij ook het postennet zijn steentje bijdroeg.

Nederland zette in 2021 in op intensivering van de bilaterale samenwerking met Duitsland, de Benelux-landen en met Frankrijk. Ten behoeve van samenwerking op de langere termijn met alle EU-lidstaten op hoofdstadniveau werd focus aangebracht in het aantal thema’s (zoals bijvoorbeeld rechtsstatelijkheid of de interne markt) waarop Nederlandse ambassades in de respectievelijke EU-lidstaten hun activiteiten richten. Doel hiervan is het creëren van draagvlak voor Nederlandse posities, verdere coalitievorming en het inbrengen van expertise in het plaatselijke debat.

Discussie in Europees verband over zorgen over de rechtsstaat in een aantal EU-lidstaten en benodigde actie vanuit de EU leidde in sommige gevallen tot verscherpte tegenstellingen, die ook hun weerslag hadden op de bilaterale relaties. Voor zover mogelijk tijdens de coronacrisis zijn (digitale) consultaties en gezamenlijke bijeenkomsten georganiseerd om het gedeeld belang bij goede samenwerking op tal van prioritaire onderwerpen als veiligheid en duurzame economische ontwikkeling en handel te onderstrepen.

De regering heeft in 2021 nationale burgerconsultaties georganiseerd, over de wensen en verwachtingen van mensen ten aanzien van de EU, in het kader van de Conferentie over de Toekomst van Europa. Dit bestond uit de burgerdialogen ‘Kijk op Europa’ en een notitie van het SCP. De uitgangspunten hierbij waren dat de burgerconsultaties objectief moesten worden uitgevoerd, en representatief en inclusief zijn. De uitkomsten van de Nederlandse burgerdialogen zijn aangeboden aan de Conferentie en worden in de plenaire vergaderingen van de Conferentie besproken. Nederland heeft als één van de weinige lidstaten die burgerdialogen in deze vorm georganiseerd. Daarnaast heeft de regering, binnen de COVID-maatregelen, aandacht gevraagd voor de Conferentie en de burgerdialogen, om deelname vanuit de Nederlandse samenleving te stimuleren. In totaal hebben circa 13.000 Nederlanders aan de nationale burgerdialogen ‘Kijk op Europa’ deelgenomen.

In 2021 werd de EU-klimaatwet aangenomen, waarin het doel van 55 procent emissiereductie in 2030 wettelijk is vastgelegd. Voor deze doelstelling heeft Nederland lange tijd gelobbyd. De Commissie presenteerde in juli 2021 een omvangrijk wetgevingspakket om dit doel te bereiken, het zogenaamde Fit-for-55-pakket. In 2021 zijn de onderhandelingen over dit pakket gestart en heeft Nederland consistent gepleit voor snelle onderhandelingen met behoud van ambitie, zodat burgers, bedrijven en nationale overheden snel aan de slag kunnen met verduurzaming.

Ten aanzien van de relatie tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk is sinds 1 januari 2021 de Handels- en Samenwerkingsovereenkomst van kracht geworden, in lijn met de Nederlandse inzet en belangen in deze relatie. Gedurende het eerste jaar van het nieuwe partnerschap met het VK heeft het kabinet zich ingezet voor een interdepartementaal gecoördineerde Nederlandse inzet bij het opvangen van de Brexit-gerelateerde impact, het monitoren van de uitvoering van de gesloten Brexit-akkoorden, waaronder de discussies over de implementatie van het Protocol Ierland/ Noord-Ierland en het vormgeven van een post-Brexit bilaterale relatie met het Verenigd Koninkrijk als complement van de relatie op EU niveau, in nauwe samenspraak met onze EU partners. Het kabinet heeft zich tevens maximaal ingespannen om betrokken stakeholders over alle veranderingen te informeren. 

Het EU-uitbreidingsbeleid blijft strikt, fair en betrokken. Nederland heeft op basis van de voortgang op de voorwaarden van de Raad inmiddels ingestemd met het starten van de toetredingsonderhandelingen met Albanië. Nederland had al eerder ingestemd met de start van de onderhandelingen met Noord-Macedonië. Helaas hebben de eerste Intergouvernementele Conferenties met deze landen nog niet plaatsgevonden i.v.m. de blokkade door Bulgarije. Nederland blijft de voortgang op het gebied van hervormingen van de rechtsstaat nauwlettend volgen en bijsturen waar nodig in alle (potentiële) kandidaat-lidstaten, conform de herziene uitbreidingsmethodologie.

