Met dit jaarverslag wordt teruggekeken op het in 2022 voorgenomen buitenlandbeleid, de daarbij gestelde ambities en waar mogelijk de behaalde resultaten.

Nederland en de wereld in 2022Het Nederlandse buitenlandbeleid heeft als doel de landsbelangen te beschermen, Nederlandse burgers in het buitenland te ondersteunen, en de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen. De geopolitieke context waarbinnen Nederland tracht deze doelstellingen te realiseren is in 2022 harder en complexer geworden. Door schuivende geopolitieke machtsverhoudingen, groeiende instabiliteit en grotere strategische afhankelijkheden is een grimmiger speelveld ontstaan.

De wereld was begin 2022 reeds een onrustige plek. Zo waren de COVID-19-pandemie en de gevolgen ervan nog niet voorbij toen de wereld werd geconfronteerd met de Russische invasie van Oekraïne. Oorlog is daarmee na vele jaren van afwezigheid weer terug op het Europese continent. Dit had en heeft directe gevolgen voor Nederland, de Europese Unie (EU), de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) en de rest van de wereld. Sinds het einde van de 20ste eeuw is het nog niet voorgekomen dat het buitenland zo onmiddellijk van invloed is op het binnenland en het dagelijks leven van de Nederlanders.

Dit geopolitieke kantelmoment heeft geleid tot een aantal besluiten die tot voor kort onmogelijk werden geacht. Er werd omvangrijke politieke, militaire, economische, financiële, humanitaire en culturele steun aan Oekraïne geleverd. Deze steun werd bekrachtigd tijdens de bezoeken van de Minister-President, de Minister van Buitenlandse Zaken, de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de Minister van Defensie aan Oekraïne. Eind 2022 werd besloten tot een reservering van EUR 2,5 miljard voor het verlengen van deze steun. In EU-verband werden negen santiepaketten aangenomen. De Europese afhankelijkheid van Russische energie is in 2022 voor het overgrote deel afgebouwd en neemt in 2023 snel nog verder af. Nederland heeft een leidende rol genomen op het gebied van het versterken van waarheidsvinding en gerechtigheid in Oekraïne, en zet zich zo in overleg met Oekraïne en het Internationaal Strafhof (ICC) in voor strafrechtelijke vervolging van begane misdaden.

Het afgelopen jaar heeft het kabinet een geïntegreerde visie aan de Kamer gestuurd ten aanzien van de open strategische autonomie (OSA) van de EU. Daarbij blijft samenwerking met bondgenoten en partners het uitgangspunt. Het is van groot belang de trans-Atlantische relatie te bestendigen, juist in deze tijd van existentiële dreigingen. De samenwerking met de Verenigde Staten (VS) blijft van onverminderd belang voor veiligheid op het Europese continent en de NAVO is de hoeksteen van onze collectieve verdediging. Dit neemt niet weg dat Europa meer verantwoordelijkheid moet nemen voor de eigen veiligheid en de behartiging van Europese veiligheidsbelangen.

2022 leverde ook hogere migratiestromen naar Europa op. Voor Nederland blijft het een prioriteit om de buitengrenzen van zowel de EU als van het Koninkrijk der Nederlanden te versterken, in gezamenlijkheid met EU-lidstaten meer grip te krijgen op irreguliere migratie en secundaire migratiestromen binnen de EU tegen te gaan.

De ontwikkelingen in Oekraïne benadrukken de grotere tektonische verschuivingen die reeds in de wereld plaatsvonden. Hiervoor is effectieve internationale en multilaterale samenwerking nodig. Het is daarbij belangrijk te blijven investeren in relaties en samenwerking met de landen in Zuid-Amerika, Azië en Afrika en een betrouwbare partner te zijn, om te voorkomen dat deze landen meegaan in het narratief van landen als Rusland.

Relaties met geopolitieke mogendhedenIn een multipolaire wereld met een verschuivende machtsbalans is het meer dan ooit van belang dat Nederland gezamenlijk optrekt met gelijkgezinden. De VS is een onmisbare partner voor het behoud van de Nederlandse en Europese vrede, veiligheid en welvaart. De samenwerking met de VS, alsook met Canada en het Verenigd Koninkrijk (VK), is in het licht van de oorlog in Oekraïne nog intensiever en zichtbaarder geworden. Zo werkt Nederland zeer nauw met hen samen bij alle vormen van steun aan Oekraïne, waaronder wapenleveranties en sancties.

Als gevolg van de Russische invasie van Oekraïne zijn de bilaterale betrekkingen met Rusland beperkt tot het minimaal noodzakelijke. Deze werden tevens negatief beïnvloed door het uitwijzen van zeventien medewerkers van de Russische ambassade en handelsvertegenwoordiging wegens heimelijke activiteiten als inlichtingenofficier. In reactie hierop wees Rusland vijftien Nederlandse diplomaten uit. Het isoleren van Rusland in verschillende internationale fora en het ‘ontvlechten’ van de relaties en afhankelijkheden vanwege de Russische agressie tegen Oekraïne bepaalden verder het beleid in 2022.

Het kabinet blijft onverminderd streven naar waarheidsvinding, gerechtigheid en rekenschap voor het neerhalen van vlucht MH17. Afgelopen jaar werden drie individuen door de Nederlandse rechter in de strafzaak veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf voor het doen verongelukken van vlucht MH17 en de moord op de 298 inzittenden, alsook het betalen van schadevergoeding aan de nabestaanden (zie meest recente update over MH17). Daarnaast heeft Nederland met Australië een klacht ingediend tegen Rusland bij de Raad van de Internationale Burgerluchtvaartorganisatie (ICAO). De zaak bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) over de rol van Rusland bij het neerhalen van vlucht MH17 liep in 2022 door.

