De internationale economie raakt verder geïntegreerd in mondiale waardeketens...
De Nederlandse economie heeft eindelijk de crisis achter zich gelaten en laat betere groeicijfers zien. Nederland blijft aantrekkelijk voor buitenlandse investeerders. Vorig jaar werd een recordbedrag aan buitenlandse investeringen aangetrokken, wat weer extra banen oplevert. Ook de export, motor van de groei tijdens de crisis, blijft groeien. Lage- en middeninkomenslanden raken meer en meer geïntegreerd in mondiale waardeketens, wat zorgt voor economische ontwikkeling, werkgelegenheid en vermindering van armoede. Investeringen spelen hierin een belangrijke rol. De lage- en middeninkomenslanden weten steeds meer buitenlandse investeringen aan te trekken in bijvoorbeeld de aanleg van wegen, voedselproductie, stedelijke ontwikkeling en de energievoorziening – zaken die cruciaal zijn voor ontwikkeling. Ook op het gebied van de Millennium Ontwikkelingsdoelen, die dit jaar aflopen, is veel voortgang geboekt. De armoede in de wereld is sinds 1990 gehalveerd; 90% van de kinderen in de basisschoolleeftijd gaat naar school; kindersterfte tot 5 jaar is met 50% gedaald en moedersterfte met 45%. Veel meer mensen hebben toegang tot veilig drinkwater.
...maar de wereld staat voor grote complexe uitdagingen...
Tegelijkertijd moet de wereld oplossingen vinden voor een aantal complexe uitdagingen. Er is sprake van hardnekkige armoede in fragiele staten, grote ongelijkheid in middeninkomenslanden, langdurige droogte en grote overstromingen als gevolg van klimaatveranderingen en grote politieke spanningen en instabiliteit in delen van Afrika en het Midden-Oosten. Het aantal mensen dat op de vlucht is voor armoede, conflict of natuurgeweld is nog nooit zo groot geweest. Ruim 60 miljoen mensen hebben huis en haard moeten verlaten, met grote humanitaire consequenties en druk op het noodhulpsysteem. Ook zijn er grote uitdagingen in het verder bevorderen en verduurzamen van handels- en investeringsstromen en zijn er onzekerheden in de wereldeconomie, zoals de ontwikkeling van de olieprijzen en de afnemende groei van de Chinese economie. De complexe economische verwevenheid van landen biedt veel kansen voor groei en ontwikkeling, maar laat nog lacunes zoals het effectief tegengaan van belastingontwijking, of op het gebied van internationale mededinging en de regulering van investeringen.
...die om goede afspraken vragen op internationaal niveau...
Deze uitdagingen zijn mondiale uitdagingen: zij raken alle landen. Dat betekent dat er gedeelde belangen zijn bij een verder uitgewerkt internationaal handels- en investeringssysteem met afspraken over zaken als belastingontwijking, maar ook over mensenrechten en arbeidsstandaarden, Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO) en duurzaam gebruik van grondstoffen. Ook moet er samengewerkt worden om extreme armoede uit te bannen en duurzame en inclusieve ontwikkeling te bevorderen. Naar verwachting zal de internationale gemeenschap eind september 2015 de Sustainable Development Goals (SDG’s) aannemen en zich daarmee verbinden aan een brede agenda voor duurzame ontwikkeling. Maar zonder actie geen resultaat. Nederland zal bezien hoe het huidige Nederlandse ontwikkelingsbeleid aansluit bij deze nieuwe duurzame ontwikkelingsdoelen en de implementatie van de SDG’s ondersteunen. In 2015 en 2016 vindt een aantal grote internationale conferenties plaats waarin stappen vooruit moeten worden gezet. Tijdens de COP-21 Klimaatconferentie in Parijs is het zaak nadere afspraken te maken over het mitigeren van de gevolgen van klimaatverandering. Op de VN World Humanitarian Summit in mei in Istanboel zal Nederland aandacht vragen voor betere internationale samenwerking op het gebied van noodhulp en de Habitat III Conferentie moet een nieuwe mondiale agenda voor stedelijke ontwikkeling opleveren. Tijdens UN Environmental Assembly 2 moeten afspraken worden gemaakt over bescherming van het milieu in het kader de post-2015 agenda. In al deze conferenties zet Nederland erop in dat er ambitieuze afspraken gemaakt worden die door alle partijen gedragen worden.
...op Europees niveau...