Er zijn zorgen over toenemende instabiliteit in Bosnië-Herzegovina. Nederland benadrukte het belang van het uitvoeren van uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens met betrekking tot de rechten van alle burgers (in plaats van rechten op basis van etniciteit). Nederland riep in EU-kader op tot het instellen van sancties tegen de leider van de Bosnische Serviërs, Milorad Dodik, en zijn machtskring, conform de motie Kuzu (Kamerstuk 35925-V, nr. 47). Dit pleidooi vond echter geen weerklank in de Raad. De Benelux-landen benadrukten daarnaast dat de EU nieuwe spanningen tussen Servië en Kosovo dient te voorkomen en spraken steun uit voor de door de EU geleide dialoog tussen beide landen.

De EU heeft in 2021 aangegeven bereid te zijn om de samenwerking met Turkije op een aantal gebieden te intensiveren, mits de de-escalatie, onder meer voor wat betreft boringen en exploratie activiteiten, wordt voortgezet en Turkije zich constructief opstelt. Deze intensivering dient op een gefaseerde, proportionele en omkeerbare wijze te geschieden. Daarbij heeft Nederland benadrukt dat eventuele stappen op het positieve spoor met Turkije hand in hand moeten gaan met een dialoog over de mensenrechten en de rechtsstaat.

Nederland heeft het afgelopen jaar ingezet op veiligheid, stabiliteit en welvaart in de buurlanden van de Unie. Mede dankzij Nederlandse inspanningen gaat de in 2021 gepresenteerde mededeling van de Europese Commissie over de EU relatie met de landen van het Zuidelijk Nabuurschap in op zowel de samenwerking op migratie- en veiligheidsterrein als op het gebied van mensenrechten en de rechtsstaat.

Versterkte internationale rechtsorde en mensenrechten2021 was het tweede jaar dat Nederland het lidmaatschap van de VN Mensenrechtenraad namens het Koninkrijk vervulde. Het kabinet maakte zich sterk voor accountability, feitenonderzoek en gerechtigheid voor slachtoffers van grove mensenrechtenschendingen, middels het oprichten van onderzoeksmandaten voor onder meer Afghanistan, Belarus en Ethiopië evenals het verlengen van onderzoeksmandaten zoals die voor de fact-finding mission in Libië en de Commission of Inquiry voor Syrië. Het kabinet stelde EUR 2 miljoen beschikbaar voor het ondersteunen van deze mandaten.

Nederland organiseerde in januari samen met de International Commission of Jurists een conferentie over de rol van (innovatieve) accountability- mechanismen in de strijd tegen straffeloosheid. De conferentie heeft geleid tot twintig aanbevelingen. Mede door Nederlandse financiële steun in 2021 heeft het Special Tribunal for Lebanon de deuren niet hoeven sluiten en kon het hoger beroep in de hoofdzaak worden voortgezet. Mede door een actieve rol van Nederland zijn in 2021 diverse individuen en entiteiten op de sanctielijst van het EU-mensenrechtensanctieregime geplaatst.

Nederland stelde zich succesvol kandidaat voor het covoorzitterschap van de Media Freedom Coalition voor 2022 en 2023, een partnerschap van 50 landen dat opkomt voor mediavrijheid en de veiligheid van journalisten. Daarnaast was Nederland, middels de Speciaal gezant voor religie en levensovertuiging (SGRL), in 2021 voorzitter van de International Religious Freedom or Belief Alliance (IRFBA). Deze in 2020 opgerichte alliantie van 33 staten zet zich in voor de bevordering van vrijheid van religie en levensovertuiging, is onder Nederlands voorzitterschap geconsolideerd en heeft gereageerd op trends en actualiteiten. Het voorzitterschap is overgedragen aan het VK. Nederland blijft lid van de stuurgroep.

Vanuit de ambitie bij te dragen aan de versterking van de internationale rechtsorde was Nederland ook in 2021 actief als waarnemer in de Arctische Raad en medebestuurder van Antarctica. Conform de Nederlandse Polaire Strategie 2021-2025 werd ingezet op duurzaamheid, milieu internationale samenwerking en wetenschappelijk onderzoek.

Veiligheid en stabiliteit: voorkomen, verdedigen, versterkenUitgangspunt voor de Nederlandse inzet op het terrein van internationale veiligheid was ook in 2021, geordend langs drie pijlers: voorkomen van onveiligheid waar mogelijk, verdedigen van Nederland met een effectieve en moderne aanpak en versterken van ons veiligheidsfundament zoals benoemd in de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheidsstrategie.

