• 1. Inleiding

Ook in 2023 werkten wij, het ministerie van Justitie en Veiligheid, aan een veilige en rechtvaardige samenleving voor iedereen. Het was het eerste jaar waarin we volledig hybride werkten, waarin Chat GPT in opmars kwam en waarin het kabinet viel op migratie. Verkiezingen volgden. In de aanloop daartoe schreven we een two pager, een overzicht met de zeven thema’s die wij als JenV belangrijk vinden en waar wij voor staan. Het was ook een jaar van intensieve samenwerking op verschillende niveaus: intern, tussen de verschillende JenV-organisaties, tussen beleid, uitvoering en toezicht, interdepartementaal en publiek-privaat. Allemaal samenwerkingsvormen gericht op een veilige en rechtvaardige samenleving. En dan de zorgen over het klimaat, de situatie in Israël en Gaza, en de aanhoudende strijd in het Oosten van Europa. Soms leverde dat een spanningsveld op tussen onze persoonlijke en onze professionele opvattingen. Tegen deze achtergrond beschrijven we wat we dit jaar hebben bereikt en – indien van toepassing - waarom deze resultaten anders zijn dan voorzien. Dit doen we voor al onze voornemens uit de JenV-Beleidsagenda 2023.

Toegang tot het recht voor iedereen

Begin 2023 presenteerden we de nieuwe koers in de stelselvernieuwing rechtsbijstand: om rechtzoekenden in een vroeg stadium beter te helpen verbreedden en versterkten we de eerste lijn. Daarbij zagen we af van de voorgenomen maatregel om rechtzoekenden verplicht langs de eerste lijn te laten gaan voordat zij aanspraak kunnen maken op gesubsidieerde rechtsbijstand. Ook stopten we met het ontwikkelen van rechtshulppakketten. En we zagen af van het afhankelijk maken van de hoogte van de eigen bijdrage van de kosten voor gesubsidieerde rechtsbijstand. Het WODC startte een overkoepelende analyse van alle pilots onder de stelselvernieuwing (2019- 2022). We startten met de fase van implementeren en borgen van onderdelen van het nieuwe stelsel van rechtsbijstand (af te ronden in 2028). Dat deden we aan de hand van best practices uit de pilots waarvoor geen wetswijziging nodig is.

Een nieuw Wetboek van Strafvordering (WvSv)

Het WvSv is een belangrijke pijler onder onze rechtsstaat. Een nieuw wetboek is noodzakelijk om nieuwe vormen van criminaliteit beter te bestrijden en slachtoffers, getuigen en verdachten betere bescherming te bieden. Daarvoor is wetgeving nodig. Het eerste wetsvoorstel in een pakket dat tezamen het nieuwe wetboek gaat vormen, dienden we in op 20 maart 2023 bij de Tweede Kamer1(TK). Ook bereidden we de implementatie verder voor van het nieuwe wetboek. Daarbij richtten we ons op de digitale processen, de werkprocessen en het opleiden van medewerkers.

Een sterke ‘digitale rechtsstaat’

Sinds 1 januari 2023 werken de organisaties in de strafrechtketen in het Duurzaam Digitaal Stelsel (DDS) samen aan de digitaliseringsopgaven voor de keten. Hierbij maakten we gebruik van ketensturing - mét inachtneming van de eigen verantwoordelijkheden van de partners.

Cybercrime: versterkte aanpak en bewustwording

In 2023 startten we een campagne om mensen bewust te maken van social engineering. Deze campagne is één van de gezamenlijke activiteiten van JenV, EZK en BZK gericht op bewustwording van risico’s in het digitale domein. Het Openbaar Ministerie (OM) investeerde in de aanpak van cybercrime en het versterken van de opsporing hiervan. De politie investeerde in datagedreven werkwijzen voor de aanpak van cybercrime.

Samen tegen mensenhandel

Om het programma ‘Samen tegen mensenhandel’ te versterken stelde het kabinet € 2 mln. structureel beschikbaar. Dit programma startte op 1 januari 2023. Het Actieplan ‘Samen tegen mensenhandel’ is na een opgavegerichtwerken-traject met de samenwerkingspartners naar de TK gestuurd. De TK vroeg eind december om een fundamentele herziening van het Actieplan. Samen met SZW moderniseerden we artikel 273f Sr (strafbaarstelling mensenhandel). In 2023 stuurden we het wetsvoorstel modernisering en uitbreiding strafbaarstelling mensenhandel voor advies naar de afdeling Advisering van de Raad van State.

Seksuele misdrijven aanpakken: wetgeving en menskracht

In 2023 bereidden we het inwerkingtreden van de Wet seksuele misdrijven (voorzien in 2024) verder voor. We continueerden het wetgevingstraject en de parlementaire behandeling, evenals (coördinatie van) het implementatietraject. In juli 2023 nam de TK het wetsvoorstel met een ruime meerderheid aan. De politie breidde haar capaciteit verder uit voor zedenpolitie, (medisch) forensisch onderzoek en opleiding zedenrechercheur. Ook richtte zij zich op de implementatie van het wetsvoorstel seksuele misdrijven.

