Inleiding

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) staat voor een duurzaam en ondernemend Nederland. Het jaar 2023 heeft voor EZK in het teken gestaan van een duurzaam herstel uit de coronacrisis, het voortvarend voortzetten van de klimaat- en energietransitie en het monitoren van en omgaan met de gevolgen van de oorlog in Oekraïne.

Samen met zijn partners werkt EZK aan de brede welvaart van alle Nederlanders, nu en later, en van mensen elders in de wereld. We streven naar een economie die kan vergroenen én kan groeien. We werken aan een economie die werkt voor mensen, en waar de samenleving van meeprofiteert. We staan voor een open economie met een sterke internationale concurrentiepositie en met oog voor economische veiligheid. Wij werken aan de klimaatambities en durven scherpe doelen te stellen. Wij zetten ons in voor een duurzame samenleving met schone, betrouwbare, veilige en betaalbare energie. Wij werken aan een nieuw begin voor de regio Groningen en aan een verbetering en versnelling van het herstel en de versterking van woningen in het aardbevingsgebied. We stimuleren innovatie en benutten de economische en maatschappelijke kansen van digitalisering. We geven ondernemers de ruimte en borgen de balans tussen de belangen van bedrijven en burgers. Juist ook om de transities waar we voor staan succesvol door te maken, hebben we een sterke economie met vindingrijke ondernemers hard nodig.

Middels het beëindigen van de gaswinning uit het Groningerveld, het schadevrij en veilig maken van gebouwen, maatwerkoplossingen te bieden in de regio, verduurzaming en het opstellen van een Sociale en Economische agenda zet EZK zich in om de ereschuld aan de Groninger in te lossen. Wij zetten ons in voor een nauwe samenwerking met de regio, maatschappelijke organisaties, het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG), Nationaal Coördinator Groningen (NCG) en de bewoner.

Economisch beeld

Macro-economisch beeld

In 2022 veroorzaakte de oorlog in Oekraïne een grote schok. Naast het menselijk leed en de geopolitieke spanningen, resulteerde de oorlog samen met de nasleep van de coronacrisis in een aanzienlijke stijging van de inflatie, voornamelijk veroorzaakt door de toegenomen energieprijzen. De Nederlandse economie is in internationaal perspectief goed hersteld van de coronacrisis. Grootschalige faillissementen van bedrijven zijn voorkomen en de werkloosheid bleef laag. In 2022 leidde dit tot een economische groei van 4,5 procent. Hiermee lag het bbp per inwoner weer boven het niveau van 2019. Dit is een resultaat van de veerkracht van de Nederlandse economie.

Tegelijkertijd zijn er in 2023 nieuwe uitdagingen op ons afgekomen. De (geopolitieke) onzekerheid en hogere rente beïnvloedt de buitenlandse vraag naar Nederlandse goederen. De Nederlandse economie verkeerde drie kwartalen van 2023 in een recessie na jaren van economische groei. De krimp hing samen met de afkoeling van de economie en was daarom niet onverwacht en vooralsnog niet problematisch. De afkoeling van de economie is vooral terug te zien in de afgenomen omzet en productie van de industrie. De dagproductie van de industrie was in november 2023 circa 10% lager dan het jaar daarvoor.3 In het vierde kwartaal is de economie weer licht gegroeid (0,3%).

De arbeidsmarkt is in 2023 nog steeds krap, ondanks dat de economie in een recessie zat. Dit is een gevolg van een nog steeds sterke economie. De krapte zal echter nog een aantal jaren aanhouden. Deze schaarste gaat gepaard met uitdagingen voor het bedrijfsleven. Het maakt het lastiger voor bedrijven om te groeien, bemoeilijkt publieke dienstverlening en kan belangrijke transities in de weg staan. Het is voor EZK belangrijk dat deze krapte een stimulans is voor innovatief ondernemerschap en de inzet van arbeidsbesparende technologie. Dit vermindert niet alleen de krapte, maar is ook een belangrijke motor van economische groei.

Een positieve ontwikkeling in 2023 is dat de inflatie is gedaald naar 3,8%. Een belangrijke reden voor deze ontwikkeling is de daling van energieprijzen. Door het wegvallen van gas uit Rusland in zijn de prijzen voor gas in rap tempo opgelopen, maar de verhoogde capaciteit van import van LNG en de vulling van gasopslagen in de winter dempen de gasprijs. Het prijsniveau voor energie is echter nog steeds hoger dan vóór 2022.

Hoewel de inflatie is afgenomen, zijn de effecten van hogere prijzen nog steeds merkbaar voor zowel huishoudens als bedrijven. Het is daarom belangrijk dat de koopkracht in Nederland kan herstellen. Een positieve ontwikkeling is de bovengemiddelde stijging van cao-lonen (6,9%).4 Daarnaast zijn in het afgelopen jaar maatregelen genomen om de koopkracht van huishoudens te bevorderen. Nu de inflatie daalt, is de verwachting daarom ook dat de koopkracht stevig herstelt in 2024 dankzij de stijging van de lonen.5 Desalniettemin zal de ontwikkeling van de inflatie bepalend zijn voor het economisch beeld, óók in de aankomende jaren.

Om de bestedingsruimte van huishoudens op peil te houden, is het van belang om in te zetten op duurzame economische groei waarvan de samenleving in den brede van kan profiteren. Door de afgelopen recessie, veranderende geopolitieke verhoudingen en de opgaven in de klimaat- en energietransitie is een positief economisch macro-economisch beeld geen gegeven. Dit heeft mogelijk gevolgen voor de (materiële) welvaart. Innovatieve ondernemers blijven daarom essentieel voor de veerkracht en verduurzaming van de Nederlandse economie.

Perspectief op de Nederlandse economie

In 2023 heeft het kabinet zijn visie op de Nederlandse economie gepresenteerd. Waar willen we met onze economie heen om ons land welvarend en zo toekomstbestendig mogelijk te houden? De Nederlandse economie is sterk, dynamisch en veelzijdig. Maar de wereld staat niet stil. Het Perspectief op de Nederlandse economie6 schetst de sterktes, zwaktes, uitdagingen en kansen van onze economie. Onze economie is veelzijdig, we zijn sterk in samenwerken, hebben een uitstekende geografische ligging, handelsgeest en internationale oriëntatie. Ook kent Nederland een sterke arbeidsproductiviteit, maar deze groeit net als in andere ontwikkelde landen niet hard meer.

De mate van valorisatie van wetenschappelijke kennis in Nederland kent ruimte voor verbetering en het aantal start-ups dat doorgroeit naar scaleups is relatief laag. Niet iedereen in Nederland profiteert in voldoende mate van de brede welvaart die de economie creëert. Nederland heeft te maken met drie wereldwijde ontwikkelingen: machtsverschuivingen, digitalisering en de transities naar een klimaatneutrale, circulaire en natuurinclusieve economie. Nederland loopt daarnaast tegen een aantal grenzen aan op het gebied van energie, grondstoffen, arbeid, natuur, water en ruimte. Zo is het tekort aan vakkrachten en technologisch experts een remmende factor voor de transitie naar een duurzame en digitale economie. De Nederlandse economie is robuust, maar behoud van onze concurrentiepositie en verdienvermogen op de lange termijn is geen gegeven. Het vereist investeringen in kennis en innovaties, en de toepassing hiervan in producten en diensten. Het vereist investeringen in verduurzaming zodat we niet alleen competitief maar ook duurzaam worden. En het vereist Europese en internationale samenwerking en het inzetten op en behouden van een diverse economie met daarin een technologisch hoogwaardig industrie zodat we ons als Europa beschermen tegen ongewenste afhankelijkheden en richting geven aan de ontwikkeling van internationale waardeketens. EZK bewerkstelligt dit middels verschillende beleidsinstrumenten, waaronder het Nationaal Groeifonds.

EZK heeft zich ook in 2023 weer ingezet, samen met regionale, internationale en Europese partners, voor een innovatieve, duurzame, sterke en welvarende economie met een zo hoog mogelijke brede welvaart waarvan iedereen kan profiteren.