Internationale afspraken dienen ook hun weerslag te krijgen in het EU-beleid. Vanuit de agenda voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) wil Nederland het EU-voorzitterschap aangrijpen om de gezamenlijke EU-inzet op het gebied van noodhulp en migratie te verbeteren en de SDG’s – nadat deze in internationaal verband zijn aangenomen – te verankeren in het EU-beleid. Nederland wil tevens aandacht vragen voor de verdere verduurzaming van mondiale waardeketens en de synergie tussen hulp en handel in het EU-beleid versterken. Daarnaast wordt er hard gewerkt aan de economische relaties van de EU en verbetering van de markttoegang van het bedrijfsleven in de rest van de wereld. Het Transatlantic Trade and Investment Partnership tussen de EU en de VS (TTIP) is daar een belangrijke stap in Nederland kan veel voordeel behalen bij TTIP, zowel voor consumenten (vergroting productkeuze) als voor de werkgelegenheid. Bijna de helft van de Nederlandse werknemers is in dienst bij een bedrijf dat exporteert. Wanneer de internationale handel toeneemt, maken bedrijven meer omzet. Dit kan weer voor meer investeringen van bedrijven zorgen. Hierdoor ontstaan meer banen.
Samen hebben de VS en de EU de ambitie om het mondiale handelssysteem te versterken en met TTIP daar hoge standaarden voor te zetten die in WTO-verband normstellend zijn. Teneinde de onderhandelingen succesvol te kunnen afronden, dient voor Nederland wel aan belangrijke randvoorwaarden te worden voldaan, zoals het behoud van ons sociaal-economisch stelsel en onze hoge normen op het gebied van mens, dier en milieu. Verder zet Nederland in op de verdere uitwerking van een investeringsbeschermingshoofdstuk, inclusief een modern geschillenbeslechtingsmechanisme. TTIP strekt zich uit over vele onderwerpen. Nederland heeft onder meer belangen in de landbouw, high-tech en maritieme sector. Goede informatievoorziening over TTIP is daarom cruciaal. Het kabinet spant zich er voor in de samenleving bij de discussie over TTIP te betrekken. Naast de transatlantische band werkt de EU aan intensievere banden via handels- en/of investeringsakkoorden met o.a. Brazilië, China, Japan, India en Vietnam. Een goed handels- en investeringssysteem is van goot belang voor een handelsland bij uitstek als Nederland.
...en actie in Nederland.
De SDG’s zijn universeel en brengen, na multilaterale overeenstemming erover, ook voor Nederland verantwoordelijkheden met zich mee. Met de agenda voor hulp, handel en investeringen draagt Nederland bij aan oplossingen voor mondiale uitdagingen. Het uitgangspunt is om samen te werken met andere overheden, maatschappelijke organisaties, bedrijven, (ontwikkelings)banken en kennisinstellingen om zo de slagkracht te vergroten. Bovendien moet er recht gedaan worden aan de complexiteit en de samenhang van de problemen waar we voor staan. Klimaatverandering en armoede beïnvloeden elkaar, evenals economische ontwikkeling en veiligheid, en migratie. Die zaken moeten in samenhang bezien en aangepakt worden. Dat doen we door hulp, handel en investeringen met elkaar te verbinden, maar bijvoorbeeld ook met een pleidooi in diverse fora (VN, EU) voor een integrale aanpak op het gebied van vrede, veiligheid en ontwikkelingssamenwerking. Nederland gebruikt de instrumenten uit deze zogeheten 3D-benadering (diplomacy, defense en development) om per situatie te kiezen voor de beste mix van instrumenten en deze in het veld met elkaar te verbinden. Dit geldt ook voor onze bijdrage aan brede vredesmissies van de EU en VN, waarbij we streven naar het leveren van een meerwaarde binnen niches (o.a. inzet op resolutie 1325, community policing, intel) die zich in elk van de drie D’s aandienen.
Migratie
Conflicten, onveiligheid en repressie in landen nabij Europa hebben geleid tot menselijk leed op ongekende schaal. Steeds meer mensen zien zich genoodzaakt alles achter te laten in een poging een veilig heenkomen te vinden. De dagelijkse, schrijnende beelden van vluchtelingen die in Europa aankomen, brengen de crises in landen als Syrië, Irak en Eritrea heel dichtbij. In 2015 is Nederland, net als veel andere Europese landen, geconfronteerd met een sterk verhoogde instroom van asielzoekers. Hoewel het verloop van de asielinstroom grillig en lastig te voorspellen is, kan vanwege de aanvragen van nareizende gezinsleden verwacht worden dat ook in 2016 de asielinstroom ten opzichte van de begroting 2015 hoger zal zijn. De hogere instroom stelt alle actoren rond het asielproces voor belangrijke uitdagingen en vraagt kabinetsbreed om aanvullende maatregelen. Deze maatregelen beperken zich niet tot het nationale terrein, maar hebben ook een belangrijke internationale dimensie.
