Inleiding

Een duurzaam en ondernemend Nederland. Dat is waar het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) voor staat. Samen met zijn partners faciliteert, bevordert en stuurt EZK de duurzame welvaart van alle Nederlanders, nu en later. Daarom werkt EZK structureel aan het versterken van ons verdienvermogen op de lange termijn, aan innovatie en aan een betrouwbare, betaalbare en duurzame energievoorziening. Dat is nodig om ook in de toekomst onze collectieve arrangementen veilig te stellen en bestedingsruimte voor huishoudens te creëren. En om dat ook op de lange termijn te kunnen blijven doen staat EZK voor de opgave om Nederland door transities te leiden op het gebied van klimaat, energie en digitalisering.

EZK werkt aan een Nederland waarbij duurzaam en ondernemend samen gaan en elkaar versterken. Dat betekent niet dat verduurzaming geen kosten met zich meebrengt voor burgers en ondernemers. Maar op lange termijn kan de economie alleen groeien als dat niet ten koste gaat van onze leefomgeving en van toekomstige generaties. Bovendien liggen er steeds vaker economische kansen in een voorlopersrol bij transities op het gebied van klimaat, energie en digitalisering. Door opgebouwde expertise of technologie te exporteren naar landen die vroeg of laat zullen verduurzamen en digitaliseren. Hieraan werkt EZK niet alleen, maar samen met alle betrokken partijen.

Met een groeicijfer van 1,7% bbp in 2019 liet de Nederlandse economie vooralsnog robuuste groeicijfers zien. Het groeicijfer was minder sterk dan voorgaande jaren, maar is passend bij de stand van de conjunctuur. Met dit groeicijfer groeit de Nederlandse economie nog steeds sterker dan het eurogebied (1,2%). In 2019 bereikt de werkloosheid haar laagste punt en deze zal ook in 2020 uitzonderlijk laag blijven. Op Verantwoordingsdag is ook de tweede Monitor Brede Welvaart gepubliceerd, waarin de welvaart in de volle breedte in kaart wordt gebracht. Sinds dit jaar is de rapportage over de Sustainable Development Goals geïntegreerd in de Monitor.1 

Tegelijk hebben veel mensen te weinig van de economische groei geprofiteerd in hun portemonnee. Groei in de afgelopen decennia ging voornamelijk op aan stijgende oudedagsvoorzieningen, zorg en het aflossen van de staatsschuld. Als we niets doen is dit ook voor de komende jaren de verwachting. Daarom heeft EZK in 2019 gewerkt aan de groeistrategie voor Nederland op de lange termijn, waarin het kabinet aangeeft waar kansen liggen om het duurzame verdienvermogen van Nederland te versterken.2 Op hoofdlijnen kan dit door verder te komen op zes gebieden: ontwikkeling en doorontwikkeling van talent, iedereen mee laten doen, versterking van onderzoeks- en innovatie-ecosystemen, verbeteren van de bereikbaarheid en benutten van transities. In dit kader is ook gewerkt aan de opzet van een investeringsfonds dat zich zal richten op investeringen die bijdragen aan het verdienvermogen van Nederland op de lange termijn.

Ondernemend Nederland

EZK staat voor een ondernemend Nederland. Dat is een Nederland vol vernieuwers en toekomstbouwers, een vestigingsplaats voor het mkb, innovatieve starters en grote, internationale bedrijven. Dat is een dynamisch Nederland waarin we met innovatieve oplossingen komen, door nieuwe technologieën toe te passen, door effectief op te schalen, en door het onbekende aan te gaan. Al langer heeft EZK de ambitie dat Nederland tot de top-5 van innovatieve economieën ter wereld blijft behoren. In 2019 stond Nederland op plek vier in de Global Innovation Index. Daar bovenop heeft het nu de ambitie om op digitaal vlak internationaal een koploperspositie in te nemen en op het gebied van duurzaamheid nieuwe technologieën te ontwikkelen en wereldwijd te vermarkten. Aan deze ambities heeft EZK ook in 2019 gewerkt.