Het CBS-factsheet over Brede Welvaart7 vat hierbij het brede spectrum van het EZK-beleidsterrein samen met vijftien indicatoren. Belangrijke graadmeters zijn het bruto binnenlands product per inwoner en de broeikasgasreductie, die respectievelijk het materiële welvaartsniveau en de voortgang van klimaatdoelen aangeven. Het factsheet omvat ook indicatoren voor energie, bedrijfsleven, ondernemerschap, innovatie en digitalisering, zoals hernieuwbare energie, energie-invoerafhankelijkheid, mkb-toegevoegde waarde, R&D-uitgaven en ICT-investeringen. Deze indicatoren voor 2023 bieden inzicht in het streven naar duurzaamheid, klimaatneutraliteit en een gunstig vestigingsklimaat, hoewel het slechts een selectie is van de bredere set aan indicatoren waar EZK (in)direct op stuurt.

Innovatief en weerbaar Nederland

Nederland heeft een sterke, dynamische en veelzijdige economie gebouwd, met bedrijven die zich graag vestigen en groeien in dit land. Ook grotere, vaak innovatieve bedrijven vestigen zich hier graag. We hebben daarnaast een aantrekkelijk ondernemers- en investeringsklimaat, maar dit is geen gegeven. In de afgelopen maanden zijn ondernemers in toenemende mate geconfronteerd met een terugvallende economie, oplopende kosten van energie en schaars aanbod van arbeidskrachten. De slagvaardigheid en innovativiteit van ondernemers zijn als motor van de economie belangrijk voor het duurzaam verdienvermogen van Nederland.

Ook in 2023 streeft EZK naar brede welvaart waar de hele samenleving van profiteert. Groei stelt ons in staat collectieve voorzieningen te bekostigen, maar moet ook bijdragen aan de welvaartsontwikkeling van alle Nederlanders. Het behoud van de goede Nederlandse concurrentiepositie en het lange termijn verdienvermogen is geen gegeven. Om onze brede welvaart en het duurzaam verdienvermogen ook in de toekomst te behouden, heeft EZK in 2023 ingezet op kennis en innovatie, een excellent vestigings- en investeringsklimaat gestimuleerd en samen met de industrie afspraken gemaakt om de industrie te verduurzamen. Daarbij houdt EZK ook nauw rekening met de gevolgen voor de gevolgen van regeldruk, de toegankelijkheid van financiering voor het mkb, het belang van de regionale economie en onze economische veiligheid.

Nationaal Groeifonds

Het Nationaal Groeifonds heeft als doel om ons duurzaam verdienvermogen te versterken door te investeren in onderzoek, ontwikkeling, innovatie en kennisontwikkeling. Er zijn inmiddels drie indieningsrondes geweest. In de derde ronde, die in 2023 plaatsvond, heeft het kabinet € 4 mld uitgetrokken voor de financiering van 18 innovatieve projecten. Op dit moment zijn er 52 projecten waarover positief is besloten. Dit bedraagt in totaal € 11,6 mld. Er wordt onder andere geïnvesteerd in het ontwikkelen van medicijnen tegen kanker, het technisch beroepsonderwijs, de bestrijding van laaggeletterdheid, de verduurzaming van de landbouw, lucht- en binnenvaart, en in de ontwikkeling van (sleutel)technologieën als quantum en 6G.

Veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames

Op 1 juni 2023 trad de Wet veiligheidstoets investeringen fusies en overnames (vifo) in werking, die een veiligheidstoets invoert voor investeringen, fusies en overnames die een risico vormen voor de nationale veiligheid. De toets is van toepassing op vitale aanbieders, bedrijven met sensitieve technologie en beheerders van bedrijfscampussen in Nederland. Zeggenschapswijzigingen in deze ondernemingen kunnen risico’s voor de nationale veiligheid opleveren, zoals ongewenste strategische afhankelijkheden, verstoring van vitale processen en verlies van exclusieve kennis. De Minister van EZK kan indien nodig voorwaarden stellen aan de investering of in een uiterste geval de transactie verbieden.

Beschermingsvoorziening Economische Veiligheid

De Beschermingsvoorziening Economische Veiligheid8 is een nieuw fonds ten behoeve van bescherming van strategische sectoren en technologieën. Deze voorziening komt pas in actie als bestaande instrumenten en regelgeving tekortschieten en biedt maatwerk per geval.

Nationaal Programma Verduurzaming Industrie (NPVI)

In 2023 is het Nationaal Programma Verduurzaming Industrie (NPVI) gelanceerd.9 Het programma heeft als doel om op korte termijn duidelijkheid te bieden over randvoorwaarden voor duurzame investeringen. Vanuit het NPVI is de routekaart verduurzaming industrie ontwikkeld.10 Deze geeft weer welke besluiten, mijlpalen en randvoorwaarden er de komende jaren genomen moeten woorden voor verduurzaming van de industrie in Nederland.

Maatwerkafspraken verduurzaming industrie

In 2023 zijn hierbij belangrijke stappen gezet met de maatwerpaanpak ten behoeve van extra CO₂-reductie van de grootste industriële uitstoters. Er zijn op dit moment 11 intentieverklaringen (Expressions of Principles) en één Joint Letter of Intent ondertekend met de maatwerkbedrijven.11 Met deze afgesproken ambities kan circa 13 Mton CO₂-reductie in 2030 gerealiseerd worden bij realisatie van de plannen uit de EoP’s. In totaal moeten de 15 grootste industriële uitstoters in 2030 16 Mton gereduceerd hebben.

Actieplan Cluster 6

Voor grote bedrijven die niet gevestigd zijn in een van de vijf geografische clusters, ook wel cluster 6-bedrijven, is er een actieplan voor verduurzaming opgesteld.12 Het actieplan focust op specifieke casussen om knelpunten weg te nemen en zorgt ervoor dat de geleerde lessen vervolgens breder onder alle betrokken sectoren en bedrijven worden verspreid. Op dit moment zijn er vijf casussen onder handen in de provincies Noord-Brabant en Limburg. De werkvoorraad zal verder worden uitgebreid met casussen zodat verschillende regio’s en knelpunten aan bod komen.

Kennis- en Innovatieconvenant

Het hernieuwde Kennis- en Innovatieconvenant (KIC) 2024–202713 bevestigt de gezamenlijke inzet van bedrijven, kennisinstellingen, overheden en andere organisaties voor missiegedreven innovatie in Nederland. Tot 2024 zullen de deelnemers gezamenlijk € 5,7 mld investeren in acht gemeenschappelijke kennis- en innovatieagenda's. Deze samenwerking is belangrijk voor de overgang naar een innovatieve, duurzame, sterke en welvarende economie.

Programma Ruimte voor Economie

In oktober 2023 is het Programma Ruimte voor Economie14 vastgesteld met als doel een nationale aanpak te bieden voor de ruimtelijke economische uitdagingen. Het kabinet zal met dit programma landelijk regie voeren om voldoende economische ruimte te waarborgen. Doel is om te voorkomen dat bedrijven door ruimtegebrek niet hierheen komen of vertrekken, het bereiken van klimaat- en transitiedoelen, en het faciliteren van samenwerking tussen innovatieve onderzoekers en startups door voldoende locaties beschikbaar te stellen. Als onderdeel van het programma is dit jaar eveneens de landelijke beleidslijn voor grootschalige bedrijfsvestigingen door Rijk en provincies bekrachtigd.

Brainport

In 2023 is weer de nodige progressie geboekt op om de mainportstatus van Brainport door te ontwikkelen. Een tweejarig experiment werd gestart in maart 2023 om de high tech industrie in de Brainport regio beter te verbinden met de behoeften van het Ministerie van Defensie. Hiermee wordt beoogd om de defensie-industrie te versterken om zo bij te dragen aan de nationale veiligheid. Daarbij is de visie op het versterken van de Nederlandse hightech maakindustrie, evenals op vraagstukken op het gebied van fysieke ruimte, netcongestie, talent en infrastructuur gedeeld. Ook is gestart met de aanpak voor het ruimtelijk programmeren van de Nederlandse kennisindustrie, zodat relevante bedrijven zich in Nederland kunnen blijven ontwikkelen, doorgroeien en doorinvesteren.

Voortgang Nationale Grondstoffenstrategie

In 2023 is een fundament gelegd voor uitwerking van de vijf handelingsperspectieven15 uit de Nationale Grondstoffenstrategie.16 In het Nationaal Programma Circulaire Economie zijn maatregelen opgenomen om circulariteit en innovatie van kritieke grondstoffenketens te stimuleren, en daarbij zijn twee voorstellen voor het Nationaal Groeifonds gehonoreerd (Circulair Batteries en SolarNL).