De relatie met China kende een voortzetting van de verschuiving in de balans tussen openheid en beschermen, zoals beschreven in de China-notitie van 2019. Hierbij komt steeds meer nadruk te liggen op het beschermen van onze waarden en belangen en onze veiligheid. Ook (geo)politiek is China een belangrijke speler waartoe we ons moeten verhouden. In 2022 memoreerden China en Nederland vijftig jaar diplomatieke betrekkingen. Minister-president Rutte sprak met president Xi Jinping tijdens de G20-top in Bali onder andere over mogelijkheden tot samenwerking op klimaat en in de bilaterale economische betrekkingen, maar ook over mensenrechten en de Russische invasie van Oekraïne. Nederland organiseerde consultaties met de klimaatgezanten van China en Europese partners om klimaatsamenwerking verder te brengen. In de Mensenrechtenraad nam Nederland het voortouw tot een gezamenlijke verklaring van 47 landen over de mensenrechtensituatie in China, en Xinjiang in het bijzonder.

Ook in breder multilateraal kader werkte de Russische invasie in Oekraïne door. Zo is de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (VN) verder verlamd en gezien het Russische vetorecht niet bij machte om een grove schending van het internationaal recht te veroordelen. Het onderstreepte het belang om in breder dan alleen EU-verband op te treden, zoals met het VK, Zwitserland, Noorwegen, de VS en Canada, maar in toenemende ook met partners in de Indo-Pacific zoals Australië, India, Japan, Nieuw-Zeeland en Zuid-Korea. Het in december 2022 verschenen beleidskader Mondiaal Multilateralisme biedt de strategische kaders voor het Koninkrijk om de komende jaren samen met een zo groot mogelijke groep van gelijkgezinde landen en nieuwe partners invloed uit te oefenen op het veranderende multilaterale systeem, zodat het ook in de toekomst de vruchten kan blijven plukken van multilaterale samenwerking.

In 2022 is het belang van de Global Gateway, de EU connectiviteitstrategie, gepresenteerd. Global Gateway beoogt in de periode 2021-2027 EUR 300 miljard aan investeringen te mobiliseren met een duidelijke merknaam en een politiek narratief. Voor Nederland hebben de regio’s Afrika, Indo-Pacific en het Europees Nabuurschap prioriteit.

Regionale ontwikkelingenDoor meerdere terroristische aanslagen in Israël, raketbeschietingen uit Gaza, uitbreiding van het Israëlische nederzettingenbeleid en het hoogste aantal Palestijnse slachtoffers sinds de laatste intifada, bleef ook in 2022 de situatie volatiel met weinig toenadering tussen beide partijen. Nederland heeft in 2022 verder geïnvesteerd in de goede relaties met zowel Israël als de Palestijnse Autoriteiten. Zowel de Minister van Buitenlandse Zaken als de Minister-President hebben in 2022 een bezoek gebracht aan Israël en de Palestijnse gebieden. Doel van de bezoeken was de bevestiging van deze goede relaties en het voortzetten van de samenwerking onder andere via de trilaterale werkgroepen op het gebied van energie, water en handel, hetgeen aan beide kanten is gebeurd. In oktober vond voor het eerst in tien jaar een Associatieraad plaats tussen de EU en Israël.

De algemene en mensenrechtensituatie in Iran gaf vanaf half september 2022 aanleiding tot grote zorg vanwege het gewelddadige optreden tegen protestanten sinds de dood van Mahsa Amini op 16 september 2022 en de executies van jonge demonstranten. Mede op Nederlands initiatief heeft de EU een reeks mensenrechtensancties opgelegd en steunt het kabinet de VN fact finding missie om mensenrechtenschendingen te onderzoeken. De EU heeft Iran ook sancties opgelegd voor de levering van Unmanned Aerial Vehicles aan Rusland die worden gebruikt in Oekraïne.

In het afgelopen jaar is ingezet op het verder verstevigen van de relaties met Noord-Afrika vanwege de gedeelde en urgente belangen, onder meer op het gebied van het tegengaan van irreguliere migratie. Specifiek ten aanzien van Marokko geldt dat er afgelopen jaar vanuit beide landen duidelijke inzet is geweest om resultaten te boeken op prioritaire thema’s zoals migratie, justitie en politie, handel en cultuur. Verschillende hoogambtelijke en expertmissies hebben de samenwerking versterkt.

Nederland heeft ook het afgelopen jaar middels humanitaire hulp getracht de immense humanitaire noden in Syrië te verlichten. Ten aanzien van het conflict bleef de Nederlandse inzet en focus, ook in EU-verband, onverminderd gericht op een politieke oplossing. Speciale aandacht ging daarbij uit naar accountability. Nederland nam met Canada het initiatief om Syrië aansprakelijk te stellen voor ernstige mensenrechtenschendingen, alsook in de verschillende Mensenrechtenraadresoluties waar Nederland als lid van de Syrië-kerngroep aan meeschreef. Voorts publiceerde de Commissie van onderzoek naar het Non Lethal Assistance (NLA)-programma in Syrië haar eindrapport. De kabinetsreactie op onderzoek NLA-programma in Syrië werd op 20 december 2022 naar de Tweede Kamer verstuurd.