Voorkomen van onveiligheid waar mogelijkIn internationaal verband heeft Nederland zich ingezet om de datagedreven aanpak van conflictpreventie te versterken, onder andere als mede-initiatiefnemer van het Complex Risk Analytics Fund (CRAF’d). Ook heeft Nederland, in samenwerking met Duitsland, het initiatief genomen voor een non-paper om Early Warning/Early Action waardoor het beter geborgd is in het Strategisch Kompas van de EU. Nederland heeft het afgelopen jaar via de inzet van zijn netwerk van regionale veiligheidscoördinatoren en financiële ondersteuning van het CT-bureau van de VN en het Global Community and Engagement Fund bijgedragen aan het bestrijden en voorkomen van terrorisme en gewelddadig extremisme. Het IOB-rapport bevestigt dat Nederland de afgelopen jaren een voorname rol op CT-gebied heeft verkregen en doet aanbevelingen die het kabinet zal benutten om die inzet verder vorm te geven. Tijdens de ministeriële bijeenkomst van het Global Counter Terrorism Forum in oktober werden door Nederland, Marokko en de VN ontwikkelde beleidsaanbevelingen aangenomen die toezien op het mitigeren van negatieve effecten van terrorismefinancieringsmaatregelen op het maatschappelijk middenveld.

In 2021 heeft het kabinet de Nederlandse inzet op het gebied van nieuwe technologieën en wapenbeheersing geïntensiveerd, om een voortrekkersrol te blijven spelen binnen internationale discussies over de uitdagingen, potentiële veiligheidsrisico’s en dreigingen van opkomende en disruptieve technologieën. Daarnaast heeft het kabinet een belangrijke doelstelling gehaald in het stellen van een internationaal normatief kader voor cyberactiviteiten, door een actieve bijdragen te leveren aan herbevestiging van de toepasselijkheid van internationaal recht in cyberspace en de verankering attributie en humanitair oorlogsrecht.

Het kabinet heeft zich ingespannen om grensoverschrijdende criminaliteit te bestrijden, daarom heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken in 2021 capaciteit vrijgemaakt om het Ministerie van Justitie en Veiligheid te ondersteunen bij de bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit.

Het kabinet ziet exportcontrole als een belangrijke tool in het tegengaan van onveiligheid in de wereld. Door zorgvuldige exportcontrole van militaire en dual-use goederen en technologie naar gevoelige bestemmingen droeg het kabinet bij aan de doelstelling dat elders in de wereld deze goederen niet op ongewenste wijze worden gebruikt.

Verdedigen van Nederland met een effectieve en moderne aanpakNederland heeft zich het afgelopen jaar actief ingezet voor enerzijds een slagvaardig Europa dat meer verantwoordelijkheid neemt voor de eigen veiligheid en anderzijds de bestendiging van de kracht en eenheid van de NAVO. Het kabinet heeft in 2021 ook actief bijgedragen aan de gedachtevorming over het EU Strategisch Kompas en het NAVO Reflectieproces 2030, inclusief het NAVO Strategisch Concept. Een van de prioriteiten van Nederlandse inzet was daarbij een betere samenwerking tussen de EU en de NAVO. Het kabinet deed hier ook concrete voorstellen voor op het gebied van politieke consultaties, hybride dreigingen, cyberweerbaarheid, klimaat en defensie, disruptieve technologieën, militaire mobiliteit, interoperabiliteit en standaardisatie. Resultaat van deze inspanning was een Nederlands-Duits food for thought paper dat door 28 landen werd ondertekend. Het kabinet heeft de Nederlandse deelname aan enhanced Forward Presence (eFP), de vooruitgeschoven NAVO-aanwezigheid in Litouwen, met drie jaar verlengd tot en met 31 december 2024. Tevens is het mandaat voor eFP uitgebreid van 270 naar 350 militairen.

Daarnaast zijn ook binnen deze pijler resultaten geboekt op cybergebied. Nederland heeft het effectief gebruik van de EU Cyber Diplomacy Toolbox bevorderd, leidend tot meerdere diplomatieke sancties en reacties (Solarwinds, Ghostwriter, Microsoft Exchange Server).