Versterking ondernemersklimaat in Nederland

In het afgelopen jaar is er gewerkt aan de Strategische agenda17 voor het ondernemingsklimaat in Nederland ter versterking van het vestigings- en ondernemingsklimaat voor het gehele bedrijfsleven. Ook heeft het kabinet de nieuwe aanpak voor versterking van het ecosysteem van startups en scale-ups gepresenteerd.18Daarnaast is een strategie voor durfkapitaal ontwikkeld en is de voortzetting van het programma Techleap.nl tot medio 2026 aangekondigd. Bij het Ministerie van EZK hard gewerkt aan verbetering van de regelgeving. Zo is het Adviescollege Toetsing Regeldruk (ATR)19 beoogd om als permanente college in te richten en wordt er verdere opvolging gegeven aan het actieplan Verminderen Regeldruk 2023.20

Actieplan Groene en Digitale Banen

In 2023 lanceerde het kabinet het Actieplan Goed Bezetten (AGDB) om de langdurige tekorten in de techniek en ICT aan te pakken. Het doel is om substantieel het aantal openstaande vacatures in deze sectoren te verminderen.21 Als onderdeel van het Actieplan Groene en Digitale Banen versterkt EZK 15 regionale publiek-private samenwerkingen (pps’en) in het beroepsonderwijs met een totale investering van € 123 mln voor de komende vier jaar. Ook investeert EZK ook in een kennis- en ontwikkelingsprogramma.22

Mkb dienstverlening en financiering

De Actieagenda mkb-dienstverlening heeft als doel om de komende jaren een vraaggestuurd publiek dienstverleningsstelsel te creëren dat 100.000 mkb-ondernemers bereikt.23 Daarnaast heeft het Ministerie van EZK een analyse uitgevoerd over de financiering voor het mkb, resulterend in een convenant voor mkb-financiering. Menno Snel is aangesteld om de ambities van het convenant uit te werken.24 In 2023 heeft het kabinet ook de Borgstelling MKB-Kredieten Groen geïntroduceerd, waarmee de toegang tot financiering voor verduurzamingsinvesteringen in het mkb wordt vergroot.25

Sectoragenda maritieme maakindustrie

Het Ministerie van EZK heeft een sectoragenda voor de maritieme maakindustrie ontwikkeld, met daarin de kansen en bedreigingen voor deze sector. De sectoragenda benoemd vijf strategische belangen van de maritieme maakindustrie, vijf actielijnen met 25 maatregelen en vijf koploperprojecten.26

TEK-regeling

Tussen maart en oktober 2023 is de regeling Tegemoetkoming Energiekosten (TEK) opengesteld. De TEK-regeling was een tijdelijke regeling met gerichte steun aan het energie-intensieve mkb dat geconfronteerd werd met stijgende energieprijzen als gevolg van de oorlog in Oekraïne. In totaal zijn 10.864 aanvragen ingediend, waarbij na sluiting ongeveer € 156 mln aan voorschotten is uitgekeerd.27

Gaswinning Groningen

Het rapport ‘Groningers boven gas’ van de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen (PEGA) is op 24 februari 2023 gepubliceerd.28 De commissie stelde dat Nederland een ereschuld heeft aan de Groningers en heeft aanbevelingen gedaan om deze in te lossen. Op 25 april jl. is de kabinetsreactie Nij Begun naar de Tweede Kamer gestuurd29, waarin het kabinet vijftig maatregelen aankondigde. De maatregelen zien toe op beëindigen van gaswinning en het milder, menselijker en makkelijker maken van het schadeherstel en de versterking. Ook worden er extra middelen uitgetrokken om een periode van 30 jaar, een generatie lang, te investeren in de sociale en economische ontwikkeling van het gebied, en in een betere overheid. Deze generatielange aanpak moet bijdragen aan de brede welvaart van het aardbevingsgebied. Over de resultaten van de generatielange aanpak en het effect van de maatregelen die in Nij Begun zijn genomen zal vanaf 2024 jaarlijks gerapporteerd worden in de Staat van Groningen.

Beëindiging gaswinning Groningen

In 2023 zijn cruciale stappen gezet om de gaswinning in het Groningenveld te beëindigen. Op 1 april 2023 zijn 6 van de 11 productielocaties uitgezet.30 Met het vaststellingsbesluit voor het gasjaar 2023-2024 is op 1 oktober de gaswinning uit de overige 5 locaties gestopt.31 In het gasjaar 2023-2024 bestaat nog de mogelijkheid om in uitzonderlijke situaties, zoals bij strenge vrieskou, gedurende een korte periode gas te winnen om de leveringszekerheid van laagcalorisch gas te borgen. Het wetsvoorstel om de gaswinning vanaf 1 oktober 2024 te verbieden, is door de Tweede Kamer aangenomen op 12 maart 2024. Veiligheidsrisico's worden gemonitord door SoDM, en de NAM behoudt haar zorgplicht. Hiermee is definitieve beëindiging van de gaswinning uit het Groningenveld op korte termijn in zicht.

Verbeteringen in schadeafhandelingen

Op 6 oktober 2023 heeft het kabinet aangegeven hoe de verbeteringen in de schadeafhandeling die in de kabinetsreactie op de parlementaire enquête waren aangekondigd, worden uitgevoerd. Bewoners met schade krijgen de mogelijkheid om alle schades in hun woning tot € 60.000 die naar hun aard mijnbouwschade kunnen zijn, te laten herstellen zonder onderzoek naar de oorzaak van de schade. Daadwerkelijk herstel van schades wordt het uitgangspunt. Zo nemen we een belangrijk deel van de onvrede bij bewoners over de schadeafhandeling weg: onduidelijke rapporten, lange procedures en onverklaarbare verschillen. Bovendien verbeteren we zo de kwaliteit van het woningbestand in het aardbevingsgebied. Bewoners kunnen daarnaast ook kiezen voor een verhoogde vaste eenmalige schadevergoeding van € 10.000 of de bestaande financiële vergoeding op maat (zgn. maatwerkprocedure). Ook werkt het IMG aan een vaste herhaalvergoeding bij schade. Het IMG heeft begin 2023 ook bekend gemaakt de regeling voor immateriële schade te gaan verruimen en is hier in oktober 2023 mee gestart.

Verschillen in de schadeafhandeling en versterkingsopgave

De Commissie Van Geel is in het voorjaar van 2023 gevraagd om in kaart te brengen in welke situaties sprake is van onuitlegbare verschillen bij de afhandeling van schade en uitvoering van de versterking en om met oplossingsrichtingen te komen waarmee deze verschillen kunnen worden weggenomen.32 Op 25 september is het advies ‘Veilig, schadevrij en verduurzaamd’ aan de Tweede Kamer aangeboden.33 Het IMG en de NCG hebben een eerste uitvoeringsanalyse opgeleverd. Op 6 maart 2024 is de Tweede Kamer geïnformeerd over de uitwerking van de adviezen van Van Geel.34

Versterkingsoperatie en de Nationaal Coördinator Groningen (NCG)

Met behulp van de Nationaal Coördinator Groningen zijn in 2023 rond de 1100 woningen bouwkundig versterkt.35 Daarnaast zijn bij ongeveer 3.000 woningen vastgesteld dat deze aan de veiligheidsnorm voldoen. Daarmee is voor ruim 4.000 woningen het versterkingstraject afgerond. De doelstelling voor het aantal gebouwen dat in 2023 versterkt wordt opgeleverd is daarmee gehaald. De NCG heeft meer tijd nodig dan oorspronkelijk voorzien voor het afronden van alle beoordelingen. Alle beoordelingen worden uiterlijk 1 juli 2024 afgerond.

Versterken van het perspectief

Met de kabinetsreactie Nij Begun zijn ook middelen beschikbaar gesteld voor het economisch en sociaal perspectief van de regio. De Sociale Agenda heeft als doel om in dertig jaar het welzijn en de toekomst van de inwoners van Groningen en Noord-Drenthe structureel te verbeteren. Op 28 november is Henk Nijboer benoemd als kwartiermaker voor de Sociale Agenda, met als opdracht om deze Sociale Agenda samen met de regio te ontwikkelen. Het Startdocument voor de Economische Agenda is in januari 2024 gepresenteerd, en zet in op thema’s als energie, gezondheid en landelijk gebied. In 2023 is in totaal € 103 mln uitgekeerd naar het NPG. Deze projecten dragen bij aan een toekomstbestendig en leefbaar Groningen.