In het afgelopen jaar bleef het kabinet in Irak inzetten op de geïntegreerde benadering, inclusief multilaterale inzet (VN, NAVO, EU). Dit om grondoorzaken van het (hernieuwde) conflict aan te pakken, irreguliere migratie tegen te gaan en een bijdrage te leveren aan het creëren van duurzame en legitieme stabiliteit in Irak en de autonome Koerdische regio.

Ook voor het conflict in Jemen bleef een duurzame en inclusieve vrede het uitgangspunt. Voor het vinden van een oplossing voor de Safer-tanker werd in mei door Nederland en de VN als co-host een succesvolle donorconferentie gehouden. In september werd in New York aangekondigd dat voldoende middelen voor de start van de operatie zijn opgehaald.

Het EU Strategisch Partnerschap met de Golf, dat in mei 2022 werd gepresenteerd en met Raadconclusies werd verwelkomd, heeft geleid tot verdere verdieping van de samenwerking tussen de EU en de leden van de Gulf Cooperation Council op het gebied van regionale veiligheid, klimaat en energietransitie en mensenrechten.

De Russische agressie in Oekraïne onderstreept voorts het belang van het onderhouden van partnerschappen met veel landen in de Latijns-Amerikaanse en Caraïbische regio. In dit kader nam de Minister van Buitenlandse Zaken in oktober deel aan de EU-CELAC (Community of Latin American and Caribbean States) ministeriële bijeenkomst in Buenos Aires. Daarbij sprak hij bilateraal met zijn collega’s uit El Salvador, Guatemala, Chili, Peru, Ecuador, Bolivia, Colombia, Panama, Paraguay en Suriname.

Het ministerie bleef zich verder in interdepartementaal verband inspannen om grensoverschrijdende georganiseerde criminaliteit en internationale ondermijning te adresseren. Hierbij lag de focus op Latijns-Amerika en het Caraïbisch gebied (inclusief het Caribisch deel van het Koninkrijk), vanwege de belangrijke rol die de regio inneemt in de wereldwijde criminele handel en productie van drugs.

De economische, humanitaire en politieke situatie in Venezuela, het grootste buurland van het Koninkrijk, bleef in 2022 uiterst zorgwekkend. Het Koninkrijk speelde een centrale rol in het coördineren van de steun van de internationale gemeenschap voor een Venezolaanse oplossing voor de politieke crisis.

De hernieuwde samenwerking met Suriname is in 2022 bestendigd, onder andere door het werkbezoek van de Minister-President en de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking in september 2022. Tijdens dit bezoek is ook aangekondigd dat het Makandra programma, dat technische overheidssamenwerking financiert en faciliteert, is opgehoogd met EUR 4 miljoen. Tijdens de presentatie van de kabinetsreactie op het rapport Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden op 19 december heeft de Minister-President namens de regering excuses uitgesproken voor het handelen van de Nederlandse staat in het verleden: postuum aan alle tot slaaf gemaakten die wereldwijd onder dat handelen hebben geleden, aan hun dochters en zonen, en aan al hun nazaten tot in het hier en nu.

Op 17 februari 2022 bood het kabinet diepe excuses aan voor het structurele, extreme geweld van Nederlandse zijde in de jaren 1945-1949 in Indonesië, naar aanleiding van de publicatie van de resultaten van het gezamenlijke onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950, van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV), het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) en het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Op 14 december 2022 volgde een tweede, uitgebreidere kabinetsreactie waarin ook de eerste uitkomsten van het maatschappelijk debat over de resultaten van het onderzoeksprogramma zijn meegenomen.

De contacten met India zijn over de hele linie verder versterkt in 2022, waarin Nederland en India 75 jaar diplomatieke betrekkingen vierden. Hoogtepunten waren de succesvolle deelname van Minister Hoekstra aan de Raisina Dialoog en het inkomende Staatsbezoek van president Kovind in april en de uitnodiging van India aan Nederland voor de G20 onder Indiaas voorzitterschap.

Ook in 2022 richtten de Nederlandse Indo-Pacific Leidraad en de EU-strategie voor Samenwerking in de Indo-Pacific zich op versterking van de samenwerking met partners in Azië om de Nederlandse en Europese belangen op economisch, politiek en veiligheidsgebied beter te kunnen behartigen in deze belangrijkste mondiale groeiregio. 

Nederland heeft in 2022 de samenwerking met de Association of South East Asian Nations (ASEAN) en Zuidoost-Azië verder versterkt. Nederland trad op 3 augustus 2022 toe tot het Southeast Asia Treaty of Amity and Cooperation, een stap naar een meer strategisch partnerschap met ASEAN. Op 14 december vond de eerste EU-ASEAN Top plaats in Brussel, waaraan Minister-President Rutte deelnam. In het najaar tilden Nederland en Zuid-Korea tijdens bezoeken van de Minister van Buitenlandse Zaken en de Minister-President aan Seoul de bilaterale relatie naar een hoger plan in de vorm van een Strategisch Partnerschap.

In Afghanistan was in 2022 sprake van verdere verslechtering van de situatie, met name op het gebied van vrouwenrechten. Nederland heeft zich in internationaal verband sterk ingezet voor het beschermen van de mensenrechten in het land en ondersteuning van de bevolking. In 2022 is het ministerie doorgegaan met de nasleep van de evacuatie uit Kaboel middels het overbrengen van personen die daarvoor in aanmerking kwamen naar Nederland. In totaal ging het in 2022 om 1914 personen.