Inmiddels is overal in Europa het besef aanwezig dat we de huidige migratieproblematiek alleen kunnen oplossen door Europese solidariteit en samenwerking, bundeling van al onze instrumenten en middelen, nieuwe maatregelen, meer inzet op aanpak van de grondoorzaken van gedwongen migratie en op humanitaire hulp voor vluchtelingen en ontheemden.
Op al deze terreinen is Nederland een actieve speler. Om nog beter in staat te zijn geïntegreerd beleid uit te werken en vernieuwende ideeën te presenteren, heeft het kabinet een Ministeriële Commissie Migratie opgericht. Deze commissie zal zich over de migratieproblematiek buigen op mondiaal, Europees en nationaal niveau en met concrete plannen komen om de migratieproblematiek aan te pakken.
1. Aanpak grondoorzaken
Doordat jaarlijks meer Afrikaanse jongeren op de arbeidsmarkt komen dan er nieuwe banen bijkomen, groeit de jeugdwerkloosheid in rap tempo. Het is van groot belang deze jongeren meer kansen te geven hun dromen en ambities waar te maken in eigen land. Zo wordt ook hun kwetsbaarheid voor mensensmokkelaars of radicalisering verminderd. Nederland investeert daarom extra in het creëren van werkgelegenheid in Afrika, onder meer door EUR 50 miljoen te investeren in het creëren van jeugdwerkgelegenheid en ondernemerschap in landen waar weinig economisch perspectief is. Ook pleiten we binnen de EU, Wereldbank en VN voor meer aandacht voor Afrikaanse jongeren als belangrijke doelgroep binnen tal van programma’s.
Daarnaast werkt Nederland – in een gezamenlijke inspanning van Buitenlandse Zaken, Defensie en Veiligheid en Justitie – aan het verbeteren van de veiligheid en stabiliteit in landen waar veel vluchtelingen vandaan komen zoals Syrië, Irak en Afghanistan. Dat betekent trainen en opleiden van het leger en politie (of de oppositie in geval van Syrië) en het versterken van de civiele controle op veiligheidsorganisaties, zodat burgers zich veiliger weten. Dat betekent ook het ondersteunen van diplomatieke inspanningen en bemiddelingspogingen om conflicten op te lossen, zoals het werk van VN gezant De Mistura in Syrië en tevens het borgen van rechten van mensen, zodat ze weer vertrouwen kunnen opbouwen in de overheid en rechterlijk macht, bijvoorbeeld door ondersteuning van de op verzoening gerichte grondwetsherziening in Irak.
2. Migratiepartnerschap met Hoorn van Afrika
Nederland heeft, samen met de Europese Commissie, een trekkersrol bij het EU regionale ontwikkelings- en beschermingsprogramma in de Hoorn van Afrika. Nederland wil die rol benutten voor een bredere dialoog met de Hoorn van Afrika, over de mogelijkheden om tot partnerschappen op migratieterrein te komen, waar zowel de landen in de Hoorn, Europese landen en migranten en vluchtelingen baat bij hebben. Dit doel staat ook centraal bij de topbijeenkomst in Valletta in november. Het gaat bij deze partnerschappen onder meer om gezamenlijke aanpak van mensensmokkel, verminderen spanningen met gastgemeenschappen, aanpak grondoorzaken, goede afspraken over terugkeer en herintegratie en capaciteitsopbouw op migratieterrein.
3. Innovatie van noodhulp
Naast deze inzet op structurele oplossingen maakt Nederland zich sterk voor vluchtelingen en ontheemden. De meeste vluchtelingen verblijven niet ver van de grens van hun land van oorsprong (opvang in de regio). Met het instellen van het Relief Fund (EUR 570 miljoen voor periode 2014–2017), bovenop het jaarlijkse budget van ca. EUR 200 miljoen dat beschikbaar is voor humanitaire hulp, kan Nederland hier een forse extra bijdrage aan geven. Het gaat echter niet alleen om meer hulp. Nederland speelt internationaal een voortrekkersrol bij de vernieuwing van humanitaire hulp. De World Humanitarian Summit in Istanbul in 2016 biedt een uitgelezen kans om hier werk van te maken. Samen met de VN introduceren we gebruik van «big data» om humanitaire hulp te verbeteren; zo maken de gegevens (facebook, internetgebruik, sms, twitter, radio, verplaatsingspatroon mobiele telefoons enz.) van miljoenen klanten van grote telecom- en internetbedrijven het mogelijk migratiestromen beter te voorspellen. Samen met het bedrijfsleven werken we aan vernieuwing, innovatieve financiering en kostenreducties. Internationaal pleiten we voor meer steun voor gastgemeenschappen. En binnen IMF en Wereldbank maken we ons sterk voor openstelling van zachte leningen voor middeninkomenslanden, zoals Libanon en Jordanië, waar publieke voorzieningen dreigen te bezwijken onder het grote aantal vluchtelingen.