Innovatie

Innovatie draagt bij aan oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen, is een belangrijke driver voor productiviteitsgroei en levert een belangrijke bijdrage aan de versterking van onze concurrentiekracht. Het kabinet stimuleert innovatie in eerste plaats generiek, bijvoorbeeld via de WBSO. In 2019 is de evaluatie van de WBSO voor de periode 2011 tot 2017 opgeleverd en aan de Tweede Kamer gestuurd.3 De hoofdconclusie is dat de WBSO een aantoonbaar positief effect heeft op de speur- en ontwikkelingswerk-inspanningen van bedrijven. Rekening houdend met spillovereffecten concludeert het rapport dat het aannemelijk is dat de baten van de WBSO groter zijn dan de kosten.

In de tweede plaats stimuleert het kabinet innovatie door het aanbod van risicodragende financiering voor innovatieve bedrijven en projecten. In aanvulling op het bestaande instrumentarium is in 2019 de machtigingswet oprichting Invest-NL in werking getreden.4 Dit is een zelfstandige ontwikkelings- en financieringsinstelling van het Rijk. Invest-NL maakt investeringen in bedrijven en projecten mogelijk die vanwege hun onzekere risico-rendementsverhouding of lange onzekere terugverdientijden onvoldoende financiering in de markt kunnen aantrekken. Daartoe krijgt Invest-NL in eerste instantie een kapitaalstorting van in totaal € 1,7 mld, naast een jaarlijkse subsidie van € 10 mln. van EZK voor de ontwikkelactiviteiten. In de voorbereiding op de start heeft Invest-NL de energietransitie en financiering van scale-ups als prioriteiten geïdentificeerd.

In de derde plaats stimuleert het kabinet innovatie door publiek-private samenwerking tussen bedrijfsleven, overheden en kennisinstellingen te bevorderen, bijvoorbeeld via het missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid. Daarin staan de economische kansen van maatschappelijke uitdagingen en sleuteltechnologieën centraal. Het kabinet heeft in 2019 met de topsectoren, kennisinstellingen, bedrijven, maatschappelijke organisaties en regionale overheden 25 maatschappelijke missies vastgesteld binnen de vier thema’s Energietransitie & duurzaamheid, Landbouw/water/voedsel, Gezondheid & zorg en Veiligheid.5 De gezamenlijke inzet van verschillende partners is cruciaal om deze missies te realiseren.

De missies zijn de basis voor de Kennis- en Innovatieagenda’s die de Topsectoren vervolgens voor elk van de vier thema’s hebben opgesteld.6 Voor sleuteltechnologieën (zoals fotonica, kunstmatige intelligentie, nano-, quantum- en biotechnologie) en overige onderwerpen die bijdragen aan het verdienvermogen van Nederland zijn twee aparte agenda’s opgesteld. De partners hebben hun voorgenomen financiële inzet hiervoor bekrachtigd in het kennis- en innovatieconvenant, waarin circa € 4,9 mld aan jaarlijkse publieke en private investeringen bijeen is gebracht.7 Omdat een goed opgeleide beroepsbevolking bij dit alles cruciaal is, is hierbij ook een gezamenlijke Roadmap Human Capital Topsectoren 2020 ‒ 2023 aan de Tweede Kamer gestuurd.8

De Toegepast Onderzoek organisaties (TO2) hebben eind 2019 de eerste editie van de jaarlijkse TO2-impactrapportage gepubliceerd.9 Hierin laten ze zien hoe ze met de extra middelen uit het Regeerakkoord (75 mln. euro) een bijdrage leveren aan maatschappelijke uitdagingen. Ook wil EZK in haar eigen instrumentarium een bijdrage leveren aan (Internationaal) Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.10 En in verband met de introductie van het Europees octrooi met eenheidswerking en de komst van het Eengemaakt Octrooigerecht is de Rijksoctrooiwet 1995 gewijzigd.11 Daarmee wordt de Nederlandse octrooiwetgeving in overeenstemming gebracht met de regels die zullen gaan gelden voor het unitair octrooi.