Instabiliteit in de Hoorn van Afrika nam aan het begin van het jaar verder toe, onder meer door het voortdurende conflict in Ethiopië. De diplomatieke inzet van Nederland in Ethiopië was, in nauwe samenspraak met EU-partners, gericht op een bijdrage leveren aan het oplossen van het conflict in Noord-Ethiopië. Ook in Soedan en Somalië zijn vredes- en staatsopbouwprocessen in 2022 nieuw leven ingeblazen. De Sahel is onverminderd een prioritaire regio. In de regio was sprake van toenemende instabiliteit: meer jihadistische aanslagen, mensenrechtenschendingen en staats- en machtsgrepen, zoals in Burkina Faso. Een aantal landen trok hun troepen terug uit missies in Mali. Tevens profileerden andere internationale spelers, zoals Rusland, zich meer in de regio. De instabiliteit heeft negatieve gevolgen voor de West-Afrikaanse kuststaten die kwetsbaar zijn voor verspreiding van jihadistisch gedachtengoed en geweld vanuit de Sahel. Nederland organiseerde met Duitsland hierover een conferentie. Ten aanzien van de Grote Meren regio spande Nederland zich met succes in voor een meer coherente en regionale EU-benadering ten aanzien van de instabiliteit in deze regio. De Nederlandse inzet heeft er ook aan bijgedragen dat de EU snel en op een gebalanceerde manier kon reageren op VN-bevindingen over statelijke steun aan gewapende groepen in oost-DRC. 

Europese samenwerkingDe EU is essentieel voor de Nederlandse vrijheid, veiligheid en welvaart. Hoe de EU door de grote transitities van deze tijd – de geopolitieke transitie, de klimaattransitie en de digitale transitie – komt zal in hoge mate bepalend zijn voor onze manier van leven in de toekomst. In lijn met het coalitieakkoord heeft Nederland in 2022 daarom een leidende rol proberen te spelen om de EU slagvaardiger, economisch sterker, groener en veiliger te maken. Nederland heeft intensief samengewerkt met gelijkgezinde landen en waar nodig kopgroepen gevormd om tot oplossingen te komen, bijvoorbeeld op de gebieden klimaat, migratie, defensie en veiligheid, handel en het tegengaan van belastingontwijking.

In antwoord op de Russische invasie van Oekraïne heeft de EU het afgelopen jaar meer geopolitieke slagkracht getoond. Allereerst via de instelling, naleving en handhaving van negen ongeëvenaarde en omvangrijke sanctiepakketten. Om een aanjagende rol te kunnen spelen bij de ontwikkeling van sancties heeft het kabinet in 2022 de Nederlandse sanctiecapaciteit en Rijksbrede coördinatie van het sanctiebeleid versterkt, onder andere door het opzetten van een sanctie-eenheid binnen het ministerie.

Het bespoedigen van de klimaattransitie is cruciaal in het huidige geopolitieke tijdsgewricht. Het behalen van het Europese klimaatdoel van ten minste 55% reductie in 2030 kwam dichterbij door het bereiken van een akkoord op een groot aantal voorstellen van het Fit for 55 pakket. Nederland was verder actief betrokken bij de totstandkoming en implementatie van de EU-Raadsconclusies klimaat- en energiediplomatie, het Europees netwerk voor klimaatgezanten en diverse EU-kopgroepen gericht op de raakvlakken van klimaat en buitenlandbeleid. Daarnaast spande Nederland zich in voor een snelle en ambitieuze implementatie van de Europese Green Deal.

Op het gebied van migratie heeft Nederland zich in 2022 sterk gemaakt voor betere registratie en screeningsprocedures aan de buitengrenzen, herstel van de implementatie van de Dublin-afspraken en het invoeren van verplichte asielgrensprocedures. Verder heeft Nederland zich in de EU hard gemaakt voor verbeterde samenwerking met belangrijke doorreis- en herkomstlanden om irreguliere migratie te beperken, terugkeer te bevorderen en migranten te beschermen. Vooral via het versterken van migratiepartnerschappen met deze landen, op basis van gelijkwaardigheid en wederzijdse belangen. Tot slot heeft de EU dit jaar een veilige haven aan ongeveer vier miljoen ontheemden uit Oekraïne geboden.

De Unie is sterk als de fundamenten van goed bestuur en de democratische rechtsstaat stevig zijn verankerd in de lidstaten en de instellingen en lidstaten gemaakte afspraken nakomen. Nederland heeft zich daarom met gelijkgestemde landen onverminderd hardgemaakt voor de effectieve inzet van het EU-rechtsstaatsinstrumentarium. Dankzij deze inzet is het gelukt om de ontvangst van EU-middelen uit het Herstelfonds door Polen en Hongarije te koppelen aan stevige hervormingen op het gebied van de rechtsstaat en is de Meerjarig Financieel Kader (MFK)-rechtsstaatsverordening voor het eerst en met succes toegepast tegen Hongarije. Tegelijkertijd leidde dit ook tot verscherpte tegenstellingen tussen EU-lidstaten en had dit impact op de bilaterale relaties, vooral met Hongarije.

De situatie in Oekraïne heeft tot extra spanningen geleid in de Westelijke Balkan. Russische invloed is het meest nadrukkelijk in Servië en in de Bosnische deelstaat Republika Srpska. Behoud van stabiliteit, intensivering van de samenwerking en ondersteuning van de hervormingsagenda in het kader van het EU-toetredingsproces staan centraal in het EU-beleid ten aanzien van deze regio.