Recht doen aan slachtoffers

Ook dit jaar gaven we beter gestalte aan slachtofferrechten door het uitvoeren van de ‘Meerjarenagenda Slachtofferbeleid 2022-2025’. Het Centraal Justitieel Incassobureau startte met het informeren van slachtoffers in de tenuitvoerlegging. Daarnaast voerden we een landelijke werkwijze in. Deze voorkomt dat nabestaanden bij het overlijden van een dierbare door een misdrijf worden geconfronteerd met kosten voor het schoonmaken van de woning. Ook namen we knelpunten weg in de gegevensdeling tussen het OM en Slachtofferhulp Nederland.

Slachtofferhulp Nederland kreeg de beschikking over politiegegevens van nieuwe delicten (sexting, cybercrime) en online aangiften. Ook begonnen we de introductie (in 2024) voor te bereiden van de verschijningsplicht voor verdachten bij inhoudelijke zittingen. Die introductie was in 2023 nog niet mogelijk omdat het in kaart brengen van de personele en budgettaire gevolgen voor de betrokken organisaties meer tijd kostte dan eerder voorzien.

Uitwerking constitutionele toetsing

Samen met BZK werkten we in 2023 – na het debat met de Tweede en Eerste Kamer over de hoofdlijnenbrief constitutionele toetsing die we in 2022 aan beide Kamers stuurden – aan een door het parlement gevraagde brief over het toetsingskader bij constitutionele toetsing en een reactie op de door het lid Omtzigt ingediende initiatiefnota met betrekking tot constitutionele toetsing.

Regulering Sekswerk

In november 2023 stuurden we de aanpak ‘Versterking sociale en juridische positie sekswerkers’ naar de TK. Samen met de branche, Sekswerkalliantie Destigmatisering (SWAD) en andere ministeries kwam deze aanpak tot stand. Een aantal interventies vonden al plaats. Zo hebben sekswerkers nu een betere toegang tot een zakelijke bankrekening, kunnen ze een zakelijke schadeverzekering afsluiten en vond de foto-expositie Reimagining Sex Work plaats bij de ministeries van JenV en SZW. Aan andere interventies werken we nog, zoals het actualiseren van de model Algemene Plaatselijke Verordening en het ontwikkelen van een website. In 2023 ging de nota van wijziging van het wetsvoorstel regulering sekswerk (Wrs) in consultatie en nam de ministerraad het wetsvoorstel gemeentelijk toezicht seksbedrijven (Wgts) aan. Daarna verstuurden we dit voorstel voor advies aan de Raad van State. Eind 2023 startte een evaluatieonderzoek naar de uitstapprogramma’s die sekswerkers ondersteuning bieden als zij de seksbranche willen verlaten. Samen met BZK werkten we aan het wetsvoorstel versterking regio op de volkshuisvesting (Wvrv) en de onderliggende ministeriële regeling. Het voorstel merkt stoppende sekswerkers aan als urgente categorie woningzoekenden. Daarmee kunnen zij voorrang krijgen op huisvesting.

Experiment gesloten coffeeshopketen

In het kader van dit experiment startte 15 december 2023 de verkoop van gereguleerde hennep in de Brabantse deelnemende gemeenten. De 10 aangewezen teeltbedrijven bouwden nog onvoldoende voorraad op om in alle deelnemende gemeenten te starten. Om de start in die gemeenten - als er wel voldoende aanbod is - vlot te laten verlopen, besloten we in overleg met de burgemeesters om op kleine schaal te starten met het toeleveren aan coffeeshops van op kwaliteit gecontroleerde hennep. We ontwikkelden een Helpdesk voor coffeeshophouders en teeltbedrijven die het verplichte Track en Trace-systeem gebruiken. Justid ontwikkelde dit systeem om het toezicht op de gesloten keten te ondersteunen. Het wetsvoorstel voor het toevoegen van een 11e stad aan het experiment is aangeboden aan de TK. Met Amsterdam kwamen we overeen om Stadsdeel Oost te laten deelnemen aan het experiment. Het ontwerpbesluit experiment gesloten coffeeshopketen, met Amsterdam Stadsdeel Oost als toegevoegd deelnemer, brachten we in consultatie.

2. Brede aanpak georganiseerde, ondermijnende criminaliteit

Georganiseerde, ondermijnende criminaliteit is een bedreiging voor onze samenleving en rechtsstaat. Daarom investeren we substantieel in de aanpak van georganiseerde, ondermijnende criminaliteit. Een stevige, gezamenlijke aanpak is inmiddels ontwikkeld; lokaal, regionaal, nationaal en internationaal. Daarnaast verstevigden we de publieke-private samenwerking. De aanpak krijgt vorm langs 4 sporen: voorkomen, verstoren, bestraffen en beschermen. In 2023 werkten we dit verder uit, en werkten we verder aan een gedeeld beeld van de problematiek en wat de aanpak oplevert, en aan het wegnemen van knelpunten die de gezamenlijke aanpak in de weg staan.

Voorkomen

Samen met onze partners voorkomen we dat zware criminelen grip krijgen op kwetsbare jongeren, ondernemers of andere personen. Het jaar 2023 was de start van een breed scala aan interventies, inspanningen en activiteiten. In het programma ‘Preventie met gezag’ verhinderen we dat kwetsbare jongeren verder afglijden in de criminaliteit. Dit doen we samen met lokale en justitiële partners, onder andere met het vroegtijdig signaleren van risicogedrag op school, of door Straatkracht in te zetten bij jeugdreclassering2 om succesvolle reïntegratie te bevorderen. Om kwetsbaarheid onder ondernemers te verminderen, stelden we in 2023 een vertrouwenspersoon beschikbaar bij de Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO), de Land- en Tuinbouworganisatie Noord (LTO Noord) en HISWA-RECRON. Het lukt goed om signalen, meldingen én casuïstiek van ondermijnende (drugs)criminaliteit en onveiligheid binnen te krijgen. Niet alleen jongeren en ondernemers kunnen kwetsbaar zijn, ook de overheid. Daarom zijn we gestart met het in kaart brengen van corruptie- en integriteitsrisico’s, zodat we beheersmaatregelen kunnen nemen. Voor een effectieve aanpak is het belangrijk om het drugsgebruik in Nederland, gedurende een langere periode, nog scherper in beeld te krijgen. Dit jaar zijn we gestart met een onderzoek naar drugsresten in het rioolwater.