Ook heeft EZK in 2019 binnen specifieke sectoren verschillende resultaten te melden. In navolging op de Defensie Industrie Strategie is in 2019 een ex-ante analyse naar de defensie-industrie uitgevoerd.12 Ook zijn bijvoorbeeld specifieke handelsmissies uitgevoerd, en heeft EZK zich met DEF ingespannen voor de Industriële Participatie van de F-35.13 De gerealiseerde industriële participatie stijgt in omvang naar inmiddels meer dan € 300 mln per jaar.14 Ook heeft EZK, binnen het Europese Ruimtevaartagentschap (ESA), € 283,5 mln geïnvesteerd in met name in Aardobservatie, satellietcommunicatie en het draagrakettenprogramma voor toegang tot de ruimte.15 Voor ESA in totaal is het grootste budget ooit, € 12,5 mld, vrijgemaakt. En om te zorgen dat postbezorging betaalbaar, beschikbaar en betrouwbaar blijft in een sterk krimpende markt is onder strenge voorwaarden toestemming verleend aan de overname van Sandd door PostNL.16

MKB

In 2019 verscheen de eerste voortgangsrapportage van het MKB-actieplan.17 De uitvoering van de acties ligt op koers. Zo is EZK gestart met MKB!dee waarmee mkb-ondernemers worden gestimuleerd om meer te investeren in de scholing en ontwikkeling van werkenden.18 In 2019 is de tender uitgebreid naar het brede mkb, waarvoor € 7,8 mln beschikbaar is gesteld. Van de 190 aanvragen zijn er 47 toegekend. En per 1 mei 2019 is de MKB-toets van toepassing op nieuwe wet- en regelgeving die substantiële regeldrukgevolgen heeft voor het mkb.19

In het kader van het aanvullend actieplan mkb financiering uit 2014 is in 2019 de garantieovereenkomst voor het Nesec Shipping Debt Fund getekend.20 Dit is een sectorspecifiek fonds van € 250 mln gericht op hypothecaire financiering van schepen. In 2019 is na een brede evaluatie van financieringsregelingen een beleidsvisie mkb financiering aan de Tweede Kamer gestuurd, met aanvullende acties om toegang tot financiering voor mkb-bedrijven te verbeteren.21

EZK heeft in 2019 een impuls van € 65 mln gegeven aan de inspanningen om de positie van startups en scale-ups internationaal te versterken. Dit is cruciaal voor de aanwas en doorgroei van technologiebedrijven. De ambitie is om het Nederlandse startup en scale-up ecosysteem te ontwikkelen tot één van de vijf sterkste ecosystemen ter wereld en het sterkste binnen Europa. EZK spant zich hier in samenwerking met TechLeap.NL (als opvolger van StartupDelta) bijvoorbeeld voor in door middel van maatregelen op het gebied van financiering, internationalisering, talent en markten.

In 2019 heeft EZK met verschillende partners een gezamenlijke sectorvisie Perspectief 2030 en een hierop volgende actieagenda vastgesteld voor de toerismesector.22 Het toerisme groeit, ook in Nederland, waardoor ook de druk op de leefbaarheid en het milieu op bepaalde plekken toeneemt. Samen met partners wil EZK de gastvrijheidseconomie duurzaam verder ontwikkelen. Ook is gewerkt aan de uitvoering van de Retailagenda, waarbij overheden, betrokken organisaties en marktpartijen, samen werken aan gezonde, toekomstbestendige en aantrekkelijke winkelgebieden in kernen en steden.23 En het Actieprogramma Maatwerkaanpak Winkelambacht 2.0 is gestart en nagenoeg afgerond om samen met ondernemers knelpunten in wet- en regelgeving te identificeren waar zij in hun dagelijkse praktijk regeldruk van ervaren.24

Regionale ontwikkeling

Regionale partijen zijn belangrijk voor het realiseren van onze economische doelen. De regioambassadeurs van EZK spelen in de verbinding van EZK-beleid met de regio een belangrijke rol. Denk aan samenwerking met de regio aan het MKB-actieplan en het Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid. We geven uitwerking aan de mainportstatus van de regio Eindhoven met de meerjarige Brainport Nationale Actieagenda, waarvan in 2019 de eerste voortgangsrapportage is gepubliceerd.25 De uitvoering van deze agenda is goed van start gegaan, met bijvoorbeeld de aanpak van het achterblijvend voorzieningenniveau en het tekort aan talent. EZK is ook betrokken bij de Regio deals voor bijvoorbeeld de Windtunnel uit de Regio Deal Noordelijk Flevoland.