Voor wat betreft EU-uitbreiding golden wederom in 2022 de uitgangspunten strikt, fair en betrokken en bleef vervulling van de Kopenhagencriteria centraal staan in het kabinetstandpunt met betrekking tot het toetredingsproces. Met de sterk veranderende geopolitieke context meewegende, heeft het kabinet ingestemd met het toekennen van visumliberalisatie voor Kosovo, het verlenen van kandidaat-lidstaat-status aan Oekraïne en Moldavië. Tevens besloot het kabinet ditzelfde te doen voor Georgië, onder de voorwaarde dat de prioriteiten uit de opinie van de Commissie worden behaald. De Europese Raad (ER) besloot tevens kandidaat-lidstaat-status toe te kennen aan Bosnië-Herzegovina.

Op 9 mei 2022, de Dag van Europa, sloot de Conferentie over de Toekomst van Europa af. De in Nederland in 2021 uitgevoerde nationale burgerconsultaties 'Kijk op Europa' zijn opgenomen in het eindrapport. Nederland was één van de 6 lidstaten die burgerdialogen in deze vorm heeft georganiseerd en had hierdoor een actieve inbreng in de plenaire sessies van de conferentie. In totaal namen circa 13.000 Nederlanders deel aan de consultaties. De minister sprak met deelnemers van de burgerdialogen op 9 mei in Maastricht.

De implementatie van de Herstel- en Veerkrachtplannen (HVP) van de meeste EU-lidstaten kwam afgelopen jaar op stoom. De Europese Commissie keurde ook het Nederlands HVP van EUR 4,7 miljard goed op thema’s die voor het kabinet van zwaarwegend belang zijn, zoals klimaatverandering, volkshuisvesting en de arbeidsmarkt. Ook wordt via het HVP verder geïnvesteerd in digitalisering, onderwijs en zorg.

Goed functionerende begrotingsregels zijn een belangrijke voorwaarde voor het realiseren van stabiliteit en groei. Dit kan de concurrentiekracht van de Unie ten goede komen. Hiertoe publiceerde de Europese Commissie in november 2022 voorstellen voor de herziening van de Europese begrotingsregels (Stabiliteits- en Groeipact). Dankzij de inzet van Nederland samen met gelijkgestemde lidstaten, sluiten de voorstellen op meerdere aspecten aan bij de Nederlandse inzet, zoals het behoud van de referentiewaarden van 60% voor de overheidsschuld en 3% voor het begrotingstekort.

Het afgelopen jaar zijn ook de bilaterale relaties met EU-lidstaten verder verdiept en verstevigd. Nederland heeft zich voorbereid op het Nederlands BENELUX-voorzitterschap in 2023. Er heeft een intensivering plaatsgevonden in de bilaterale relatie met Frankrijk als belangrijke strategische partner. In maart vonden er voor het eerst regeringsconsultaties plaats. De relatie met Duitsland kende op vele terreinen een intensivering, met name op klimaat en energie. En met het VK, dat ondanks Brexit een belangrijke buurland en partner blijft, werd een gezamenlijke verklaring ondertekend om de bilaterale samenwerking te verdiepen.

Veiligheid en stabiliteitUitgangspunt voor de Nederlandse inzet op het terrein van internationale veiligheid was ook in 2022 geordend langs drie pijlers: 1) voorkomen van onveiligheid waar mogelijk; 2) verdedigen van Nederland met een effectieve en moderne aanpak en; 3) versterken van ons veiligheidsfundament zoals benoemd in de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheidsstrategie.

1. Voorkomen van onveiligheid waar mogelijkNon-proliferatie, ontwapening en wapenbeheersing: Nederland heeft in 2022 bijgedragen aan de succesvolle uitvoering van de (uitgestelde) tiende toetsingsconferentie van het Non-Proliferatie Verdrag (NPV). Ook was Nederland in 2022 voorzitter van het Non-Proliferation and Disarmament Initiative, actieve deelnemer in het Stockholm Initiative for Nuclear Disarmament en gedeeld voorzitter van het International Partnership for Nuclear Disarmament Verification (IPNDV).

In 2022 heeft Nederland de zorgvuldige exportcontrole op militaire en dual-use goederen en technologie voorgezet. De levering van militaire goederen aan Oekraïne in reactie op de Russische invasie was hierin een bijzonder aspect. Het kabinet heeft bij het vormgeven van de leveranties een gebalanceerde benadering toegepast met zowel oog voor de noodzaak tot snel handelen als het belang van een zorgvuldige risicoanalyse.

2022 was een mijlpaal in het maken van internationale afspraken over het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden. 83 landen onderschreven in november 2022 een politieke verklaring over het beter beschermen van burgers tegen het gebruik van dergelijke wapens. In reactie op het advies van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) en de Commissie van advies inzake volkenrechtelijke vraagstukken (CAVV) over autonome wapensystemen zette het kabinet in juni 2022 de Nederlandse beleidsinzet voor de komende jaren uiteen.

Via diplomatieke inzet en programmatische steun aan multilaterale instellingen zoals de VN, het Global Counterterrorism Forum en de EU heeft Nederland in 2022 ingezet op een centrale rol voor mensenrechten en het betrekken van maatschappelijk middenveld bij terrorismebestrijding. Deze en andere onderwerpen zijn mede dankzij Nederlandse inzet stevig verankerd in de in 2022 herziene EU-Raadsconclusies over de strijd tegen terrorisme. Nederland heeft in 2022 bijgedragen aan bestrijding van terrorisme door de inzet in onder andere de Anti-ISIS Coalitie en was gastheer van de bijeenkomst over de inzet op terrorismebestrijding in Syrië, Irak, Afghanistan en Afrikaanse landen.