Verstoren criminele netwerken en verdienmodellen

Samen met partners raakt JenV criminele (internationale) netwerken waar het pijn doet. We ontmantelen machtsstructuren en verstoren verdienmodellen. Daartoe versterkten we de internationale samenwerking met andere landen. Ons doel is drugshandel en criminele geldstromen tegen te gaan en logistieke knooppunten weerbaar te maken. We werkten ook aan integrale regelgeving, onder andere aan de mogelijkheid tot spoedbevriezing van ongebruikelijke transacties en de Wet confiscatie criminele goederen. Afgepakt crimineel vermogen gaven we een maatschappelijk herbestemming, zoals de leerwerkplaats in Schiedam. Op Schiphol en in de havens gaven we weerbaarheidstrainingen en breidden we het slimme cameratoezicht uit.

Bestraffen

Om de georganiseerde, ondermijnende criminaliteit te bestrijden, is ook effectieve inzet van het strafrecht belangrijk. Zo leidde de inzet van de uithalerswet ertoe dat honderden uithalers zijn opgepakt. Een groot deel van hen is veroordeeld tot taakstraffen en (voorwaardelijke) gevangenisstraffen. Ook kregen we meer inzicht in de problematiek waardoor we de aanpak effectiever kunnen vormgeven en inzetten. Om voortgezet crimineel handelen vanuit detentie tegen te werken dienden we in juni 2023 een wijziging in van de Penitentiaire beginselenwet.

Daarin stellen we maatregelen voor die de communicatie van hoogrisico gedetineerden verder beperken, met visueel toezicht op het contact tussen deze gedetineerden en hun advocaat, en het aantal advocaten van deze groep beperkt tot twee. Om de risicovolle vervoersbewegingen te beperken namen we de overnachtingscellen op Justitieel Complex Schiphol in gebruik en kunnen videoverhoren plaatsvinden in Justitieel Complex Vught in de daar gerealiseerde videoruimtes.

In het gevangeniswezen, forensische zorg en JJI's ontstond gedurende 2023 capaciteitsdruk. Samen met DJI en andere organisaties werkten we aan maatregelen om een capaciteitstekort zoveel mogelijk te voorkomen.3 Ook werkten we aan een handelingskader voor situaties waarin de capaciteit niet toereikend is.

Beschermen

Personen die zich inzetten voor de rechtsstaat moeten hun werk in veiligheid kunnen doen. Rechters, officieren van justitie, advocaten, bestuurders, journalisten en anderen moeten worden beschermd. Naast fysieke bescherming, maakten we in 2023 deze professionals weerbaarder.

Samen met BZK en partners van het Netwerk Weerbaar Bestuur werkten we aan het programma ‘Weerbaar Bestuur’. Dit programma beziet hoe decentrale overheden beter te ondersteunen bij weerbaarheidsvraagstukken. Zo helpen we decentrale bestuurders bij beveiligingsmaatregelen aan hun woning. Als een incident zich voordoet ondersteunen we deze bestuurders en de ambtelijke organisatie. Ook vernieuwen we het stelsel Bewaken en beveiligen. Doel hiervan is weerstand te bieden tegen een ernstige dreiging gericht op de fysieke integriteit van personen.

3. Migratie, nationaliteit en grenstoezicht

Het jaar 2023 was opnieuw een bewogen jaar voor migratie. Nadat het niet lukte om tot overeenstemming te komen over beleidsmaatregelen voor migratie, viel het kabinet. Bestaand beleid gericht op grip op arbeids-, studie- en asielmigratie zijn we blijven uitvoeren. Ook de aanhoudende druk op de asielopvang en de opvang van ontheemden uit Oekraïne kenmerkten dit jaar. De uitdagingen voor de migratieketen als geheel bleven onverminderd groot. Toename van personen leidt immers ook tot meer vraag naar andere voorzieningen als wonen, zorg, onderwijs, inburgering en veiligheid.

Het akkoord dat het Europees Parlement en de Raad bereikten over het Asiel- en Migratiepact was een doorbraak. De introductie van een verplichte asielgrensprocedure en screening aan de buitengrens, evenals afspraken over solidariteit, zijn onder andere voorname bouwstenen voor een Europees asielstelstel met meer grip op aankomsten en secundaire stromen. Naast onze inzet op het succesvol afronden van de onderhandelingen, legde Nederland al vroeg de nadruk op de noodzaak van een goed georganiseerde implementatie en monitoring van de nieuwe regelgeving.