Samen met de NCG zorgen we voor goede communicatie met bewoners en hebben we gezamenlijke aanspreekpunten (NCG, IMG, EZK, SNN) gecreëerd. Door regionale evenementen en initiatieven kunnen bewoners, jongeren en maatschappelijke organisaties actief deelnemen aan verschillende trajecten.

Duurzaam Nederland

Vanuit onze nationale verantwoordelijkheid om de mondiale temperatuurstijging te beperken, heeft Nederland in 2019 een Klimaatwet vastgelegd. Deze wet biedt een kader voor beleid gericht op het terugdringen van de emissies van broeikasgassen in Nederland, tot klimaatneutraliteit in 2050. Daarnaast streeft Nederland naar een circulaire economie in 2050. Nederland zit daarom in een grootschalige transitie op het gebied van duurzaamheid en een klimaatneutrale economie.

EZK zet zich in voor het combineren van het streven naar duurzame groei en een sterke economie met het verbeteren van het milieu, middels reductie van broeikasgasemissies en andere schadelijke emissies. Ook leveringszekerheid van energie, energiebesparing en een goed functionerende elektriciteitsmarkt waren belangrijke doelen in 2023.

Klimaat

EZK heeft zich afgelopen jaar ingespannen voor behoud van het ambitieniveau teneinde het 2030-doel van 55% CO₂ broeikasgasreductie te kunnen halen. Inmiddels is de implementatie van het Fit-for-55 pakket gestart. Met de herziening van de hernieuwbare energierichtlijn (die toeziet op het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie in de energiemix) en de herziening van de energie-efficiëntierichtlijn (die toeziet op het verminderen van het energieverbruik) zijn stappen gezet. In het voorjaar heeft het kabinet maatregelen genomen voor een samenhangend beleidspakket om het doel uit de Klimaatwet voor 2030 te kunnen halen. Volgens het PBL komt de emissiereductie in 2030 hierdoor uit op ca. 46-57% ten opzichte van 1990. In het afgelopen jaar is verder gewerkt aan de implementatie van klimaatmaatregelen, maar het kabinet heeft aangegeven drie maatregelen over te laten aan een nieuw kabinet.36

Klimaatfonds

Het parlement heeft in 2023 ingestemd met de Tijdelijke wet Klimaatfonds. Het Klimaatfonds is een belangrijk instrument waaruit additionele maatregelen gefinancierd worden voor het behalen van de reductiedoelstellingen in de Klimaatwet, de transitie naar een klimaatneutrale energievoorziening, economie en samenleving en een rechtvaardige klimaattransitie. Op basis van de beoordelingen is er in het Meerjarenprogramma 202437 een voorstel gedaan om € 11,8 mld over te hevelen naar verschillende departementale begrotingen en € 15,3 mld te reserveren voor specifieke maatregelen.

Burgerforum

De energietransitie en klimaatopgave zorgen voor veranderingen in alle onderdelen van het dagelijks leven. Het kabinet wil daarom burgers beter betrekken bij deze transitie en heeft haar visie hierop gedeeld met de Kamer. EZK heeft hierop ingezet met onder meer een landelijk burgerforum klimaat.38

Energie

Ook in 2023 is veel werk verricht om de gasleveringszekerheid te borgen. Dit bestaat deels uit maatregelen om de gasleveringszekerheid van Nederland robuuster te maken. Dit doet EZK bijvoorbeeld met de visie gasopslag, waarin onder andere is aangekondigd de vultaak voor EBN voor Bergermeer te verlengen. Daarnaast wordt ingezet op het vergroten van de crisisparaatheid, bijvoorbeeld door het Bescherm- en Herstelplan gas te actualiseren en de afschakelstrategie voor niet beschermde afnemers te presenteren.39

Nationaal Plan Energiesysteem

EZK publiceerde in 2023 het Nationaal Plan Energiesysteem (NPE).40 Dit bevat een strategische visie met vijf hoofdkeuzes die richting geven om tot een volledig duurzaam en integraal energiesysteem te komen in 2050. Met het NPE wordt er verder gewerkt aan de uitvoering van het Nationaal Programma Energietransitie door het opstellen van een beleids- en uitvoeringagenda voor het energiesysteem. Nieuwe afspraken met mede-overheden worden gemaakt om samen het beoogde integrale energiesysteem efficiënter, sneller en slimmer te realiseren, met lage maatschappelijke kosten en breed draagvlak. Het Programma Energiehoofdstructuur brengt daarnaast de ruimtevraag in kaart van de nationale energiehoofdstructuur energiesysteem.41

Elektriciteitsnet

Een groot deel van Nederland kent een vol elektriciteitsnet of een net waarvan de grenzen bijna zijn bereikt. Afgelopen jaar zijn daarom stappen met het Landelijk Actieprogramma Netcongestie (LAN) gezet. Gezien de toegenomen problematiek zijn daarnaast aanvullende maatregelen aangekondigd om netcongestie te verminderen.42 Met het prioriteringskader uitbreidingen elektriciteitsnet krijgen uitbreidingen met grote maatschappelijke impact meer prioriteit in de investeringsplannen van netbeheerders en overheden. Daarmee wil EZK zorgen dat energie-infrastructuurprojecten die belangrijk zijn voor de energietransitie op hoog tempo door kunnen gaan.43

Energiecontracten

Er zijn in 2023 belangrijke stappen gezet om de wettelijke regels ter bescherming van de consument bij energiecontracten aan te scherpen en deze wetgeving te moderniseren met het wetsvoorstel Energiewet. Daarnaast heeft de ACM de opzegvergoeding van energiecontracten beter laten aansluiten bij het verlies van de leverancier bij voortijdig opzeggen van een energiecontract met vaste tarieven voor bepaalde tijd.44 Intussen is ook het prijsplafond voor energieprijzen succesvol geïmplementeerd en afgebouwd.

Energiebesparing

Naast energiebesparende maatregelen zijn nu ook maatregelen voor de productie van hernieuwbare energie en maatregelen voor het vervangen van een energiedrager verplicht.45 Met de aanscherping van de energiebesparingsplicht vallen meer maatregelen en bedrijven onder de plicht, om alle maatregelen ter verduurzaming van het energiegebruik met een terugverdientijd van vijf jaar of minder uit te voeren en daarover vierjaarlijks te rapporteren. De Erkende Maatregelenlijst (voor het mkb) is hierbij geactualiseerd.

Waterstof

In de ontwikkeling van de waterstofmarkt zijn grote stappen gezet. Ten aanzien van het stimuleringsinstrumentarium heeft het kabinet in 2023 € 250 mln beschikbaar gesteld voor opschaling van kleinschalige elektrolysecapaciteit. Er zijn 12 ’Memorandi of Understanding' (MoU) afgesloten met potentiële exportlanden van waterstof. Ook zal in samenwerking met Duitsland een gezamenlijke importtender worden ontwikkeld.46 Nederland sluit hiermee aan bij het Duitse subsidieproject H2Global. Tevens heeft het Ministerie van EZK een strategie gepubliceerd voor de diversificatie van de import van waterstof om schokken in de leveringszekerheid van energie te voorkomen.47 Het creëren van opslagmogelijkheden voor (duurzaam opgewekt) waterstof in de diepe ondergrond is een belangrijke schakel in de waterstofketen en krijgt de komende jaren prioritaire aandacht.

Carbon Capture Storage (CCS)

In augustus kreeg het CCS-project Porthos groen licht van de Raad van State. Vanaf 2026 zal het project 2,5 Mton CO₂ per jaar afvangen en permanent opslaan onder de Noordzee. De garantie van € 175,6 mln van het kabinet kwam hiermee te vervallen. Om de verdere uitrol van CCS te versnellen, ontving EBN in 2023 een lening voor het Aramis-project en subsidies voor haalbaarheidsstudies naar extra opslaglocaties. Daarnaast heeft Nederland een Memorandum of Understanding getekend met België en Denemarken om de import en export van CO₂ te vergemakkelijken. Tevens lopen ook internationale onderzoeksprojecten onder het ACT III programma nog (2021 ‒ 2024). Hieraan heeft Nederland met in totaal € 4 mln bijgedragen.