Afgelopen jaar stond tevens de weerbaarheid tegen (hybride) dreigingen centraal. Het kabinet heeft het eerste publieke Dreigingsbeeld Statelijke Actoren gepubliceerd, om inzicht te bieden in welke nationale veiligheidsbelangen geschaad (kunnen) worden door statelijke actoren en op welke wijze dat gebeurt of kan gebeuren. Versterking van meer assertieve externe EU-respons tegen hybride dreigingen is tevens een stap dichterbij gebracht door een door 16 EU-lidstaten gesteund Nederlands non-paper over een ‘hybride toolbox’ in te brengen in het Strategisch Kompas.

Ook is er beleid ontwikkeld om de Nederlandse belangen op het terrein van ruimteveiligheid beter te beschermen.

Versterken van ons veiligheidsfundamentDeze pijler richt zich op het versterken van de internationale rechtsorde. Het kabinet heeft de Nederlandse veiligheidsbelangen in Irak geborgd via inzet in anti-ISIS-coalitie en bredere veiligheidsinzet in Irak, inclusief toekomstige invulling van de NAVO-missie in Irak. Tevens heeft kabinet de Nederlandse veiligheidsbelangen in de Sahel geborgd via Nederlandse aanvullende steun aan de geïntegreerde multidimensionale stabilisatiemissie van de Verenigde Naties in Mali (MINUSMA) onder meer door middel van het leveren van een C-130 Hercules-transportvliegtuig en de inzet van een Nederlander als Force Commander bij MINUSMA. Daarnaast zijn er belangrijke lessen getrokken uit de onafhankelijke eindevaluaties van de Nederlandse bijdrage aan de European-Led Mission Awareness Strait of Hormuz (EMASoH), waaronder de eenduidige formulering van de missiedoelstellingen, de medische keten en het diplomatieke spoor. Nederland heeft deelgenomen aan de UK Carrier Strike Group.

In 2021 vervulde Nederland actief het lidmaatschap van de VN Peacebuilding Commission (PBC) onder het motto ‘Towards a Just and Inclusive Peace’. Specifiek pleitte Nederland voor sterkere inzet op ‘inclusive justice’, integratie van ‘mental health and psychosocial support’ (MHPSS) en adequate en voorspelbare financiering voor vredesopbouw binnen de VN. Mede dankzij Nederlandse inzet werd een bijeenkomst georganiseerd over jeugd en MHPSS. Ook vestigt het kabinet graag de aandacht op het, in maart samen met de VN georganiseerde, virtuele, driejarige jubileum van de ‘Action for Peacekeeping’ (A4P) hervormingsagenda van SGVN Guterres ten behoeve van meer efficiënte en effectieve VN-vredesmissies. Daarnaast organiseerde het Koninkrijk der Nederlanden in oktober samen met Pakistan een virtuele conferentie over VN-vredesmissies (met een focus op de veiligheid van peacekeepers en de bescherming van burgers) in de aanloop naar de ‘UN Peacekeeping Ministerial’ in december 2021.

BZ blijft zich interdepartementaal inspannen om grensoverschrijdende georganiseerde criminaliteit en internationale ondermijning vanuit de LAC regio te adresseren, mede als uitvloeisel van de kabinetsreactie op het in 2020 uitgekomen AIV-advies. Zo is bijgedragen aan een United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC)-project in de strijd tegen drugshandel en wordt gewerkt aan een internationale bijeenkomst over het Verdrag van San José dat tot doel heeft smokkel via zee aan te pakken.  

Ook in 2021 heeft Nederland zich in multilateraal verband en via het Planetary Security Initiative ingespannen om wereldwijd meer aandacht te genereren voor veiligheidsuitdagingen die samenhangen met klimaatverandering en de toegang tot natuurlijke hulpbronnen.

Consulaire dienstverleningDe consulaire dienstverlening werd in 2021 sterk beïnvloed door de voortdurende COVID-19-pandemie en de crisis in Afghanistan. Tegelijkertijd zijn de projecten voor verbeterde dienstverlening aan Nederlanders wereldwijd en aan degenen die naar Nederland reizen, doorgegaan.

De invloed van COVID-19 op de reisadviezen bleef aanzienlijk. In 2021 werden de reisadviezen meer dan 120 miljoen keer geraadpleegd (in 2019 was dit nog 3,3 miljoen keer). Door de ingebruikname van het Digitaal Corona Certificaat (DCC) werd reizen binnen de EU/Schengen en de Caribische Koninkrijksdelen niet langer ontraden, alleen in het geval van een nieuwe zorgwekkende variant. Hierdoor is reizen binnen de EU beter mogelijk geworden. De grote behoefte aan (reis)informatie was ook te merken bij het 24/7 BZ contactcenter met zo’n 1 miljoen klantcontacten, waarvan 90% COVID-19 gerelateerd. In combinatie met de Afghanistancrisis heeft dit geleid tot het voornemen om opschaling van het contactcentrum, zowel incidenteel (tijdens crises) als structureel mogelijk te maken.