Klimaat
Ook klimaatverandering moet gezien worden in een bredere context. Klimaatverandering is een belangrijke oorzaak van armoede, ongelijkheid en instabiliteit. Lage- en middeninkomenslanden zijn relatief kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering en de bevolking heeft vaak minder mogelijkheden om te anticiperen op nieuwe omstandigheden zoals extreem weer. Nederland spant zich daarom zowel in voor het tegengaan van klimaatverandering (mitigatie) als voor het vergroten van de weerbaarheid van de meest kwetsbare groepen (adaptatie). Nederland helpt lage- en middeninkomenslanden met het investeren in hernieuwbare energie en de toegang daartoe en met een beter beheer van landschappen en bossen om het effect van economische ontwikkeling op uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen te beperken. Nederland is daarom ook een belangrijke donor en lid van de Board van het Green Climate Fund. Programma’s gericht op voedselzekerheid en water zorgen voor een grotere weerbaarheid tegen klimaatverandering. Via de organisatie van een grote conferentie over klimaatadaptatie, Adaptation Futures 2016, samen met o.a. de Europese Commissie wil Nederland bijdragen aan internationale maatregelen om lage- en midden-inkomenslanden weerbaarder te maken tegen klimaatverandering.
De internationale veiligheid en human security komen door klimaatverandering onder nog grotere druk te staan. Bijvoorbeeld door milieudegradatie of natuurrampen die migratiestromen op gang brengen of door spanningen veroorzaakt door waterschaarste of beschikbaarheid van grondstoffen. De gevolgen van klimaatverandering dreigen veel successen van de afgelopen 70 jaar op het gebied van stabiliteit en ontwikkeling ongedaan te maken en zullen effect hebben op de wereldeconomie, ongelijkheid en interstatelijke verhoudingen. Om beter te kunnen anticiperen op de diverse veiligheidsaspecten en potentiële conflicten als gevolg van klimaatverandering is er behoefte aan een structureel platform voor informatiedeling en nauwere internationale samenwerking. Nederland biedt dit platform door het organiseren van een jaarlijkse internationale conferentie Planetary Security: peace and cooperation in times of climate change and global environmental challenges. Dit najaar zal de conferentie voor de eerste maal plaatsvinden in het Vredespaleis, in Den Haag.
Beleidscoherentie voor ontwikkeling
Coherent beleid door de ontwikkelde landen op het terrein van handel, economie en klimaat is een essentiële voorwaarde voor de realisatie van de SDG’s. Op het ministerie is een projectgroep opgericht die de beleidscoherentie voor ontwikkeling bewaakt. Prioriteiten zijn daarbij handel, belastingen en duurzame ketens. Zo hecht Nederland bijvoorbeeld veel belang aan een zo gunstig mogelijk effect van TTIP op lage- en midden-inkomenslanden, het afspreken van ontwikkelingsvriendelijke Economic Partnership Agreements (EPA’s) en zet Nederland in op een ambitieuze agenda voor verhoging van de belastinginkomsten voor lage- en middeninkomenslanden. Ook geeft Nederland aandacht aan het onderwerp patenten en de toegang tot betaalbare medicijnen. Het TRIPS verdrag (Trade Related Intellectual Property Rights) biedt ruimte om rekening te houden met het belang van de volksgezondheid. Dat is voor ontwikkelingslanden zeer van belang. Nederland pleit er daarom voor dat er in handelsakkoorden geen afbreuk wordt gedaan aan deze mogelijkheid via zogenoemde «TRIPS plus-bepalingen». Ook binnen de EU maakt Nederland zich sterk voor beleidscoherentie voor ontwikkeling. Mede op aandringen van Nederland wordt het EU-beleid ex ante gescreend op gevolgen voor lage- en middeninkomenslanden. Nederland zal in EU-verband steun uitspreken voor het initiatief om de impact van nationaal beleid in kaart te brengen.
De agenda voor hulp, handel en investeringen
Hieronder wordt nader ingegaan op de accenten in het begrotingsjaar 2016. De begrotingen van Buitenlandse Zaken en Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking dienen in nauwe samenhang te worden bezien. Daarnaast komt de inzet op het Nederlands buitenlandbeleid tot uitdrukking in de Homogene Groep Internationale Samenwerking, die de onderlinge rijksbrede samenhang en de samenwerking en afstemming tussen de betrokken ministeries bevordert.
De agenda voor hulp, handel en investeringen heeft drie doelstellingen: (1) het uitbannen van extreme armoede, (2) het bevorderen van duurzame en inclusieve groei, en (3) het vergroten van het succes van het Nederlands bedrijfsleven in het buitenland.