Provinciale Meerjarenprogramma’s Infrastructuur Energie en Klimaat

Alle provincies hebben in 2023 voor het eerst een provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK) opgesteld. Deze programma’s bevatten regionale energie-infrastructuurprojecten die bijdragen aan het halen van de klimaatdoelen. In het pMIEK staat welke projecten voor uitbreiding van energie-infrastructuur het meest nodig zijn. De plannen gaan niet alleen over elektriciteit, deze gaan ook over de investeringen die nodig zijn voor warmtenetten en voor toekomstige energiedragers zoals waterstof.

Kernenergie

De versterking van de nucleaire kennis- en innovatiestructuur is randvoorwaardelijk aan de ambities rondom kernenergie als onderdeel van de CO₂-vrije energievoorziening. Daarom is het MMIP Kernenergie uitgewerkt.48 Ook zijn twee van de drie overeenkomsten met technologieleveranciers van kerncentrales gesloten over de haalbaarheid van de bouw van kerncentrales.

Wind op Zee

In 2023 is ruim 4,5 GW aan windenergie op zee opgeleverd conform de plannen van de Routekaart Wind op Zee. Daarnaast is voor circa 4 GW aan capaciteit vergund, de grootste tenderronde tot nu toe in Nederland. De windparken worden naar verwachting eind 2029 en begin 2030 opgeleverd. 

Afhandeling mijnbouwschade voormalige steenkoolwinning Limburg

Op 27 oktober 2023 is met Limburg een bestuursakkoord afgesloten over de inrichtingsprincipes van de schadeafhandeling. Kleine schades zullen worden vergoed en grotere schades worden hersteld. Hiertoe zal in 2024 een Rijksdienst worden ingericht.

Draagvlak mijnbouwactiviteiten

Het draagvlak voor mijnbouwactiviteiten is kwetsbaar. Het meenemen van de omgeving in een adequaat gebiedsproces is daarbij cruciaal. Ook is het van belang dat een regio niet alleen de lasten van een activiteit draagt, maar daarvoor ook in een deel van de lusten kan meeprofiteren. In 2023 is als pilot in Schoonebeek geëxperimenteerd, wat eind 2023 heeft geleid tot een principeakkoord, waarbij de NAM een bijdrage zal leveren uit de opbrengst van de oliewinning. Het Rijk draagt daar middels de deelname van EBN ten minste 40% aan bij.

Goed functionerende markten

Goed functionerende markten zijn belangrijk voor economische ontwikkeling, innovatie en brede welvaart in Nederland. Goed werkende markten zijn ook belangrijk voor de gevraagde transities die bijvoorbeeld klimaat, energie en digitalisering vragen. Op veel departementaal brede thema’s werkt EZK aan de randvoorwaarden die noodzakelijk zijn voor het laten werken van de markten van nu, voor de economie van de toekomst. Zo is met het oog op duurzaamheid het Europese mededingingskader in 2023 op belangrijke punten herzien. Daarmee bestaat nu meer ruimte en duidelijkheid voor samenwerking tussen bedrijven met het oog op duurzaamheid, in het bijzonder voor de landbouwsector.49

Interne-markt actieagenda

Op 27 oktober 2023 is de eerste jaarlijkse voortgangsrapportage50 over de kabinetsbrede interne-marktactieagenda uit 2022 aan de Kamer verstuurd.51 Op EU-, Benelux- en nationaal niveau wordt aan een breed palet aan acties gewerkt om belemmeringen op de interne markt weg te nemen en de toepassing en naleving van interne-marktregels te verbeteren. De werkzaamheden en projecten van de Europese Taskforce interne-markthandhaving (SMET) dragen hieraan bij. Ook is een onderzoek van Ecorys naar territoriale leveringsbeperkingen eind november 2023 aan de Tweede Kamer aangeboden.52 Binnen de EU en de Benelux kaart het Ministerie van EZK dit probleem voor het vrij verkeer van goederen en mogelijke oplossingsrichtingen aan.

Consumentenbescherming

Moderne consumentenregels bevorderen consumentenbelangen, concurrentie, keuzevrijheid en kwalitatieve producten en diensten. In 2023 is een nieuwe Nederlandse consumentenagenda uitgebracht, waarin de verbetering van de consumentenpositie bij telefonische verkoop en verkoop aan de deur wordt benadrukt. Op Europees niveau streeft EZK naar een veilige online markt waar consumenten duurzame keuzes kunnen maken.53 Daarnaast zijn in 2023 nieuwe regels voor de aanduiding van prijsverminderingen (kortingsacties) geïmplementeerd, wat leidt tot meer zekerheid voor de consument.54

Verstorende buitenlandse subsidies

Het doel van de Verordening Buitenlandse subsidies (RFS) is om concurrentieverstoringen op de interne markt als gevolg van buitenlandse subsidies beter aan te kunnen pakken. Het Ministerie van EZK heeft zich sinds 2019 actief ingezet voor een dergelijk instrument onder andere met het NL voorstel voor een gelijk speelveld instrument.55 De RFS is vanaf 12 januari 2023 van kracht. Momenteel wordt aan de benodigde implementatiewetgeving gewerkt.

Nationale Normalisatie Agenda

In 2022 is de Europese normalisatiestrategie gepubliceerd.56Nationaal werkt EZK aan een Normalisatie Agenda (NNA). De ambitie van deze agenda is om de strategische ambities op weg naar een groen en digitaal Europa te ondersteunen. Op 30 november 2023 heeft Nederland ook een verklaring getekend voor de versterking van normalisatieopleiding en -kennis in de gehele Europese Unie.

Digitale economie

EZK werkt aan een open, weerbare, ondernemende, vernieuwende en duurzame digitale economie. In 2023 is de voortgangsrapportage van de strategie Digitale Economie gedeeld.57 Het jaar 2023 kende speciale aandacht voor digitale open strategische autonomie en digitalisering en duurzaamheid. Voor tien cruciale digitale technologieën en vijf dwarsdoorsnijdende beleidsprioriteiten is een handelingsperspectief opgesteld in de Agenda Digitale Open Strategische Autonomie.58 Daarnaast heeft EZK in 2023 twee onderzoeken laten uitvoeren naar de mogelijkheden om de digitale sector te verduurzamen en digitalisering in te zetten om de verduurzamingsopgave van andere sectoren te versnellen.59

Nieuwe spelregels voor digitale markten

De Digital Services Act (DSA) is sinds 25 augustus 2023 van toepassing en harmoniseert de regels die van toepassing zijn op zogenaamde aanbieders van tussenhandeldiensten, waaronder online platforms, online marktplaatsen, sociale mediadiensten en internetaanbieders. In december 2023 is een politiek akkoord bereikt over de Europese AI-verordening (AI Act) met als doel ervoor te zorgen dat er veilige AI-systemen op de interne markt komen met waarborgen voor de bescherming van fundamentele rechten. Op 8 november 2023 is de vierde en laatste triloog inzake de revisie van de eIDAS verordening gehouden en is er een politiek akkoord bereikt. Deze verordening heeft als doel om het vertrouwen in digitale transactie te vergroten door een kader voor digitale identiteiten en vertrouwensdiensten (bv. elektronische handtekeningen) te stellen Tenslotte is er een politiek akkoord bereikt op de Data Act ter bevordering van het gebruik van data en te zorgen dat de waarde van deze data eerlijker wordt verdeeld. In de tussentijd werkt EZK aan de wetsvoorstellen ter uitvoering van deze verordeningen.