Europese en internationale samenwerking

EZK werkt ook op Europees en internationaal niveau aan duurzaamheid en ondernemerschap. Zo zijn crisisvoorbereidingen getroffen voor het geval van een no deal Brexit. Met initiatieven als het Brexitloket.nl, de Brexit Impact Scan en stakeholderbijeenkomsten heeft EZK, in samenwerking met o.m. BZ, in 2019 sterk ingezet op voorlichting en ondersteuning van bedrijven, in het bijzonder het mkb.26 Ook zijn contingency maatregelen gereed gemaakt, zoals via de (interdepartementale) Brexit Verzamelwet en daarbij horende AMvBs op energiedomein.

Ook is gewerkt aan het beïnvloeden van Europese besluitvorming, bijvoorbeeld ten aanzien van de toekomst van de interne markt. Ook is de Nederlandse zienswijze op het versterken van de Europese concurrentiekracht verwoord en uitgedragen ter beïnvloeding van de nieuwe Europese Commissie, het Europees Parlement en de Europese Raad.27 Voor de Europese concurrentiekracht blijft openheid belangrijk, maar moet de EU niet langer naïef acteren. De EU moet de randvoorwaarden scheppen voor groei, inzetten op een missiegedreven innovatiebeleid en zorgen voor een gelijk speelveld. Om dit gelijke speelveld te creëren heeft EZK gewerkt aan een Level Playing Field Instrument, dat in Brussel en bij de andere lidstaten is uitgedragen. Dit instrument moet zorgen voor een gelijk speelveld op het gebied van staatssteun op de Interne Markt tussen Europese bedrijven en bedrijven uit derde landen. En EZK heeft in 2019 meegewerkt aan de interdepartementale China-notitie, waarin het kabinet een eenduidige strategie voor de omgang met China voert.28

Een aantrekkelijk vestigingsklimaat is een belangrijke randvoorwaarde voor het Nederlandse bedrijfsleven om internationaal te concurreren en voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven. Uit verschillende internationale ranglijsten, waaronder de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum, komt het beeld dat Nederland een aantrekkelijk vestigingsklimaat heeft. Via de ondersteuning van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) hebben in 2019 268 buitenlandse bedrijven gekozen om in Nederland te gaan investeren. Met deze projecten zijn naar verwachting bijna 11.000 banen en een investeringsbedrag van € 4,1 mld gemoeid. Bij ruim 10% van deze werkgelegenheid gaat het om behoud van banen. Zo hebben het Amerikaanse Discovery en het van oorsprong Zuid-Afrikaanse Prosus besloten internationale hoofdkantoren in Nederland te vestigen en heeft het Japanse Fujifilm een uitbreiding aangekondigd voor het produceren van celkweekmedia voor de biofarmaceutische industrie. EZK werkt internationaal ook aan het bouwen van netwerken en de positie van Nederland als ‘poort tot Europa’. Denk aan de Global Entrepreneurship Summit, die in 2019 door de Nederlandse en Amerikaanse overheid in Den Haag is georganiseerd, gericht op het wereldwijd bevorderen van ondernemerschap. Of aan de India-NL Tech Summit, waar de Staatssecretaris van EZK aan heeft deelgenomen, die plaats vond in het kader van het Nederlandse Staatsbezoek aan India, met aansluitend een handelsmissie. Hier is voor € 650 mln aan contracten getekend.

Tot slot stelt EZK jaarlijks via de Global Stars regeling middelen ter beschikking om internationale innovatie samenwerking met landen waarvoor geen ander Europees of Eureka innovatie-instrumentarium beschikbaar is. In 2019 heeft deze regeling in totaal tien samenwerkingsprojecten met Brazilië en met Singapore mogelijk gemaakt. € 1,5 mln subsidiegeld van deze regeling is aangevuld met € 2,7 mln aan private R&D investeringen van Nederlandse deelnemers.

Economische veiligheid

De verwevenheid van economieën draagt enerzijds bij aan vreedzame samenwerking, simpelweg omdat we elkaar nodig hebben, anderzijds brengt het ook risico’s voor onze economische veiligheid met zich mee. Daardoor is er een sterke roep om beschermende maatregelen in het kader van veiligheid en langere termijn concurrentiekracht. Een zorgvuldige, integrale afweging tussen economische, veiligheids- en politieke belangen is daarvoor van belang. Het is geen nieuw thema, maar genoot in 2019 veel aandacht. Binnen EZK is economische veiligheid als onderwerp verder geïnstitutionaliseerd en is gewerkt aan het opbouwen van een team Economische Veiligheid in termen van menskracht, expertise en procedures.