De hervatting van de afgifte van visa, MVV’s (machtiging tot voorlopig verblijf) en reisdocumenten is ondertussen doorgegaan, na een bijna volledige stillegging in 2020. Door achterblijvende wereldwijde reisbewegingen ligt het aantal afgegeven visa nog niet op het niveau van voor de pandemie. De MVV-afgifte ligt sinds medio 2021 wel weer op het oude niveau. In samenwerking met Europese partners en met andere departementen en migratieketenpartners, zijn veranderende inreisvoorwaarden als gevolg van COVID-19 doorvertaald in de visumverlening.

Verder heeft de Algemene Rekenkamer in 2021 onderzoek gedaan naar zowel de Bijzondere Bijstand Buitenland repatriëring (BBB) als de reisadviezen. Ook heeft het ministerie zelf een externe evaluatie laten uitvoeren naar de BBB. De lessen uit deze onderzoeken worden vertaald in (nieuwe) crisisprotocollen en werkinstructies.

De Afghanistancrisis die zich in de zomer van 2021 voltrok heeft eveneens een grote impact gehad op het consulaire domein. Middels de opgezette luchtbrug is geprobeerd om zoveel mogelijk in Afghanistan verblijvende Nederlanders (en hun familieleden) in veiligheid te brengen. Het Snel Consulair OndersteuningsTeam (SCOT) is in Afghanistan en omliggende landen ingezet om deze evacuatie in goede banen te leiden. De overbrenging van Nederlanders en Afghanen die daarvoor in aanmerking komen wordt voortgezet door een daarvoor ingericht projectteam. Intern is begonnen met een evaluatie van de consulaire crisisinzet.

De reguliere consulair werkzaamheden en dienstverlening is doorgegaan, samen met de verschillende moderniserings- en digitaliseringsprojecten. Zo werd gewerkt aan de digitalisering van het aanvragen van reis- en identiteitsdocumenten. Het FOBO (Front- en Backoffice)-programma dat consulaire dienstverlening en visumverlening nog efficiënter en effectiever zal maken, is eveneens voortgezet, met enige vertraging als gevolg van de COVID-19-pandemie. Ook is de dienstverlening in het kader van Project Loket Buitenland verder verbreedt naar meerdere producten en diensten voor mensen die in het buitenland (gaan) wonen, werken of studeren.

Tot slot is de Caribische visumplicht voor Venezuela ingevoerd en is het onafhankelijk onderzoek naar de visumverlening in de Caribische delen van het Koninkrijk afgerond en is begonnen met het opvolgen van de aanbevelingen, beide in nauwe samenwerking met de Caribische Koninkrijksdelen.

Postennet Het internationale karakter van Nederland rechtvaardigt een wijdvertakt postennet om wereldwijd de belangen van het Koninkrijk te vertegenwoordigen en Nederlanders in nood bij te kunnen staan. Als onderdeel van het regeerakkoord 2017-2021 is de versterking van dit postennet afgerond. De extra middelen zijn ingezet ten behoeve van doelstellingen gerelateerd aan de thema’s migratie, veiligheid, economische groeikansen, versterkte inzet in Europa, instabiliteit rondom Europa en investeren in perspectief (ontwikkelingssamenwerking).

Verder werd net als in 2020 het jaar gedomineerd door de gevolgen van de wereldwijde COVID-pandemie. Na een wereldwijde afschaling van het postennet en de (consulaire) dienstverlening in 2020, is er in 2021 grotendeels weer opgeschaald. Toch ging een groot deel van het postennet nog gebukt onder (lokale) COVID-19-maatregelen (in enkele gevallen waren posten in zijn geheel tijdelijk gesloten als het gevolg van lokale COVID-19-uitbraken). In het algemeen betekende dit werken onder beperkende omstandigheden op het terrein van consulaire bijstand, handelsbevordering, gesprekken over mensenrechten, uitvoeren van programma’s op het terrein van ontwikkelingssamenwerking en culturele samenwerking. Ondanks dat het werken op afstand en digitale varianten van handelsmissies, conferenties en bijeenkomsten een bruikbaar alternatief waren, is gebleken dat fysieke bijeenkomsten van groot belang zijn voor het werk dat op de posten wordt verricht.