Nieuwe spelregels voor platforms

De Digital Markets Act (DMA) bevat regels voor de allergrootste platforms waar consumenten en ondernemers nauwelijks omheen kunnen (poortwachters). Het doel van de DMA is om consumenten en ondernemers te beschermen en te zorgen voor meer concurrentie op digitale markten. In september 2023 zijn de eerste poortwachters aangewezen. Zij moeten vanaf maart 2024 aan de verboden en verplichtingen uit de DMA voldoen. Om te zorgen voor een goede werking van de DMA is in 2023 een wetsvoorstel ter uitvoering van de DMA voorbereid. Daarnaast heeft een communicatietraject in 2023 bijgedragen aan de effectiviteit van de DMA door de kennis bij consumenten en ondernemers over de DMA te vergroten.60

Stimuleren digitale innovatie en vaardigheden

In november 2023 is de Kennis- en innovatie Agenda Digitalisering (KIA) gepresenteerd. Voor het versterken van de AI kennis- en innovatiebasis en het verzilveren van AI-kansen door publiek-private samenwerking, zijn initiatieven gestart. Het Nationaal Groeifonds is hierin belangrijk als investeerder in de programma’s AiNed en NOLAI. Daarnaast is het Centre of Excellence for Data Sharing and Cloud (CoE-DSC) gelanceerd om de kansen van het delen van data tussen bedrijven te stimuleren, neemt Nederland deel aan Important Project of Common European Interest Cloud Infrastructure and Services (IPCEI CIS)61 en worden digitale vaardigheden versterkt via het Actieplan groene en digitale banen.62

Hoogwaardige digitale infrastructuur

In 2023 zijn de verdere voorbereidingen voor uitvoering van de veiling van de 3,5 GHz-band getroffen en succesvol negen landelijke pakketten (FM/DAB) voor commerciële radio geveild. Daarnaast heeft EZK tijdens de onderhandelingen over de EU-verordening inzake gigabit infrastructuur (ter bevordering van de uitrol daarvan) met succes ingezet op proportionaliteit en beperking van administratieve lasten van het voorstel.

Cybersecurity versterken

Cybersecurity is een essentiële randvoorwaarde voor een goed functionerende Nederlandse digitale economie. Onder regie van de Minister van Justitie en Veiligheid heeft in 2023 de implementatie van de Nederlandse Cybersecurity Strategie (NLCS) vorm gekregen.63 EZK richt zich op de thema’s consumentenbescherming en de versterking van de digitale weerbaarheid van het bedrijfsleven. Dit betekent dat het aanbod van ICT-producten en diensten veiliger moet worden en dat consumenten en bedrijven zich bewuster moeten worden van digitale dreigingen en risico’s en daar meer weerbaar tegen worden. EZK geeft dit vorm door bedrijven te het ondersteunen via het Digital Trust Center, het invoeren van Europese markttoegangseisen voor hard- en software via de Cyber Resilience Act en het versterken van kennis en innovatie in cybersecurity via dcypher en NEXIS-NCC.

Europese- en internationale samenwerking

Het behoud van onze welvaart vereist een sterke positie van Nederland in een weerbaar Europa. Daarom is Europese en Internationale samenwerking ook in 2023 van groot belang geweest, en houdt EZK oog voor risicovolle strategische afhankelijkheden.

Technical Support Instrument (TSI)

Het Europese TSI heeft tot doel hervormingen in lidstaten te ondersteunen. Hiervoor is jaarlijks Europese financiering beschikbaar, waarvoor lidstaten projecten kunnen indienen. In 2023 kregen negen Nederlandse projecten, of projecten waar Nederland samen met andere lidstaten onderdeel van uitmaakt, financiering vanuit het TSI. De Nederlandse projecten zien onder andere op het ontwikkelen van regionale projecten op het gebied van hernieuwbare energie; het tegengaan van greenwashing; het bevorderen van duurzaamheid in lokale overheidsfinanciën en de ondersteuning van leraren bij de digitale transitie.

Critical Raw Materials Act (CRMA)

Op 13 november 2023 is er een akkoord bereikt op de Europese Critical Raw Materials Act. Het kabinet is positief over het bereikte akkoord, waarin alle aspecten van circulariteit (waaronder substitutie en vermindering van gebruik) zijn meegenomen en waarin ambitieuze doelen op het gebied van recycling worden gesteld. Ten opzichte van het eerste voorstel van de Europese Commissie van 16 maart jl. is het recyclingdoel verhoogd, en zijn de overige doelen voor het winnen en raffineren van grondstoffen gehandhaafd.

Analyse risicovolle strategische afhankelijkheden

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft ketenanalyses verricht naar 7 verschillende waardeketens in het energiedomein en het digitale domein. De Kamer is hierover geïnformeerd.64 De analyses van de 7 waardeketens laten zien of er sprake is van een risicovolle strategische afhankelijkheid en geven de verschillende handelingsperspectieven weer.

Europese maatregelen voor de energiemarkt

In de EU zijn twee richtlijnen65 voor de herziening van de elektriciteitsmarkt, inclusief het toezicht daarop, het gas- en waterstofpakket en de methaanverordening aangenomen. EZK heeft zich afgelopen jaar ingespannen voor EU-maatregelen voor gasopslag, energiebesparing, leveringszekerheid en een stabiele energiemarkt. Daarnaast heeft EZK een strategie ontwikkeld voor de diversificatie en bestendiging van importketens van waterstof.

Tot slot

In de verantwoordelijkheden van EZK kwamen grote uitdagingen samen in 2023. Het aanscherpen van de klimaatdoelen met een omvangrijk pakket aan maatregelen. Onze energie schoon, veilig en betaalbaar maken. Bewoners in de regio Groningen een nieuw perspectief geven door structurele versterking. Ervoor zorgen dat Nederland voldoende toekomstig welvaart heeft en dat de gehele samenleving kan meeprofiteren van de economische groei, en dat niemand achterblijft. Het ondernemers- en investeringsklimaat aantrekkelijk maken en behouden. Het vergroenen van onze economie en onze industrie. Oog hebben voor onze economische veiligheid.

Dit zijn zware opgaven, maar ook een kans om het verschil te maken. Niet alleen, maar juist in brede samenwerking met burgers, werknemers, ondernemers, maatschappelijke organisaties, de verschillende ministeries, medeoverheden, de EU en andere landen.

Realisatie periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen

Goed functionerende economie en markten: De beleidsdoorlichting inzake artikel 1 Goed functionerende economie en markten is afgerond en deze is in juni 2022 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 37).

Goed werkende (digitale) economie en markten: De beleidsdoorlichting inzake artikel 1 Goed functionerende economie en markten is in 2022 afgerond. Een belangrijk deel van het digitale economie beleid is hierin meegenomen. Een ander deel, het ICT-innovatiebeleid, was betrokken in de doorlichtingen van artikel 2 en 3 van de EZK begroting in 2020. Inmiddels is een groot deel van het digitale economie beleid samengebracht op artikel 1 van de EZK begroting waarvoor conform de ontwerpbegroting EZK 2024 een synthese wordt voorzien in 2027.

Steun- en herstelbeleid Corona: Dit beleid dient ter ondersteuning en herstel van het bedrijfsleven tijdens en na Covid-19. Hierbij wordt samen opgetrokken met FIN en SZW. Een synthese wordt conform de ontwerpbegroting EZK 2024 voorzien in 2025.

Ondernemerschap: Omdat het beleid onder artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

Innovatiebeleid: Omdat het beleid onder artikel 3 Toekomstfonds met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

De Expertcommissie evaluatiemethoden heeft in oktober 2022 het rapport «Durf te leren, ga door met meten» opgeleverd aan EZK over kaders en methoden voor de evaluatie van systeem- en transitiebeleid.

Klimaatbeleid: De beleidsdoorlichting Klimaat is in december 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 34). Oplevering van de lerende evaluatie klimaatbeleid is voorzien in 2024. Jaarlijks wordt bij de Klimaatnota gerapporteerd over de uitvoering van de lerende evaluatie. Tevens is in 2024 de oplevering van het synthese-onderzoek klimaat(mitigatie)beleid voorzien.

Evaluaties van herziening in regelgevend kader (o.a. Energiewet en Warmtewet): Dit betreft een synthese van evaluaties van de gewijzigde Elektriciteit- en gaswet en Warmtewet die conform de ontwerpbegroting EZK 2024 waarschijnlijk voorzien is in 2029.

Een veilig Groningen met perspectief: Voor artikel 5 is in 2021 en 2022 een parlementaire enquête Aardgaswinning Groningen uitgevoerd waarmee de geplande beleidsdoorlichting is komen te vervallen. In 2023 is het rapport «Groningers boven Gas» van de parlementaire enquêtecommissie opgeleverd (Kamerstuk 35 561, nr. 5). Vervolgens is ook een kabinetsreactie toegezonden aan de Kamer (Kamerstuk 35 561, nr. 17).