Daarnaast bleef Nederland inzetten op het ondersteunen van derde landen in het tegengaan en voorkomen van gewelddadig extremisme door beleidsdialoog en gerichte projectondersteuning in zes fragiele regio’s. Naast de kabinetsinzet tegen dit fenomeen was Nederland actief in multilaterale discussies over de internationale aanpak hiervan. De in 2021 versterkte inzet op het tegengaan van grensoverschrijdende criminaliteit is in 2022 voortgezet.

Ook heeft Nederland zich in het kader van preventie, het voorkomen van onveiligheid en duurzame vredesopbouw ingezet op de verdere implementatie van de Vrouwen, Vrede en Veiligheidsagenda, conform VN Veiligheidsraad resolutie 1325 en volgende resoluties. In 2022 werd de eerste interdepartementale voortgangsrapportage van het Nationaal Actieplan 1325 aan de Tweede Kamer gestuurd.

2. Verdedigen van Nederland met een effectieve en moderne aanpakIn 2022 werden in de EU en de NAVO belangrijke kaders gezet voor de toekomst van ons buitenland- en veiligheidsbeleid. De Nederlandse belangen zijn stevig verankerd in een ambitieus EU Strategisch Kompas en in het nieuwe Strategisch Concept van de NAVO. Nederland organiseerde samen met Duitsland als input voor het Strategisch Concept een succesvolle NAVO conferentie in Den Haag over ‘partnerschappen’, in aanwezigheid van secretaris-generaal Jens Stoltenberg en premier Mark Rutte.

Nederland heeft zich ingezet om de Europese Vredesfaciliteit (EPF) te gebruiken om lethale en non-lethale steun te bieden aan Oekraïne. Vanwege de omvangrijke steun aan Oekraïne is op 12 december 2022 besloten om initieel het financieringsplafond van het instrument te verhogen met EUR 2 miljard, met de mogelijkheid van een verdere verhoging in een later stadium.

Nadat de waarnemingsmissie van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Oekraïne vanwege een Russische blokkade opgeheven moest worden, is gezocht naar mogelijkheden om de OVSE-presentie in het land te herstellen. In overleg met Oekraïne heeft de OVSE besloten tot het opzetten van een extra-budgettair Support Programme for Ukraine. Met een bijdrage van EUR 1 miljoen hoort Nederland tot de eerste contribuanten aan dit programma. Samen met gelijkgezinde landen heeft Nederland meermaals het zogeheten Moskou Mechanisme ingeroepen, hetgeen heeft geleid tot rapporten over mensenrechtenschendingen in Oekraïne en Rusland.

Het Nederlandse initiatief om een EU Hybrid Toolbox op te zetten waarmee de EU kan reageren op hybride dreigingen is opgenomen in het EU Strategisch Kompas. De toolbox is sinds december 2022 operationeel. Er is in 2022 gewerkt aan een nieuwe internationale cyberstrategie voor Nederland. Naar verwachting zal deze in de eerste helft van 2023 aan de Tweede Kamer worden aangeboden. Nederland heeft in 2022 actief bijgedragen aan internationale coalitievorming tegen onverantwoord gedrag in het cyberdomein. Dit resulteerde onder meer in een publieke veroordeling van de Russische aanval op het satellietnetwerk van Viasat in Oekraïne. Nederland leverde daarnaast een bijdrage aan de cyberweerbaarheid van Oekraïne.

3. Versterken van ons veiligheidsfundamentHet kabinet heeft de beoogde inzet en samenhang van de Nederlandse militaire en civiele bijdragen aan missies en operaties tot medio 2025 uiteengezet. Dit vertaalde zich onder andere in verlenging, aanpassing of beëindiging van Nederlandse personele bijdragen aan missies aan de Oostflank en in de Westelijke Balkan, het Midden-Oosten, Noord-Afrika, de Hoorn van Afrika, de Golfregio en de Indo-Pacific. Met de verlenging van de Nederlandse inzet via de anti-ISIS-coalitie, de NAVO-missie in Irak en de bredere veiligheidsinzet in Irak tot eind 2023 diende het kabinet de Nederlandse veiligheidsbelangen in deze instabiele regio aan de rand van Europa. Hetzelfde geldt voor de Sahel, waar het kabinet de nationale mandaten voor de Nederlandse bijdrage aan de United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali (MINUSMA) en EU-missies tot en met eind juni 2024 verlengde. Daarnaast zijn waardevolle lessen getrokken uit de onafhankelijke eindevaluatie van de Nederlandse bijdrage aan MINUSMA tussen 2014 en 2019.

2022 was het laatste jaar van het driejarig lidmaatschap van Nederland van de VN-Mensenrechtenraad (MRR) in Geneve. Naast de focus op accountability heeft Nederland zich in de Raad onder meer ingezet voor vrijheid van meningsuiting en vrouwenrechten en gendergelijkheid, inclusief de positie van LHBTIQ+. Mede op Nederlandse instigatie stelde de MRR onderzoeksmechanismen in voor Oekraïne en Iran (Commissions of Inquiry).

Versterkte aandacht ging uit naar het waarborgen van onafhankelijke Russischtalige nieuwsvoorziening. Via het Mensenrechtenfonds (MRF) en vanuit het budget voor publieksdiplomatie draagt Nederland bij aan verschillende programma’s gericht op het steunen van onafhankelijke media in Rusland, Oekraïne en de regio, en de veiligheid van journalisten.