Sinds 2019 werkt EZK samen met de NCTV aan de uitwerking van een brede investeringstoets op risico’s voor de nationale veiligheid en de coherentie tussen de bestaande sectorale investeringstoetsen.29 Hiermee samenhangend is gewerkt aan de uitwerking van de EU-verordening voor investeringstoetsing. Deze verordening verplicht tot het realiseren van een samenwerkingsmechanisme tussen lidstaten en heeft mede aanleiding gegeven om vanuit EZK te starten met de oprichting van een contact-, informatiepunt en screeningsunit. Aan deze maatregelen zal in 2020 verder gewerkt worden.

Digitalisering

Nieuwe digitale technologieën veranderen onze maatschappij, economie en ons dagelijks leven razendsnel. In 2019 is de eerste herijking van de Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS) gepresenteerd, om de kabinetsbrede aanpak op het gebied van digitalisering actueel te houden. Over deze herijking is gesproken met wetenschappers en ondernemers tijdens de Conferentie Nederland Digitaal. Dit heeft geresulteerd in een aantal speerpunten: artificiële intelligentie (AI); het benutten van data voor maatschappelijke opgaven en economische groei; digitale inclusie en vaardigheden; de digitale overheid; digitale connectiviteit en weerbaarheid. Deze speerpunten zijn verder uitgewerkt in de NDS 2.0, die de Staatssecretaris van EZK, met de Staatssecretaris van BZK en de Minister van JenV in 2019 aan de Tweede Kamer heeft gestuurd.30 

In 2019 heeft EZK in de Nederlandse visie op datadeling tussen bedrijven uitgesproken dat datadeling meer dan nu gebruikelijk moet worden.31 De ambitie is om als Nederland voorop te lopen met verantwoorde verzilvering van de maatschappelijke en economische kansen van datadeling tussen bedrijven. Hierbij laat het kabinet zich leiden door drie principes: 1) datadeling komt bij voorkeur vrijwillig tot stand, 2) datadeling komt zo nodig verplicht tot stand en 3) mensen en bedrijven houden grip op gegevens. Deze visie draagt EZK uit in Europa, waar de nieuwe Europese Commissie de ambitie heeft om verder te komen op dit thema. Ook heeft EZK in navolging hierop het initiatief genomen om een datadeelcoalitie te vormen, om tot concrete afspraken te komen waarmee partijen uit verschillende sectoren gemakkelijker data kunnen delen.

In 2019 heeft EZK ook het Strategisch Actieplan voor Artificiële Intelligentie (SAPAI) vastgesteld.32 Dit actieplan bevat de overkoepelende aanpak van AI van dit kabinet en bevat maatregelen om de maatschappelijke en economische kansen van AI te benutten en hierbij de publieke belangen te borgen. De verwachting is dat AI stevig zal bijdragen aan de toekomstige economische groei, welvaart en welzijn van Nederland, fors zal helpen bij maatschappelijke vraagstukken op het gebied van bijvoorbeeld de vergrijzing. Tegelijkertijd zijn er uitdagingen, zoals de bescherming van fundamentele rechten als privacy, non-discriminatie en autonomie. Hierop gaat het kabinet dieper in in de beleidsbrief AI, publieke waarden en mensenrechten en de brief Waarborgen tegen risico’s van data-analyses door de overheid, die samen met SAPAI aan de Tweede Kamer zijn gestuurd.33

EZK zet zich in voor het competitief houden van platformmarkten. In dat verband heeft EZK in mei 2019 een brief naar de Tweede Kamer gestuurd met een voorstel om de mededingingsregels aan te laten sluiten bij de ontwikkelingen in de digitale economie, met name door de introductie van een ex ante toezichtsinstrument voor platforms met een poortwachtersfunctie.34 Dit voorstel is door de Europese Commissie met interesse ontvangen.

Gekoppeld aan de opkomst van online platforms is het belangrijk dat consumenten geïnformeerde beslissingen kunnen nemen over de producten of diensten die ze afnemen en weten onder welke voorwaarden ze dit doen. In november 2019 heeft EZK een update van de Consumentenagenda uit oktober 2018 gepresenteerd.35 De update vermeldt de start van een bewustwordingscampagne voor consumenten over hun rechten en hoe ze die kunnen verwezenlijken. EZK werkt daarnaast samen met Nederlandse online platforms aan een overzicht met succesvolle praktijkvoorbeelden voor consumentenvertrouwen.