Door onze inzet op brede migratiepartnerschappen met derde landen, waaronder Marokko, Tunesië, Nigeria en Irak, intensiveerde de internationale migratiesamenwerking op onder andere terugkeer, grensbewaking en het terugdringen van irreguliere migratie. Zowel politiek, beleidsmatig als operationeel investeerden we onze relaties met prioritaire landen – mét concrete resultaten in de samenwerking. Ook hebben we stappen gezet naar de whole of government-aanpak met betrokkenheid van meerdere departementen en bewindspersonen.

Met het oog op reguliere migratie maakten we ons sterk om aantrekkelijk te blijven voor hooggekwalificeerde kennismigratie en innovatieve ondernemingen. Vanuit een integrale benadering kregen het kennis- en arbeidsmigratiebeleid verder vorm - mede gelet op de gevolgen van migratie op andere beleidsterreinen en demografische ontwikkelingen.

Overlast aanpakken

Voor behoud van draagvlak voor opvang, is het belangrijk dat we overlastgevend en crimineel gedrag voorkomen en aanpakken. Hiervoor bestaat inmiddels een nationale aanpak met een stevig pakket aan landelijke en lokale maatregelen. Die aanpak bestaat uit 4 pijlers: snel beslissen in de asielprocedure, maatwerk bieden in de opvang, lik-op-stuk beleid toepassen in de openbare ruimte en inzetten op terugkeer.

Met de pilot procesoptimalisatie onderkent de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) al bij de start van de asielprocedure of sprake is van een (potentiële) overlastgever met een kansarme aanvraag. Sinds de pilot startte (2022) zijn circa 480 aanvragen versneld behandeld, waarvan in 400 zaken versneld is beslist. In Ter Apel startte een pilot voor een pré-procesbeschikbaarheids-locatie. Over de aanvragen van vreemdelingen die op zo’n locatie verblijven beslist de IND eveneens versneld. Ook in Budel startte de voorbereiding voor deze modaliteit en spreekt het COA met andere gemeenten over het opstarten van zo’n locatie.

Asielzoekers die een misdrijf plegen, mogen daarmee niet ongestraft wegkomen. Daarom versterkten we de aansluiting tussen de vreemdelingen- en strafrechtketen. Dit leidde tot kortere afstemmingslijnen tussen OM en betrokken partners. Daarnaast resulteerde het delen van kennis en ervaring tot inzicht en begrip en kon men elkaar aanspreken op mogelijke verbeteringen in werkwijzen. De Coördinator Nationale Aanpak Overlast, de ketenmariniers en de ketenpartners versterkten verder de aanpak van overlastgevende asielzoekers door mobiele toezichtteams in te zetten in meerdere gemeenten. De uitgaven voor de opdrachten voor de toezichtsteams zijn in 2023 gedaan. De verantwoording is daarom meegenomen in het jaarverslag van dit jaar.4 Om gemeenten te helpen in een lokale aanpak, actualiseerden we de Toolbox, met daarin een groot aantal maatregelen die gemeenten kunnen inzetten.

Het kabinet koos ervoor het wetsvoorstel tot ongewenstverklaring, dat in 2022 in concept is voorbereid, niet in consultatie te brengen. Om het openbare ordebeleid aan te scherpen voor criminele vreemdelingen bereidden we in 2023 de behandeling voor van het wetsvoorstel tot wijziging van artikel 21, vierde lid, Vreemdelingenwet 2000 (instemming TK begin 2024).

Samen met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, COA en openbaar vervoerders werkten we de integrale aanpak uit, gericht op overlastgevende asielzoekers in het OV. We implementeerden verschillende maatregelen op het gebied van betalingsproblematiek en dossieropbouw, zoals het invoeren van een nieuw betaalmiddel op alle COA-locaties. Daarmee kunnen asielzoekers in het OV gemakkelijker vervoersbewijzen kopen.

De asielopvangopgave

In 2023 werkten we aan de Spreidingswet. Ook ontwikkelden we lagere regelgeving. De TK nam het wetsvoorstel aan na behandeling in de Kamer.

Gemeenten en provincies spelen een cruciale rol bij asielopvang en huisvesting van vergunninghouders. We versterkten de huidige en toekomstige rol van de Provinciale Regietafels (PRT’s) door bijvoorbeeld financiële ondersteuning voor taken die zij uitvoeren en nauwere aansluiting vanuit het Rijk bij de PRT’s. Om gemeenten verder te ondersteunen ontwikkelden we de pilot doorstroomlocaties.

Een robuuste keten

De instroom van migranten en asielzoekers is volatiel en zeer lastig te voorspellen. Op basis van de huidige bekostigingsafspraken beweegt de financiering mee met de instroom, productie (IND), gemiddelde bezetting (COA) en doorstroom. Bij een stijging van de asielinstroom is opschalen lastig en wordt dat beperkt door schaarste in beschikbaar vastgoed en de benodigde tijd voor werving van opgeleid personeel. Het COA krijgt daarom ruimte voor een groei in 2 à 3 jaar van 15.000 naar 41.000 stabiele opvangplekken met daarbij behorende financiering en personele bezetting. Meer stabiliteit in financiering vergt een inhoudelijk andere aanpak van de bekostigingssystematiek. Het COA startte in 2023 met de uitwerking hiervan (loopt door in 2024).