De Ministerraad is op 13 mei 2022 akkoord gegaan met het voorstel om met het «Feministisch Buitenlandbeleid» (FBB) nog meer aandacht te besteden aan gelijkheid in algemene zin en gendergelijkheid in het bijzonder. Dit omvat ook LHBTIQ+, alsmede aandacht voor diversiteit en inclusiviteit binnen de organisatie en binnen alle beleidsterreinen van het buitenlandbeleid, inclusief een implementatieplan voor gendermainstreaming. Om het Nederlandse FBB concreet vorm te geven organiseerde BZ in 2022 brede consultaties, waarbij ook externe partijen geraadpleegd werden. Op 8 november werd de Kamerbrief met de hoofdlijnen van het FBB aan het parlement gestuurd. Het feministisch buitenlandbeleid richt zich op vier R’en: rights (universele rechten en vrijwaring van geweld), representation (vertegenwoordigd zijn en deelnemen aan politieke besluitvorming), resources (voldoende middelen en financiering om deze doelen te realiseren) en reality check (de realisering van deze beleidsdoelen krijgen invulling die in de lokale context past).

Nederlanders wereldwijd & consulair Na twee crisisjaren waarin COVID-19 en Afghanistan een groot beslag legden op het ministerie, stond het eerste deel van 2022 opnieuw in het teken van crisis vanwege de oorlog in Oekraïne. De geleerde lessen van afgelopen jaren zijn en worden gebruikt voor het versterken van de crisisparaatheid van posten en het departement. Zo is het afgelopen jaar de consulaire crisiscapaciteit versterkt. Ook zijn de beperkingen in reisbewegingen en inreismaatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie gedurende 2022 afgenomen en de reisadviezen zijn hierop aangepast. In de Kamerbrief over de aanpak van COVID-19 op de lange termijn zijn de uitgangspunten vastgelegd over het reisbeleid ten aanzien van COVID-19. Binnen het ministerie zijn de benodigde voorbereidingen om toegerust te zijn voor een eventuele nieuwe uitbraak getroffen.

Nederlanders zijn het afgelopen jaar ook weer meer gaan reizen. De online reisadviezen van het ministerie werden ruim vijftig miljoen keer geraadpleegd. De eerste stappen zijn gezet naar een actueel ‘post-corona’-reisadvies, dat beter aansluit bij de wensen van Nederlandse reizigers. Onder andere door het strategisch inzetten van het gebruik van data, zoals over klantreizen en gebruikservaringen. De toename in het aantal reizigers heeft ook geleid tot meer consulaire hulpvragen. Er zijn in 2022 meer dan 5.000 consulaire hulpvragen in behandeling genomen. Het contactcentrum van het ministerie ‘Nederland WereldWijd’ (voorheen 24/7 Contactcenter) kende 1,2 miljoen klantcontactmomenten. Dit betrof alle dienstverlening van de Nederlandse overheid in relatie tot reizen naar en verblijf in het buitenland, waaronder reisadviezen, reisdocumenten, wonen en werken, DigiD, etc. Een opvallende trend in de consulaire hulpvragen was een toename van familiezaken, zoals internationale kinderontvoering, huwelijksdwang en achterlating. Na een daling van het aantal buitenlandse gedetineerden gedurende COVID-19 kende 2022 weer een stijging van het aantal detenties.

Het Rijksbrede project Loket Buitenland is afgerond en overgedragen aan Nederland WereldWijd. Het ministerie heeft hiermee, samen met 12 uitvoeringsorganisaties, een centrale rijksbrede ingang voor burgers bij de overheid gerealiseerd.

Na de versoepeling van COVID-19-reisbeperkingen nam de vraag naar visa voor kort verblijf in het Schengengebied sneller toe dan de beschikbare behandelcapaciteit. Daardoor ontstond de zeer onwenselijke situatie dat aanvragers in enkele landen te maken kregen met lange wachttijden, vaak ver boven de vastgelegde termijn van veertien dagen. In 2022 is hard gewerkt aan het vergroten van de capaciteit om de toegenomen visumaanvragen te kunnen verwerken en kan grotendeels weer binnen de normale termijn van twee weken een visumaanvraag worden verwerkt.

De paspoortdienstverlening via externe dienstverleners is verder uitgerold, zodat aanvragers minder ver hoeven te reizen voor een paspoortaanvraag. Deze dienstverlening is uitgebreid naar Madrid en Barcelona, en voorbereidingen worden getroffen voor verdere implementatie in 2023. In 2022 heeft wereldwijde implementatie van een digitaal aanvraagformulier voor een paspoort of identiteitskaart plaatsgevonden. Ook heeft het ministerie gewerkt aan de ontwikkeling van een applicatie voor het digitaal verwerken van Schengenvisumaanvragen. De implementatie daarvan wordt in 2023 verwacht. In 2022 hield de Europese Commissie een Schengenevaluatie, waarbij het Nederlandse visumproces is doorgelicht. Het ministerie is begonnen met de uitvoering van de resulterende aanbevelingen.

Het ministerie werkte in 2022 aan de strategische inzet van EU-visuminstrumenten ten behoeve van het buitenlandbeleid. Zo werd in 2022 onder andere de opschorting van de visumfacilitatieovereenkomsten met Rusland en Belarus doorgevoerd, werd er via het opschortingsmechanisme voor visumliberalisatie (het ‘noodremmechanisme’) op toegezien dat de Westelijke Balkanlanden en Oostelijke Partnerschapslanden zich houden aan de voorwaarden voor visumliberalisatie en werd middels artikel 25bis van de Visumcode ingezet op versterking van de terugkeersamenwerking met derde landen.