Samenvatting afgerond onderzoek 2023:Een veilig Groningen met perspectief. Rapport Parlementaire enquête Aardgaswinning Groningen: «Groningers boven Gas»De parlementaire enquêtecommissie Aardgaswinning Groningen heeft in februari 2023 het rapport «Groningers boven Gas» opgeleverd. De commissie concludeerde dat de belangen van de Groningers structureel zijn genegeerd bij de aardgaswinning in Groningen. De commissie stelde dat Nederland een ereschuld aan Groningen moet inlossen en heeft daar 11 aanbevelingen voor gedaan: 1) Maak schadeafhandeling voor bewoners milder, makkelijker en menselijker; 2) Geef bewoners snel duidelijkheid over de versterking; 3) Bied toekomstperspectief aan de regio; 4) Zorg dat er voldoende geld is voor alle toekomstige kosten; 5) Versterk de rol van de toezichthouder; 6) Vergroot de rol van het publieke belang binnen departementen; 7) Versterk de positie van de Tweede Kamer; 8) Geef toekomstige publiek-private samenwerking beter vorm; 9) Versterk kennisontwikkeling over de ondergrond; 10) Stuur op de ruimtelijke inrichting van de ondergrond; 11) Een uitnodiging aan Groningers.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen, zie het overzicht Ingepland en uitgevoerd onderzoek op rijksfinanciën.nl.

Voor de realisatie van deze en andere grote onderzoeken, zie bijlage 3 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Een risicovoorziening is een begrotingsreserve die altijd gekoppeld is aan een risicoregeling en wordt door het verantwoordelijke ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën aangehouden. In de tabel ‘Overzicht verstrekte garanties’ wordt met ‘totaalstand risicovoorziening’ het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2023 bedoeld. In de tabel ‘Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties’ wordt met ‘mutatie risicovoorziening’ de storting (+) dan wel de (-) aan deze begrotingsreserve bedoeld.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZK- en LNV-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB en kleine kredieten gelden andere verhoudingen. Financiers betalen een provisie om hun kredieten onder te brengen bij de BMKB, hierdoor is de regeling in principe kostendekkend.

BMKB-groen

De BMKB-Groen is een nieuw luik onder de BMKB geïntroduceerd in 2022. Voor de BMKB-Groen is een aparte risicoreserve ingericht. Doordat het gebruik van de regeling relatief tegenviel zijn er weinig provisies ontvangen of claims binnen gekomen. De ontvangen provisies waren dusdanig lager dan de geraamde provisie ontvangsten waardoor er € 3,1 mln aan de reserve is onttrokken.

BMKB-Corona

Na de uitbraak van de COVID-19 pandemie heeft het kabinet een coronaluik toegevoegd aan de BMKB. Hierbij staat de overheid voor per saldo 67,5% borg op krediet aan in de kern gezonde mkb-bedrijven. Er is in 2023 in totaal voor € 4,5 mln aan borgstellingen onder het coronaluik in de BMKB verstrekt. Er is in 2023 een bedrag van € 0,4 mln aan provisie ontvangen voor BMKB-C aanvragen. Er is voor de BMKB-Corona in 2023 geen beroep gedaan op de begrotingsreserve. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 1,2 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de BMKB-Corona, deze is teruggevloeid naar de generale middelen. De BMKB-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. In 2013 is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van financiering aan bedrijven.

GO-Corona

Het kabinet steunt bedrijven die krediet nodig hebben als gevolg van de Coronacrisis met een Staatsgarantie op bankleningen via de GO-C. Het betreft 80% garantie voor het grootbedrijf en 90% voor mkb-ondernemingen op leningen van maximaal € 150 mln. Er is in 2023 € 7,4 mln aan garanties verstrekt onder de GO-C. Er is 2023 een bedrag van € 3,9 mln aan provisie ontvangen voor GO-C aanvragen. De GO-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal. De regeling kent een horizonbepaling van 1 juli 2024.

Klein Krediet Corona (KKC)

Om getroffen ondernemers te helpen die geen kredietrelatie hebben met een bank of maar een kleine kredietbehoefte hebben is de garantieregeling KKC gestart voor kredieten tot € 50.000, met een looptijd van 5 jaar, 95% garantie en een premie van 2%. Er is in 2023 in totaal € 1 mln aan garantieverplichtingen verstrekt. Er is in 2023 een bedrag van € 0,2 mln aan premie ontvangen voor KKC aanvragen. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 0,1 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de KKC, deze is teruggevloeid naar de generale middelen.

Microkredieten

In het Aanvullend Actieplan MKB-financiering uit 2014 is € 100 mln beschikbaar gesteld voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits. De EIB lening wordt ingezet voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB-krediet tot € 150.000) en voor de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits. In 2019 is daarnaast een garantie verstrekt van € 25 mln aan de Bank Nederlandse Gemeenten voor de funding van Qredits. In 2020 is een aanvullende garantie verstrekt van € 5 mln aan CEB.

Garantie MKB-financiering

In het kader van het Actieplan MKB-financiering uit 2014 is in totaal € 268,2 mln aan garanties verstrekt aan alternatieve financiers van het MKB.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd aan de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).

1 Biopartner

Dit betreft een in het jaar 2000 verstrekte lening ten behoeve van een start-up participatiefonds life sciences. De lening is verlengd tot 1 juli 2021 om tot een definitieve afwikkeling te komen. Het doel is om de lening begin 2023 afgewikkeld te hebben.

2 MARIN

De lening van € 6,8 mln is in 2003 tussen de Staat en MARIN vastgelegd in een aangepaste overeenkomst van geldlening, in verband met de in 2003 opgerichte MARIN Stakeholders Association (MSA). In deze overeenkomst is bepaald dat MARIN is vrijgesteld van aflossingsverplichting voor zover de MSA voor ten minste het bedrag van de lening deelnemersovereenkomsten heeft gesloten. Ultimo 2023 was dit het geval.

3 Microkrediet Nederland (Qredits)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van micro- en mkbkrediet aan ondernemers.

4 Microkrediet Nederland (Qredits SZW)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van microkrediet aan ondernemers.

5 Provincie Limburg

Dit betreft een lening aan de Provincie Limburg in het kader van Industriepark Swentibold.

6 Qredits (pilot achtergestelde leningen fonds)

Dit betreft een subsidie met terugbetaalverplichting in het kader van de pilot achtergestelde leningenfonds van Qredits.

7 B.V. Finance Continuïteit IHC

Dit betreft een vergoeding aan de Staat van € 5 mln voor een overbruggingslening voor de continuiteit van Koninklijke IHC. Deze vergoeding staat voor onbepaalde tijd uit als lening aan B.V. Financiering Continuiteit IHC.

8 Stichting Garantiefonds Reisgelden

Dit betreft een lening aan SGR voor liquiditeitsleningen van SGR aan reisorganisaties, die tijdelijk onvoldoende middelen hebben om vouchers terug te betalen aan consumenten.

9 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland Corona overbruggingskrediet

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingskredieten aan startende ondernemers.

10 Stichting Garantiefonds Gespecialiseerde Touroperators (GGTO)

Dit betreft een lening aan GGTO zodat deze stichting een vergoeding kan verstrekken in geval van insolventie van deelnemers en de liquiditeit van deelnemers kan borgen door coronavouchers onder de garantieregeling te brengen.

11 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland TOA-krediet

Dit betreft een lening aan Qredits voor de uitvoering van de TOA-faciliteit. Dit is een faciliteit voor mkb-ondernemers die met gebruikmaking van de Wet homologatie onderhands akkoord (WHOA), hun bedrijf willen doorstarten in de periode 2021-2024.

12 VZR Garant Onderlinge Verzekeringen U.A. (VZR)

Dit betreft een lening aan VZR Garant Onderlinge Verzekeringen U.A. in verband met verwacht extra beroep dat bedrijven in de reissector zullen doen op deze verzekering ten gevolge van de coronacrisis.

13 Stichting Qredits microfinanciering

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van overbruggingskredieten aan ondernemers.

14 Smart Photonics Holding B.V.

Dit betreft een lening aan Smart Photonics als onderdeel van het NGFproject PhotonDelta.

15 Phix B.V.

Dit betreft een lening aan Phix B.V. als onderdeel van het NGFproject PhotonDelta.