Terugkeer

In 2023 waren de terugkeercijfers hoger dan in 2022. Dit kwam onder andere door het wegvallen van reisrestricties voor COVID-19 en een hogere instroom van zaken aan DT&V. We zetten stevig in op terugkeersamenwerking met prioritaire herkomstlanden. Dit leverde vooral resultaat op in de samenwerking met Marokko. Mede dankzij inzet van Nederland kwam de Europese Commissie met meer voorstellen voor het inzetten van visummaatregelen tegen landen die onvoldoende meewerken aan terugkeer. Daarnaast brachten we het wetsvoorstel in consultatie voor verplicht testen op COVID van vreemdelingen die niet meewerken aan hun vertrek.

Opvang ontheemden uit Oekraïne

Eind 2023 verbleven meer dan 105.000 ontheemden uit Oekraïne in Nederland, waarvan 87.000 in gemeentelijke opvanglocaties. Mede dankzij de inzet van gemeenten, veiligheidsregio’s en diverse maatschappelijke organisaties is voorzien in voldoende opvang en toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en andere voorzieningen voor deze omvangrijke groep. Met andere departementen hebben we ingezet op (arbeids)participatie en zelfredzaamheid. Bij onze werkzaamheden betrokken we steeds en onverminderd alle partners en vertegenwoordiging van de ontheemden.

Om afstemming met medeoverheden beter te laten aansluiten bij gebruikelijke structuren, ontwikkelden we een bestuurlijk afsprakenkader. Dit kader schaalt de rol van de veiligheidsregio’s af en sluit aan bij de provinciale en landelijke regietafels voor migratie en samenleving.

We wijzigden een aantal regels voor de opvang van ontheemden. Zo is het nu mogelijk om de uitkering van het leefgeld te beperken wanneer sprake is van inkomen uit arbeid. Ook zetten we stappen om overlast in de gemeentelijke opvang tegen te gaan. Om te evalueren of de bekostiging van gemeenten en veiligheidsregio’s nog past bij de werkelijke kosten van opvang van ontheemden is een kostenonderzoek uitgevoerd. Dat leidde tot aangepaste regelgeving rondom bekostiging (van kracht per 1 januari 2024).

In 2023 dienden we de Tijdelijke wet opvang ontheemden Oekraïne in bij de TK en we verkenden hoe verblijfsrecht en uiteindelijke terugkeer van ontheemden eruit kan zien als de oorlog in Oekraïne voortduurt na 4 maart 20255. Ook leverden we een evaluatierapport op met lessen uit het eerste achttien maanden van het programma-DG Oekraïense ontheemden en Nationale Opvangorganisatie.

4. Preventie

Preventie jeugdcriminaliteit

Twaalf extra gemeenten sloten aan bij het programma ‘Preventie met gezag’ waarin ook de lessen van de aanpak van high impact crimes worden meegenomen. Daarmee zetten we nu in 27 gemeenten in op een combinatie van preventie, repressie en re-integratie. Dit doen we onder andere met kansrijke en bewezen interventies en door justitiële partners te ondersteunen. Ook bezagen we hoe aanvullende gemeenten met urgente en ernstige problematiek te selecteren en hoe gemeenten kunnen aansluiten bij de lerende aanpak van ‘Preventie met Gezag’. In 2023 informeerde we de TK meermalen over deze aanpakken.

En samen met ketenpartners is een start gemaakt met het herijken van de normen voor doorlooptijden in de jeugdstrafrechtketen (af te ronden in 2024).

Aanpak personen met verward gedrag

Om ervoor te zorgen dat personen met verward gedrag passende zorg en ondersteuning krijgen en niet onnodig met politie en justitie in aanraking komen, zorgen JenV en VWS er samen voor dat politie, GGZ en gemeenten intensiever samen werken. Dat deden we door werkconferenties en subsidieverlening aan lokale samenwerkingsverbanden. ZonMW monitort deze intensivering. Met een conferentie (12 december) is daarnaast de start bekroond van de regionale implementatie van de levensloopaanpak voor personen met verward gedrag en een hoog veiligheidsrisico.

Re-integratie van gedetineerden

Een knelpunt bij de terugkeer van ex-gedetineerden in de samenleving is o.a. het ontbreken en verkrijgen van een geldig identiteitsbewijs. Om dit op te lossen pasten we de Paspoortwet aan. Daarnaast is de burgemeester van de gemeente waar de penitentiaire inrichting (PI) staat per 1 september 2023 bevoegd een identiteitskaart te geven aan gedetineerden in een PI die in die gemeente is gevestigd. Vanaf 2023 investeren we structureel in arbeid en scholing, in ketensamenwerking en in de bijdrageregeling ‘Wonen en werken’ van gemeenten. Daarnaast gingen Gevangenenzorg Nederland en de PI Alphen aan den Rijn verder met het ontwikkelen van een aanpak voor arbeidstoeleiding tijdens detentie.

5. Nationale veiligheid

In 2023 publiceerden we de Veiligheidsstrategie voor het Koninkrijk der Nederlanden. Die strategie zet de koers uit op nationale veiligheid voor 2023-2029. Het geeft richting aan wat we gaan doen, waarbij we dreigingen in samenhang bezien. De implementatie van deze strategie is inmiddels gestart. Daarnaast bereidden we het Nationale Veiligheidscongres voor, dat plaatsvond op 25 januari 2024. Ook startte het analistennetwerk nationale veiligheid (ANV) een trendanalyse van dreigingen tegen veiligheidsbelangen van het Koninkrijk (af te ronden zomer 2024).