2021 was ook het jaar dat Nederland de ambassade moest sluiten in Afghanistan. Het team in Kaboel moest onder hoge druk en in chaotische omstandigheden overhaast de ambassade verlaten. Hierdoor zijn niet alle zaken even goed verlopen. De evacuaties, het menselijke drama wat zich op diverse momenten voltrok en de snelheid waarmee alles elkaar opvolgde heeft in Nederland maar ook binnen het ministerie grote impact gehad. Zoals het kabinet in de brief van 14 september 2021 over de ontwikkelingen in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 808) heeft aangekondigd, zal de crisisaanpak inclusief de evacuaties vanuit Kaboel worden geëvalueerd door een externe onafhankelijke commissie van tijdelijke aard. Daarnaast hebben de ministeries van Buitenlandse Zaken, Defensie en Justitie en Veiligheid, een verbeterplan laten uitvoeren om de eerste lessen van de crisis in kaart te brengen.

Nederland als gastlandNederland was ook in 2021 een aantrekkelijk gastland voor diplomatieke missies en internationale organisaties (IO’s), waaronder de hier gevestigde internationale hoven en tribunalen. Het ministerie werkte samen met andere ministeries, uitvoeringsinstanties en de veiligheidssector aan beleidsontwikkeling, heldere regelgeving en professionele uitvoering. Mede vanwege de vele aanpassingen door de COVID-19-pandemie werd extra aandacht besteed aan heldere en tijdige communicatie richting de doelgroep van ruim 25.000 geprivilegieerden verbonden aan diplomatieke missies en IO’s. Zo konden organisaties ondanks coronabeperkingen goed blijven functioneren en verdachten en getuigen bij internationale rechtszaken worden gehoord.

Enkele tientallen inkomende bezoeken van hoogwaardigheidsbekleders zijn voorbereid. Vanwege de COVID-19-pandemie moest helaas ook een aantal bezoeken op het laatste moment worden afgezegd en vonden alle georganiseerde conferenties digitaal plaats. Het high end-conferentieplatform dat in 2020 is ontwikkeld, is ingezet voor de Climate Adaptation Summit, het World Circulair Economic Forum en de Ambassadeursconferentie. Daarnaast is een aantal kleinere digitale conferenties georganiseerd, zoals de Grand Bargain en de Anti Personal Mine Ban Convention. Op verzoek van de Verenigde Naties (VN) is ten behoeve van de Algemene Vergadering in New York een studio ontworpen en geïnstalleerd om online sessies van de VN-leiding te faciliteren. Deze studio is inmiddels door de VN permanent in gebruik genomen.

MigratieOp het terrein van migratiesamenwerking heeft Nederland in navolging van het EU-Asiel- en Migratiepact actief bijgedragen aan een effectief en humaan Europees Asielbeleid, waar onder het verder operationaliseren van het EU- instrumentarium voor de migratie partnerschappen. Er zijn landenspecifieke EU-Actieplannen opgesteld voor de voor Nederland meest relevante landen van herkomst en transit. Ook is de programmering voor migratie en ontheemding onder het nieuwe ‘Neighbourhood, Development and International Cooperation Instrument’ (NDICI) op gang gekomen, waarbij Nederland succesvol heeft ingezet op voldoende flexibele financiering.

Daarnaast is het visuminstrument in 2021 voor het eerst toegepast op Gambia. Voortgang is ook gemaakt op de implementatie van het door UNODC uitgevoerde Nederlandse programma in Noord- en West Afrika in de strijd tegen mensenhandel en –smokkel. Tevens heeft Nederland de strategische relatie met de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) verstevigd, zowel op beleidsmatig als programmatisch gebied, en werken we gezamenlijk aan het bevorderen van vrijwillige terugkeer van migranten naar hun landen van herkomst, bewustwordingscampagnes over de risico’s van irreguliere migratie, data verzameling en betere assistentie voor en bescherming van (kwetsbare) migranten op de grootste migratieroutes, zeker gedurende deze COVID-periode. Verder heeft Nederland zich in lijn met motie Piri (Kamerstuk 21501-20, nr. 1710) en Kuik/vdWerf (Kamerstuk 32317, nr. 692), ingespannen voor het respecteren van fundamentele rechten aan de Europese buitengrens.