Internationaal cultuurbeleidHet beleidskader Internationaal Cultuurbeleid 2021-2024 beschrijft de uitgangspunten, ambities en doelstellingen van het internationaal cultuurbeleid. Het einde van veel COVID-19 beperkingen bracht kansen voor een post-COVID-19 inhaalslag met meer fysieke bijeenkomsten en voor het verder internationaliseren van de culturele sector.

Het ministerie heeft consultaties gevoerd over de brede inzet van de cultuursector, en partijen bij elkaar gebracht in reactie op de oorlog in Oekraïne. Aangezien de oorlog ook een aanval is op de culturele identiteit van het land, onderzoekt het ministerie samen met de post in Oekraïne, het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en culturele partners wat een effectieve strategie is voor verdere culturele aansluiting van Oekraïne bij de Europese familie.

In samenwerking met OCW is voortgang geboekt ten aanzien van het restitutiebeleid voor erfgoed uit een koloniale context. Met herkomstlanden wordt museumsamenwerking en herkomstonderzoek op dit terrein geëntameerd gebaseerd op hun wensen. Specifiek met Indonesië zijn al goede afspraken gemaakt voor verdere samenwerking. Ook heeft de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek een start gemaakt met het instellen van een fonds voor academische uitwisseling met landen van herkomst van cultuurobjecten uit een koloniale context. Bovendien is in 2022 gewerkt aan de intensivering van de culturele samenwerking met Suriname. Tot slot is de synergie tussen cultuur en economie verder versterkt en onder andere tot uiting gebracht tijdens de Dubai Wereldtentoonstelling.

PostennetOm als Nederland invloedrijk te blijven moet het postennet meebewegen met de huidige ontwikkelingen. Dit betekent wereldwijd meer samen werken op prioritaire onderwerpen, zoals democratie, mensenrechten, internationaal recht, de klimaat- en energietransitie, fysieke en economische veiligheid, strategische afhankelijkheden, economische weerbaarheid, kansengelijkheid en irreguliere migratie. Daarom heeft het kabinet besloten om in deze kabinetsperiode het postennet te versterken. Hiervoor is een oplopende reeks geld beschikbaar van EUR 17 miljoen in 2022 oplopend tot EUR 52 miljoen structureel vanaf 2025. Met deze versterking kunnen de Nederlandse belangen wereldwijd nog beter worden gediend.

Na het aantreden is het kabinet gestart met deze versterkingsoperatie en wordt deze in de periode 2022-2025 ingevuld. Onze diplomatieke posten, die worden bemenst vanuit alle departementen, zijn Rijksbrede dienstverleners; voor het hele Koninkrijk en voor alle ministeries. Kern van de plannen is een uitbreiding van de formatie op de belangrijke thema’s uit het coalitieakkoord. In de eerste plaats door extra formatie binnen de posten in de EU-landen, maar ook daarbuiten, door in te zetten op prioritaire thema’s zoals mensenrechten, versterking coalities, veiligheid en ondermijning, betere en toegankelijkere dienstverlening voor Nederlanders in het buitenland, economische diplomatie, de hulp/handel agenda, Global health, klimaat en grondoorzaken migratie. Dat geldt ook voor een aantal directies in Den Haag, daar een sterker postennet onlosmakelijk is verbonden met het departement. Medio 2022 zijn de eerste medewerkers op de posten en in Den Haag gestart. Daarnaast investeert het ministerie in crisisparaatheid, onder andere door het verder inrichten van een permanente crisisstructuur. Een grotere organisatie met grotere beleidsambities in een complexere en meer veeleisende (inter)nationale omgeving vergt ook sterkere ondersteuning op het gebied van veiligheid, IT en bedrijfsvoering. Ook op deze onderdelen is extra capaciteit ingezet en voorzien.

Nederland als gastlandNederland bleef in 2022 een aantrekkelijk gastland voor diplomatieke missies en internationale organisaties (IO’s), waaronder de hier gevestigde internationale hoven en tribunalen. Het ministerie heeft samengewerkt met andere ministeries, gemeenten, uitvoeringsinstanties en de veiligheidssector aan beleidsontwikkeling, heldere regelgeving en professionele uitvoering. Zo werkte het ministerie onder andere samen met externe partners aan verbeterde preventie van veiligheidsincidenten via intensievere voorlichting.

Extra aandacht werd besteed aan heldere en tijdige communicatie richting de doelgroep van ruim 25,000 geprivilegieerden verbonden aan diplomatieke missies en IO’s. De informatiebeveiliging van het digitale registratiesysteem van personen met diplomatieke status werd verder verbeterd. Verkeersovertredingen door personen die in Nederland diplomatieke immuniteit genieten, daalden door betere signalering en voorlichting verder tot 70% ten opzichte van 2019.

Meer dan 70 inkomende bezoeken van hoogwaardigheidsbekleders evenals vijf staatsbezoeken (twee inkomend, drie uitgaand) werden voorbereid, gefaciliteerd en begeleid. Het bezoekenoverleg ten behoeve van de coördinatie van bezoeken van Zijne Majesteit de Koning aan het buitenland en van buitenlandse staatshoofden aan Nederland werd verder geprofessionaliseerd, waardoor meer strategische aandacht voor de lange termijn bezoekenagenda van het Koninklijk Paar werd gegenereerd.

Meerdere internationale conferenties werden georganiseerd, waaronder de Ukraine Accountability Conference die de aanzet was voor verdere betrokkenheid van Nederland bij de vervolging van verantwoordelijken voor Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne.