1. Hoofdlijnen

De Najaarsnota is de laatste budgettaire nota die verschijnt gedurende het uitvoeringsjaar. Deze Najaarsnota verschijnt op een moment dat het economisch tij nog verder tegenzit dan bij Miljoenennota 2003 werd aangenomen. Het ziet ernaar uit dat de economie dit jaar slechts met ¼% zal groeien, daar waar in de Miljoenennota nog rekening gehouden werd met een groei van ½%.

De totale uitgaven blijven binnen het bij Miljoenennota 2003 vastgestelde totale uitgavenkader. Wel is er sprake van een overschrijding van het Budgettair Kader Zorg met circa 0,4 miljard euro. Deze overschrijding komt bovenop de 0,8 miljard euro aan extra uitgaven die al bij het Strategisch Akkoord zijn afgesproken. De reële groei van de zorguitgaven1 in 2002 komt daarmee uit op 6¾%, ofwel 2¼ miljard euro. Dit is fors meer dan de economische groei bedraagt (¼%). Het kabinet beschikt op dit moment over minder directe aangrijpingspunten voor een beheerste ontwikkeling van de zorguitgaven dan in het verleden. In de toekomst lijken aanvullende maatregelen om de zorguitgaven te beheersen onvermijdelijk. Voor de komende kabinetsformatie zal dan ook een zo scherp mogelijke analyse worden gemaakt van de problematiek die zich voordoet op het zorgterrein en van de mogelijke antwoorden daarop. Tegenover de overschrijding bij de zorg staan bijstellingen in de uitgaven onder het kader RBG-eng en SZA. Deze bijstellingen bestaan uit onvermijdelijke mee- en tegenvallers. Zo is een overschrijding van het totale kader niet opgetreden. Tussen Najaarsnota en Voorlopige Rekening zal nog wel een onderuitputting van 0,3 miljard euro moeten worden gerealiseerd om de zogenoemde in=uit-taakstelling uit hoofde van de eindejaarsmarge te realiseren. Voor het overige is grote terughoudendheid betracht ten aanzien van nieuw beleid.

De verslechterde economische situatie vindt met name zijn weerslag in lagere dan bij Miljoenennota geraamde belasting- en premieontvangsten. Dit leidt ertoe dat het EMU-saldo met 0,2% BBP verslechterd naar– 0,7% BBP. Dit is een zorgelijke situatie, die ook een doorwerking zal hebben naar 2003.

Gelijktijdig met de Najaarsnota worden de hiermee samenhangende suppletore begrotingswetten aan de Staten-Generaal aangeboden voorzover de begrotingsstanden gewijzigd zijn. Voor de sectoren Sociale Zekerheid en Zorg zullen in deze Najaarsnota op hoofdlijnen de uitgaven worden gepresenteerd en worden getoetst aan de uitgavenkaders. Voor een gedetailleerd overzicht van de ontwikkelingen in deze sectoren wordt verwezen naar de Najaarsbrieven van de ministers van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, die gelijktijdig met de Najaarsnota aan de Staten-Generaal worden aangeboden.

In de Verticale Toelichting staan de mutaties op de afzonderlijke begrotingen weergegeven.

2. Uitgavenbeeld

Per saldo is sprake van een sluitend uitgavenkader. Tegenover de overschrijding van het kader Zorg staat een onderschrijding van zowel het kader RBG-eng als van het kader SZA.

Tabel 2.1. Uitgaventoetsing totaal kader in miljarden euro (min betekent onderschrijding)

Onderstaande tabellen geven een overzicht van de mutaties sinds de Miljoenennota, per uitgavenkader.

RBG-eng

Tabel 2.2. Uitgaventoetsing Rijksbegroting in enge zin in miljarden euro (min betekent onderschrijding)

Bij het kader RBG-eng is sprake van een onderschrijding van circa 200 miljoen. Als gevolg van een hoger feitelijk tekort is sprake van een tegenvaller bij de rente-uitgaven. De ontvangsten uit hoofde van invoerrechten en BTW vallen lager uit dan verwacht, hierdoor hoeft Nederland minder af te dragen aan de Europese Unie. De gelden die beschikbaar zijn voor de gemeenten via het Gemeentefonds zullen dit jaar niet geheel tot verdeling komen, dit zal volgend jaar plaatsvinden. De overige mutaties binnen RBG-eng leveren per saldo een kleine tegenvaller op. Hoger beroep op en hogere uitvoeringskosten bij de huursubsidie leiden tot hogere uitgaven. Een lagere uitstroom van asielzoekers dan verwacht leidt tot een tegenvaller. Het Europees Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB) leidt tot lager dan verwachte uitgaven. De HGIS-uitgaven vallen circa 180 miljoen euro mee, onder andere door lagere uitgaven aan vredesoperaties.

SZA

Tabel 2.3. Uitgaventoetsing Sociale Zekerheid en Arbeidsmarkt in miljarden euro (min betekent onderschrijding)

De onderschrijding bij het kader SZA vloeit voornamelijk voort uit een lager WW-volume, een lager WAO-volume dan verwacht en lagere migratiekosten UWV. Verder worden middelen uitgetrokken ter dekking van een tegenvaller uit hoofde van ESF.