In 2019 is de voortgangsrapportage Actieplan Digitale Connectiviteit verschenen.36 Het sterk toegenomen gebruik van informatietechnologieën vereist hoogwaardige digitale verbindingen. Inmiddels heeft 97% van de huishoudens toegang tot vaste verbinding van ten minste 100 Mb per seconde. Ook zijn de voorbereidingen voor frequentieveilingen, waaronder voor 5G, in volle gang. Zo is de consultatie gestart van de conceptregelgeving inzake de veiling van frequenties voor snelle mobiele communicatie zoals 5G.37 Ook is het wetsvoorstel toegangsregulering replicatiebelemmeringen, overstappen en geografisch netwerkonderzoek, als onderdeel van de implementatie van de richtlijn Telecomcode, bij de Tweede Kamer ingediend.38 Met dit wetsvoorstel krijgt de ACM een aanvullend instrument om toegangsverplichtingen voor telecomnetwerken op te leggen en worden overstapdrempels om te wisselen van telecomaanbieders verder verlaagd. Kleine ondernemers krijgen dezelfde bescherming als consumenten tegen ongewenste overstap door de invoering van een schriftelijkheidsvereiste voor telefonische verkoop.

Om ondernemers te helpen de kansen van digitalisering goed te benutten brengt EZK binnen ‘MKB-Werkplaatsen Digitalisering’ onderwijs en bedrijfsleven samen. Een MKW-Werkplaats brengt onderwijs en bedrijfsleven samen om het kleine, reguliere mkb te helpen innoveren op het gebied van online sales & marketing, data en automatisering. Het mkb kan hier terecht voor praktische ondersteuning en advies in hun bedrijf, waarbij ze hulp krijgen van het (beroeps)onderwijs. In 2019 heeft EZK geholpen zes MKB-Werkplaatsen op te zetten. Er zijn onder andere werkplaatsen gestart in Groningen, ’s-Hertogenbosch en Heerlen.

Ook stimuleert EZK, onder de noemer van ‘Smart Industry’, de ontwikkeling en toepassing van digitalisering en robotisering in de Nederlandse industrie. Het gaat met name om slim combineren van nieuwe en bestaand (digitale) productieprocessen. Dit is nodig om internationaal concurrerend te blijven en is cruciaal voor werkgelegenheid, toekomstige economische groei en een duurzame industrie. In 2019 zijn zes nieuwe Smart Industry Fieldlabs opgericht, is het Smart Industry Jaarevent georganiseerd en zijn een data value center en een cyberweerbaarheidscentrum opgericht.

Duurzaam Nederland

De aarde warmt op, en de gevolgen hiervan zijn steeds groter en beter merkbaar. EZK staat voor een duurzaam Nederland, waarin volgende generaties tenminste dezelfde mogelijkheden hebben als de huidige. De houdbaarheid van ons klimaat en milieu is hierin erg belangrijk. Een transitie naar een klimaatneutrale economie is van groot belang om klimaatverandering en de impact ervan te beperken. Daarom scharen we ons achter de afspraken uit het Akkoord van Parijs. En daarom leggen we de lat ook hoger met een kabinetsambitie om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren tot 49 procent in 2030 en 95 procent in 2050 ten opzichte van het uitstootniveau in 1990. En in de EU pleiten we voor een CO2-reductiedoelstelling van 55% in 2030 en voor maatregelen als een CO2-minimumprijs.

Klimaat

In juni 2019 is het Klimaatakkoord, dat met inbreng van ruim 100 partijen tot stand is gebracht, aan de Tweede Kamer gestuurd.39 De CO2-reductiedoelstellingen zijn in 2019 ook vastgelegd in de Klimaatwet, waarin ook de borgingssystematiek is opgenomen.40 Invulling en uitvoering van de afspraken van de doelstelling blijft zoveel mogelijk in handen van deelnemende partijen, waaronder het Rijk. Als onderdeel van deze borgingssystematiek is in 2019 ook voor het eerst de jaarlijkse Klimaat- en Energieverkenning van het PBL verschenen.41 Dit rapport geeft jaarlijks inzicht in de totale CO2-uitstoot in Nederland.