Crisisbeheersing: naar een robuust en landelijk dekkend stelsel

In 2023 werkten we aan de eerste tranche van het wettelijk kader volgens de contourennota ‘Versterking crisisbeheersing en brandweerzorg´6. Om bovenregionale en landelijke crisisbeheersing te versterken stelde het bureau ondersteuning Veiligheidsberaad een protocol op (afgestemd met JenV en BZK), dit om de werkwijze te beschrijven van een interregionaal beleidsteam binnen de huidige wettelijke kaders (IRBT-protocol). Voor de gezamenlijke voorbereiding op specifieke landelijke crises werkten we aan landelijke crisisplannen. De plannen voor Olie (tekort) en Extreem Geweld en Terrorisme zijn af; we werken nog aan plannen voor Natuurbrand(beheersing), Infectieziektebestrijding en Militaire Dreigingen. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid breidden we het trainingsaanbod uit op improviseren en scenariodenken. Samen met de veiligheidsregio’s ontwikkelden we een beter koppelvlak voor samenwerking op informatie-uitwisseling en crisisbeheersing (Knooppunt Coördinatie Regio’s Rijk, KCR2). Internationaal gezien werkten we aan EU-crisismanagement. Dit door de positie van de Raad te verstevigen en het civiele beschermingsmechanisme van de EU te bekrachtigen.

In 2023 is de evaluatie afgerond van de toepassing van de Wet tegemoetkoming schade (Wts) naar aanleiding van de wateroverlast in juli 2021. De uitkomsten hiervan zijn verwerkt in draaiboeken en procedures van JenV, en ook de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voerde aanpassingen door. De uitkomsten worden meegenomen bij de evaluatie van de (toekomstbestendigheid van de) Wts, die het WODC in 2023 startte.

Voor inzicht in de weerbaarheid van processen was 2023 de start van het uitdiepen van vitale processen en hieraan te relateren vitale aanbieders op het gebied van openbare orde en veiligheid. Ook onderzoeken we de implicaties van NIS2 en CER EU-richtlijnen voor deze sector.

Op grond van het principe comply or explain betrekken we van meet af aan de openbare lichamen bij het wetgevingstraject in Europees Nederland voor het versterken van de crisisbeheersing en brandweerzorg (herziening van de Wet veiligheidsregio's). In opdracht van JenV voerde Crisisplan een onderzoek uit naar de mogelijkheden voor boveneilandelijke samenwerking. Aanbevelingen uit hun rapport (juni 2023) verkennen we of werken we nu verder uit, o.a. het oprichten van een Caribean Civil Protection Mechanism.

Voor C2000 optimaliseerden we het missiekritische systeem via vier lijnen. Voor de vervanging en vernieuwing besloten we een kwartiermaker aan te trekken (gestart op 1 december). Daarnaast vond een marktverkenning plaats: wat kan de markt bieden en wat zijn de laatste (technologische) ontwikkelingen?7 En we werkten verder aan een concentratie van 10 gemeenschappelijke meldkamers. Het Bestuurlijk Meldkamerberaad stelde begin 2023 het strategisch kader informatiebeveiligingsbeleid meldkamervoorzieningen vast. Ook verstevigden we het stelsel voor het alerteren van de bevolking bij rampen en crisis. Het primaire alerteringsmiddel NL-Alert is vernieuwd en uitgebreid (lancering NL-Alert App) en daardoor veiliger en effectiever beschikbaar.

Nadat we in 2022 een kader publiceerden met algemene uitgangspunten voor de modernisering van het (staats)nood- en crisisrecht, stelden we in 2023 een interdepartementale routekaart op. Daarin maken de bewindspersonen duidelijk welke noodwetgeving zij de komende jaren willen moderniseren en welk tijdspad zij daarbij voorzien. Voor prioritering en fasering, bekeken de ministeries ook de eigen (nood)wetgeving. Dit voor meer zicht op de moderniseringsopgave, alsook op mogelijke lacunes en knelpunten in bestaande (nood)wetgeving. Om modernisering van het noodrecht te ondersteunen vond ook een aantal kennistafels plaats met deelnemers uit de wetenschap, (decentrale) overheden en uitvoering. De uitkomsten daarvan nemen we mee bij het moderniseren van specifieke noodwetten.

Cybersecurity, vitale belangen en economische veiligheid

De Nederlandse Cybersecurity Strategie 2022 ‒ 2028 (NLCS) beschrijft de aanpak op cybersecurity. In 2023 verscheen daarvan de eerste Voortgangsrapportage8.

We informeerden de Kamer over het versterken van de aanpak om de vitale infrastructuur te beschermen9. Centraal staat de implementatie van twee Europese richtlijnen: de herziening van de richtlijn netwerk- en informatiebeveiliging (de NIS2-richtlijn) en de richtlijn veerkrachtige kritieke entiteiten (de CER-richtlijn). Omdat cybersecurity belangrijker wordt en de NIS2-richtlijn meer wettelijke taken en verplichtingen met zich meebrengt investeerden we in de doorontwikkeling van het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC).

Op basis van het ‘Landelijk Crisis Plan Digitaal’ vond dit jaar de cross-sectorale en publiek-private cyberoefening ISIDOOR plaats.

Onze inzet op economische veiligheid richtte zich onder andere op het behouden van integriteit en exclusiviteit van informatie en het voorkomen van ongewenste kennis- en technologieoverdrachten van risicovolle strategische afhankelijkheden. Zo trad op 1 juni de Wet veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames in werking. Verder werkten we aan het instrumentarium voor kennisveiligheid, waaronder de Wet screening kennisveiligheid. Ook verbonden we maatregelen gericht op promote and protect en investeerden we in een overkoepelend beeld van ‘sensitieve’ technologieën.