Zorg

Tabel 2.4. Uitgaventoetsing Budgettair Kader Zorg in miljarden euro (min betekent onderschrijding)

Het Budgettair Kader Zorg laat een overschrijding zien van 0,4 miljard euro (relevant voor het totaalkader 0,34 miljard euro). Hoofdmoot van dit bedrag vormen de toegenomen productieafspraken in de AWBZ (gehandicaptenzorg, 0,2 miljard euro, en de sector verpleging en verzorging, 0,2 miljard). Daarnaast is sprake van hogere uitgaven als gevolg van gewijzigde inzichten in het verloop van financieringsuitgaven (0,18 miljard euro). Uit dien hoofde vindt een actualisatie van de correctie a.g.v. financieringsachterstanden plaats.

Onderuitputting op de begrotingen

De bij Voorjaarsnota 2002 ingeboekte verwachte onderuitputting, de zogenoemde «in=uit-taakstelling», uit hoofde van het gebruik van de eindejaarsmarge bedroeg voor 2002 in totaal circa 0,6 miljard euro. Bij Najaarsnota resteert een «in=uit-taakstelling» van 0,3 miljard euro. Tussen de Najaarsnota en Voorlopige Rekening zal dus nog 0,3 miljard euro aan onderuitputting moeten worden gerealiseerd.

Uitgaven niet relevant voor enig kader

Naast bovenstaande mutaties is er nog sprake van mutaties bij de uitgaven die niet tot enig kader behoren. Deze mutaties vallen per saldo tegen elkaar weg. Naast lagere uitgaven voor studiefinanciering en lagere FES-uitgaven staan tegenvallers bij geïntegreerd middelenbeheer, de heffings- en invorderingsrente en bij de aandelen Westerscheldetunnel.

3. De belasting- en premieontvangsten

De totale inkomstenraming (belastingen, premies en gasbaten) voor 2002 conform EMU-definitie laten naar huidige inzichten een neerwaartse bijstelling zien van 0,6 miljard euro ten opzichte van de Miljoenennota 2003.

Tabel 3.1. Ontwikkeling overheidsinkomsten 2002 (in miljarden euro) conform EMU-definitie

De belastingontvangsten

Voor 2003 wordt het totaal van de belastingontvangsten conform EMU-definitie geraamd op 107,5 miljard euro. Dit is een neerwaartse bijstelling van 0,8 miljard euro ten opzichte van de Miljoenennota 2003. Deze ramingsbijstelling is gebaseerd op informatie over de kasontvangsten tot en met oktober. Tot en met oktober wordt gewoonlijk ruim 80% van de geraamde jaaropbrengst ontvangen. De ramingsbijstelling is het saldo van een neerwaartse bijstelling bij de indirecte belastingen en een opwaartse bijstelling van het verschil tussen de raming op kasbasis en de opbrengst conform EMU definitie (KTV). De directe belastingen zijn ongewijzigd.

Tabel 3.2. Ontwikkeling belastingopbrengsten 2002 (in miljarden euro), conform EMU-definitie

De raming van de omzetbelasting is met 0,8 miljard euro neerwaarts bijgesteld. Deze bijstelling hangt samen met de achterblijvende ontvangsten tot en met oktober hetgeen in lijn is met de tegenvallende consumptie. De ontwikkeling van de huizenmarkt hebben in de loop van het jaar een lager dan verwachte ontwikkeling te zien gegeven, zodat de raming van de overdrachtsbelasting met 0,1 miljard is bijgesteld.

Ten slotte zijn de belastingen op een milieugrondslag in lijn met de tegenvallende kasontwikkeling met 0,1 miljard neerwaarts aangepast. De regulerende energiebelasting is de oorzaak van deze tegenvaller.

Het verschil tussen de raming op kasbasis en de opbrengst conform EMU definitie (KTV) is opwaarts bijgesteld in verband met het ontvangstenpatroon bij de omzetbelasting. Er blijkt een lichte vertraging in de ontvangsten over het transactiejaar naar het volgende jaar naar. Door de ramingsbijstelling komt de KTV op een niveau dat meer in overeenstemming is met het niveau van voorgaande jaren.

In hoeverre de totale ramingsbijstelling een structureel karakter heeft is nu nog niet te bepalen. Hierover zal de Kamer bij Voorlopige Rekening nader worden geïnformeerd.

De premieontvangsten

Tabel 3.3. Ontwikkeling premieopbrengsten 2002 (in miljarden euro), conform EMU-definitie

In samenhang met de ongewijzigde raming voor de loon- en inkomstenbelasting is ook de raming voor de premies volksverzekeringen niet veranderd. Voor de WAZ is er een opwaartse ramingsbijstelling van 0,1 miljard euro. Voor de werknemersverzekeringen is de raming 0,1 miljard opwaarts bijgesteld. Dit betreft de premies WAO. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de najaarsbrief Sociale Zekerheid en Arbeidsmarkt en de Najaarsbrief Zorg.

De aardgasbaten

De raming voor de aardgasbaten is voor 2002 ongewijzigd.

4. EMU-saldo en EMU-schuld

Het EMU-saldo 2002 komt in deze Najaarsnota uit op – 0,7% BBP. In de Miljoenennota 2003 werd nog gerekend op een saldo van – 0,5% BBP. De verslechtering wordt voor het grootste deel veroorzaakt door tegenvallende inkomsten. De verslechtering van het EMU-saldo leidt ertoe dat de EMU-schuld ultimo 2002 uitkomt op 51,7%. In de Miljoenennota 2003 was dit nog 51,5% BBP.