16 BOM BioConnection

Dit betreft een in 2005 aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) verstrekte lening ten behoeve van BioConnection B.V.

17 BOM Capital I B.V. COL 1 / 2

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

18 BOM Capital I B.V. Smart Photonics

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) ten behoeve van de investering in Smart Photonics, een Eindhovense scale-up voor de productie van fotonische chips.

19 BOM Life Sciences & Health Fund

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij die in 2013 is verstrekt ten behoeve van de ontwikkeling van de Life Sciences & Health sector in Noord-Brabant. De lening wordt in 2025 terugbetaald.

20 Horizon de Aanjager (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Horizon de Aanjager ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Flevoland.

21 Innovation Quarter (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

22 Innovation Quarter namens Utrecht (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Utrecht.

23 Innovation Quarter namens Noord Holland (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Noord Holland.

24 Innovation Quarter (Innogenerics)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter voor de investering in Innogenerics B.V. ten behoeve van de overname van de geneesmiddelen fabrikant Apotex.

25 Investeringsfonds Zeeland B.V. (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Investeringsfonds Zeeland B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

26 LIOF (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

27 Nedermaas Hightech Ventures

Dit betreft een in 2009 aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF verstrekte lening ten behoeve van Nedermaas Hightech Ventures, een nieuw venture-capital fonds dat zich richt op de vroege financiering van hightech start up's in de Provincie Limburg.

28 NOM (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM B.V.) ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

29 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2019, 2020 en 2021

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

30 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2018, 2019

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

31 Oost NL N.V. (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Oost. N.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

32 Oost NL N.V. DVI-2

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative II.

33Oost NL N.V. DVI

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative.

34 StW 2014-2015

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

35 StW 2016-2017

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

36 Invest-NL Capital N.V.

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Dutch Alternative Credit Instrument (DACI).

37 Invest-NL Capital N.V. Dutch Future Fund

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Dutch Future Fund.

38 NWO 2022/2023/2024

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van de regeling Vroege fase financiering.

39 Invest-NL Deeptechfonds

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Deeptechfonds.

40 Lening aan EIF ten behoeve van ETCI

Dit betreft een lening aan EIF ten behoeve van de Nederlandse deelname aan ETCI (European Tech Champions Initiative).

41 EBN

De achtergestelde lening tegen 0% rente van in totaal € 48 mln van EZK aan EBN is bedoeld voor investeringen in geothermieprojecten in Nederland. EBN zal samen met professionele marktpartijen risicodragend deelnemen in projecten voor 20% tot 40%.

42 ECN

In 2016 is aan ECN een lening verstrekt van € 40 mln voor het verwerken en afvoeren van historisch radioactief afval in Petten.

43 NRG

Aan Stichting Nuclear Research and Consultancy Group (NRG) is een lening verstrekt voor het uitwerken en uitvoeren van een Herstelplan, in algemene zin gericht op de continuïteit van de bedrijfsvoering van NRG en in het bijzonder op het scheppen van de noodzakelijke financiële, technische, commerciële en organisatorische voorwaarden voor het in bedrijf houden van de Hoge Flux Reactor (HFR).

44 t/m 46 Fibrant

De leningen aan Fibrant zijn verstrekt vpor investeringen in (de ombouw van) installaties teneinde de uitstoot van lachgas (als CO₂ equivalent) te reduceren. Hiermee worden drie projecten uitgevoerd met een totale lachgasreductie van ruim 0,6 Mton CO₂ equivalent.

47 Pallas

Aan de Stichting Voorbereiding Pallas-reactor is een lening verstrekt voor fase 1 van de totstandkoming van een nieuwe hoge fluxreactor (de Pallas-reactor), die bestemd is voor de productie van medische en industriële radio-isotopen en voor nucleair technologisch onderzoek.

48 EBN BV

Dit betreft een in 2022 verstrekte lening aan EBN, tegen marktconforme rente, voor hun deelname aan de realisatiefase van het CCS-project Porthos, samen met de andere Staatsdeelnemingen HbR en GasUnie.

49 Invest_NL Capital N.V. SIF

Dit betreft een lening aan Invest-NL. Invest-NL leent dit bedrag door aan de SIF Group ten behoeve van uitbreiding van de productiecapaciteit voor monopiles voor windmolenparken.

50 EBN B.V. FEED Aramis Opslag

In 2023 is een marktconforme lening van in totaal € 32 mln verstrekt aan EBN voor deelname in de FEED-fase van Aramis, specifiek voor de ontwikkeling van de opslaglocaties. Het door EBN verkregen rendement op dit CCS-project zal worden gebruikt om deze lening af te lossen.

51 St. Woonbedrijf Aardbevingsgebied Groningen

Deze lening dient ter financiering van de aankoop van langdurig te koop staande particuliere woningen in het aardbevingsgebied.

Openbaarheidsparagraaf

Dit is de openbaarheidsparagraaf bij het jaarverslag van 2023 van het Ministerie van EZK en de bijbehorende dienstonderdelen.66 Met deze openbaarheidsparagraaf laten we zien hoe we uitvoering geven aan onze plannen op het gebied van informatiehuishouding en  actieve openbaarmaking en passieve openbaarmaking.

Met deze activiteiten maken we de omslag naar een meer open departement, dat zoveel mogelijk transparant is in haar handelen, besluitvorming en verantwoording. Deze omslag is een langdurig traject, waarin wij continu bijsturen en ons blijven ontwikkelen.

Verbetering van de informatiehuishouding

Afgelopen jaar is het belang van een goede informatiehuishouding steeds duidelijker geworden. De aandacht hiervoor binnen het ministerie is gegroeid en de impact van het niet op orde zijn van de informatiehuishouding komt steeds meer aan het licht. Het kost bijvoorbeeld nog veel tijd om documenten te vinden ter beantwoording van verzoeken op grond van de Wet open overheid (Woo). De roep om verbetering is groot, net zoals de welwillendheid om hier stappen in te zetten. Komend jaar worden de ambities op het gebied van informatiehuishouding versneld door een breed Groeiplan Informatiehuishouding.

Openbaarmaking – passief & (pro)actief

Hoewel er een stijging is in de afhandelingspercentages van de Woo, overschrijden we nog vaak de termijnen.67Dit komt onder andere door een toename van complexe verzoeken op thema’s als de oorlog in Oekraïne. Met het Masterplan Woo-proces zet EZK in op het verbeteren van de afhandeling van Woo-verzoeken. Concreet zijn in 2023 eerste stappen gezet met een Woo-dashboard voor meer inzicht en sturing.

Maatschappelijke correspondentie

Openbaarheid gaat ook over hoe wij als ministerie in contact staan met de samenleving. Bijvoorbeeld via telefonische vragen, whatsappberichten, e-mails en brieven. Op vragen en opmerkingen vanuit de samenleving willen wij zo goed mogelijk reageren. Hiervoor is onder andere Informatie Rijksoverheid (telefoonnummer 1400) en website rijksoverheid.nl ingericht. Mede op basis van de informatiebehoefte passen wij onze publiek toegankelijke informatie aan. Zo sluit deze informatie steeds beter aan op de behoefte van burgers.

Overkoepelende activiteiten

Financiële toelichting

De activiteiten op het gebied van openbaarmaking en verbetering van de informatiehuishouding worden deels gefinancierd uit de gelden die beschikbaar zijn gesteld voor de acties die volgen uit de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (vanaf 2021) en Woo-gelden (vanaf 2022) en deels uit eigen middelen van het departement. De POK- en Woo-gelden zijn meerjarig toegekend door het Ministerie van BZK. In 2023 was er vanuit POK- en Woo-gelden een totaalbudget van € 18,9 mln voor EZK en LNV. Het budget is aan EZK en LNV gezamenlijk toegekend vanwege de onderlinge verbondenheid. Van het budget is in 2023 € 11,2 mln toegekend aan dienstonderdelen. Deze verdeling is meerjarig doorgevoerd voor de planperiode t/m 2026.

In 2023 is er nagenoeg conform budget besteed. Er is sprake van een minimale onderbesteding van € 0,4 mln ten opzichte van het budget. Belangrijkste oorzaken hiervoor zijn dat enkele kosten lager zijn uitgevallen dan voorzien en dat binnen een aantal projecten vertraging is opgetreden.