De Russische invasie van Oekraïne maakt duidelijk dat we rekening moeten houden met hybride dreigingen. In 2023 ontwikkelden we het Rijksbreed Responskader om dit type dreigingen van een proportionele respons te kunnen voorzien. Ook gaven we de aanpak van ongewenst buitenlandse inmenging (OBI) een impuls. We werkten onder andere aan meer bewustwording onder ambtenaren en doelgroepen die slachtoffer van OBI kunnen worden. Ook richtten we een centrale meldfunctie in.

Bewaken & beveiligen

Mede naar aanleiding van de aanbevelingen van de adviescommissie ‘Toekomstbestendig stelsel bewaken en beveiligen’ (cie. Bos) versterkten we het stelsel en borgden we dit in de herziene circulaire bewaken en beveiligen 2023. We vernieuwden het stelsel tot één nieuw stelsel onder centraal gezag. De transitie naar het nieuwe stelsel startte dit jaar, o.a. met de inrichting van een transitieorganisatie. Ook startten we met het overhevelen van bedreigde personen naar het centrale gezag, ontwikkelden we een nieuwe analysemethodiek voor dreigingen en stelden we geld beschikbaar voor versterkte capaciteit bij de uitvoeringsorganisaties. Er is diepe waardering voor de vrouwen en mannen werkzaam bij die uitvoeringsorganisaties. Zij spannen zich dag en nacht in voor de veiligheid van anderen en zijn bereid het gevaar in de ogen te kijken.

6. Radicalisering, terrorisme en gewelddadig extremisme

De terroristische dreiging in Nederland nam dit jaar toe. We verhoogden het dreigingsniveau van 3 naar 4. De kans op een aanslag in Nederland is daarmee van ‘voorstelbaar’ naar ‘reëel’ gegaan.

Om maximaal voorbereid te zijn op een aanslag stelden we samen met publieke en private crisispartners het Landelijke Crisisplan Extreem Geweld en Terrorisme (LCP-EGT) op.

De partners, betrokken bij terrorismebestrijding, acteren vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en bevoegdheden. Om samenwerking en -hang te bevorderen brengt de NCTV deze partners en hun kennis bijeen. Deze coördinerende taak heeft een stevige grondslag nodig. Het wetsvoorstel coördinatie terrorismebestrijding en nationale veiligheid voorziet hierin, in 2023 namen beide Kamers dit wetsvoorstel aan.

De inzet op contraterrorisme bouwt voort op voorgaande jaren. In het bijzonder was er aandacht voor vroegsignalering en de aanpak van radicalisering in combinatie met psychosociale problematiek. Ook lag de focus op het online domein. Zo zet Nederland zich (internationaal) in om het verspreiden van terroristische content online tegen te gaan. In 2023 trad hiertoe de Uitvoeringswet terroristische online-inhoud in werking en startte de Autoriteit Online Terroristisch en Kinderpornografisch Materiaal (ATKM). Ook informeerden we de TK in december 2023 over het versterken van de aanpak om online extremisme en terrorisme tegen te gaan.

Opsporing, vervolging en berechting van terroristische misdrijven bleef prioriteit. Om uitdrukking te geven aan het gruwelijke karakter van terrorisme dienden we een wetsvoorstel in om het strafmaximum voor deelname aan een terroristische organisatie te verhogen van 15 naar 20 jaar.

Het verwerken van passagiersgegevens is belangrijk voor preventie en aanpak van terroristische misdrijven en ernstige criminaliteit. We namen maatregelen om dit volgens wetgeving en in lijn met het arrest van het Hof van Justitie van de Europese Unie toekomstbestendig te maken, waaronder het aanpassen van de algemene bewaartermijn naar 3 jaar.

We continueerden de inzet op de lokale aanpak en investeerden weer in kennis en bewustwording, onder andere door trainingen van het Rijksopleidingsinstituut tegengaan Radicalisering en advies van het Landelijk Steunpunt Extremisme. Voor het uitwisselen van informatie is het wetsvoorstel Wet gegevensverwerking persoonsgerichte aanpak radicalisering en terroristische activiteiten essentieel. De nota van wijziging van dit wetsvoorstel verzonden we maart 2023 aan de TK. Om veiligheidspartners en lokale professionals te helpen om signalen te onderkennen van radicalisering richting terrorisme rolden we de onlinesymbolenbank uit met rechtsextremistische en rechtsterroristische symbolen.

Gemeenten zijn ook lokaal verantwoordelijk voor de aanpak van radicalisering, extremisme en terrorisme. De minister van JenV steunt hen daarin met versterkingsgelden, mede namens de minister van SZW. Om de lokale aanpak te versterken stelde de minister € 7 mln. beschikbaar aan 19 gemeenten (december 2023).

7. Politie: stappen richting de basis op orde

Basis op orde

Met het coalitieakkoord zijn extra middelen beschikbaar gesteld voor het versterken van de politieorganisatie. In 2023 heeft de politie deze benut voor onder andere preventie, politiemedewerkers met PTSS, ondersteunende informatiesystemen en het operationeel centrum.

Toegeruste politieorganisatie

De verwachting dat de operationele formatie en bezetting in de loop van 2024/ 2025 in balans zouden komen, bleek in 2023 achterhaald. Door krapte op de arbeidsmarkt - veel vraag naar en weinig aanbod van personeel - is per saldo de uitstroom van politiepersoneel hoger dan verwacht. Om een aantrekkelijke werkgever te blijven ontwikkelde de politie een arbeidsmarktstrategie. Het Landelijk Functiegebouw van de Politie is doorontwikkeld. Voor het domein leiding verkenden we diverse scenario's. Voor één daarvan spraken vakbonden en werkgever hun steun uit (december 2023). Vanaf maart 2023 is het transitieplan voor de Landelijke Eenheid van de Korpschef in gang gezet. Alle voorbereidingen zijn getroffen voor de splitsing van de Landelijke Eenheid per 1 januari 2024. De commissie Schneiders monitort dit plan en bracht 2 rapportages hierover uit.10 De beleidsmatige voorbereiding voor het wetsvoorstel om de Wet politiegegevens aan te passen is zo goed als afgerond. Tenslotte sloten we een arbeidsvoorwaardenakkoord politie 2024-2025.

Toekomst van de politiefunctie

In december 2023 presenteerden we de Kamer een white paper over de politiefunctie. Kaderstellende uitgangspunten en een ontwikkelagenda maken hiervan deel uit. De agenda benoemt 4 prioritaire thema's/ ontwikkelpaden.

8. Jeugd

Met een helder programmaplan, 11 proeftuinen en een duidelijke werkstructuur met partners kwam in 2023 het programma ‘Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming’ volledig op stoom. De proeftuinen bieden bemoedigende resultaten van de nieuwe gezinsgerichte, integrale werkwijze. Zo zien we dat vaker dan voorheen problemen in gezinnen worden opgelost zonder inzet van gedwongen maatregelen. Ook zien we dat professionals van verschillende organisaties elkaar steeds makkelijker vinden en elkaars expertise benutten. Daarnaast bevestigen de proeftuinen dat een stelselwijziging nodig is voor het verbeteren en vereenvoudigen van de jeugdbeschermingsketen. We startten de voorbereidingen daarvoor. Ook stelden we een onafhankelijke commissie in die een advies uitbrengt over het verbeteren en borgen van rechtsbescherming van ouders en kinderen in het vernieuwde stelsel.

Belangrijk voor het duurzaam verbeteren van de jeugdbescherming is de beschikbaarheid van jeugdhulp. Samen met VWS, VNG en partners in het veld brachten we een Hervormingsagenda Jeugd tot stand met een breed pakket aan maatregelen. De agenda/ hervorming loopt tot 2028 en richt zich op betere beschikbaarheid van jeugdhulp en grotere financiële duurzaamheid.

Stappen zijn gezet om de rechten van ouders en kinderen binnen de jeugdbescherming beter te waarborgen. Sinds 1 januari 2023 krijgen ouders kosteloze rechtsbijstand bij een procedure waarin gezagsbeëindiging van hun kind(eren) wordt verzocht. Per 1 oktober breidden we de pilot uit naar procedures rond (eerste verzoeken tot) uithuisplaatsing. Verder werkten we aan een concept wetsontwerp om rechtsgronden en wettelijke verankering van het perspectiefbesluit aan te passen. Ook evalueerden we het Actieplan feitenonderzoek, op basis waarvan vervolgacties zijn voorbereid.

In 2023 werkten Rijk en gemeenten aan het verlagen van de workload van jeugdbeschermers. Ze spraken af gezamenlijk structureel te investeren in een landelijk tarief voor jeugdbescherming en -reclassering (oplopend tot € 60 mln. in 2025). Daarmee kunnen gemeenten een adequate bekostiging hiervan realiseren. Dit draagt bij aan een lagere workload van jeugdbeschermers en daarmee aan bescherming en ondersteuning van de meest kwetsbare kinderen.

Om meer jeugdbeschermers aan te trekken en de druk op de jeugdbescherming verder te verlagen is de subsidieregeling voor zij-instromers uitgebreid met € 10 mln. en verlengd tot en met 2025. Het Rijk ondersteunt de imago-campagne ‘Wat zou jij doen?’ (start 2023).

Op basis van de Tijdelijke wet uitwisseling persoonsgegevens UHP KOT is in 2023 de koppeling afgerond van persoonsgegevens van erkend gedupeerden met persoonsgegevens van kinderen waarvoor een verzoek tot uithuisplaatsing is gedaan. Uit de koppeling zijn 3.103 kinderen naar voren gekomen voor wie een machtiging tot uithuisplaatsing is afgegeven en 1.878 ouders van deze kinderen. Aan deze ouders stuurden we een persoonlijke brief met informatie over beschikbare ondersteuning. Dat leidde tot 223 extra aanmeldingen bij het Ondersteuningsteam. Sinds april 2022 melden zich in totaal 843 personen bij dit team.

Tot slot

Uit voorgaande beschrijving van onze resultaten voor het jaar 2023 volgt de conclusie dat we dit jaar veel hebben bereikt, met dank aan alle mensen die zich dag en nacht inzetten voor onze vrijheid en veiligheid. Overigens betekent dit niet dat alles is bereikt. Mensen moeten in vrijheid kunnen samenleven en iedereen moet kunnen vertrouwen op rechtvaardigheid. Helaas geldt dit nog niet voor iedereen. Dit betekent dat we heel hard moeten blijven werken aan een veilige en rechtvaardige samenleving voor iedereen.