Het jaar 2019 stond ook in het teken van de start van de uitvoering van de afspraken uit het Klimaatakkoord, die zoveel mogelijk wordt overgelaten aan de partijen die ook meegewerkt hebben aan de totstandkoming van het Klimaatakkoord.

In het Klimaatakkoord is de ambitie uitgesproken om de elektriciteitsproductie uit hernieuwbare bronnen op te schalen tot 84 TWh in 2030. In dit kader is in 2019 de tweede subsidievrije tender voor windenergie op zee afgerond voor de kavels III en IV van het windenergiegebied Hollandse kust (zuid).42 Dit windpark ter grootte van 700 megawatt zal vanaf 2022/23 in ruim 2,5% van het totale Nederlandse elektriciteitsgebruik voorzien en een half procentpunt bijdragen aan het aandeel hernieuwbare energie van Nederland. De SDE+ heeft in 2019 € 10 mld subsidie beschikbaar gesteld voor hernieuwbare energieprojecten.43 De voorjaarsronde heeft geresulteerd in een beschikking van € 3,9 mld aan projecten die bij volledige realisatie goed zijn voor een productie van 17,6 PJ aan hernieuwbare energie per jaar. Voor de najaarsronde zijn deze cijfers nog niet bekend.

In het Klimaatakkoord en daaraan verbonden integrale kennis- en innovatieagenda zijn zes missies voor innovatie vastgesteld, die zijn uitgewerkt in dertien Meerjarige Missiegedreven InnovatieProgramma’s (MMIP’s).44 Tevens zijn de kennis- en innovatieagenda, onder meer voor het thema Energietransitie & Duurzaamheid vastgesteld.45 Ook is de demonstratieregeling Energie- en Klimaatinnovatie (DEI) in 2019 verbreed naar CO2-reducerende technieken in lijn met het Klimaatakkoord en omgedoopt tot de DEI+.46 

Enkele afspraken uit het Klimaatakkoord waren ook al in het Regeerakkoord aangekondigd. In dit kader is in 2019 het wetsvoorstel Verbod op kolen bij elektriciteitsproductie aangenomen.47 Op grond van deze wet is het verboden om elektriciteit te produceren met behulp van kolen. Vier kolencentrales ontvangen nadeelcompensatie in de vorm van een overgangsperiode tot respectievelijk 2024 en 2029. Voor de Hemwegcentrale heeft het verbod al per 1 januari 2020 effect. Ook is het concept wetsvoorstel voor de omvorming van de salderingsregeling voor kleinverbruikers uitgewerkt en ter consultatie aangeboden.48 Het wetsvoorstel zorgt ervoor dat voor kleinverbruikers vanaf 2023 de invoeding van elektriciteit op het net voor een steeds kleiner deel tegen hun afname van elektriciteit van het net wordt gesaldeerd. In 2031 is de salderingsregeling in zijn geheel afgeschaft.

EZK is ook het verantwoordelijk ministerie voor de uitvoering van de afspraken aan de industrietafel. Het betreft hier afspraken over het bevorderen van innovatie, pilots en demo’s gericht op kostenreductie, verbreding van de SDE+ naar CO2-reducerende technieken, regionale koplopersprogramma’s, Waterstofprogramma, Taskforce Infrastructuur en een CO2-heffing als borgingsinstrument. Met deze brede set aan maatregelen wordt de industrie gestimuleerd te investeren in de transitie in Nederland en wordt tegelijkertijd zoveel mogelijk voorkomen dat banen en productie worden verplaatst naar het buitenland.

In het kader van de uitvoering van het Urgenda-vonnis worden een aantal maatregelen uitgevoerd om in 2020 CO2 te reduceren bij de industrie.49 Via het uitvoeringsprogramma circulaire maakindustrie werkt EZK met de industrie, kennisinstellingen en medeoverheden samen aan het realiseren van projecten (o.a. grootschalige herwinning zink) en aan het inzetten van instrumenten (o.a. circulaire productpaspoorten) om CO2 te reduceren, leveringszekerheidsrisico’s te verkleinen en economische kansen te pakken. Hiermee versnellen we de transitie naar een circulaire maakindustrie.

Ook in Europa wordt gewerkt aan de transitie naar een duurzame economie. Op 11 december presenteerde de nieuwe Europese Commissie de European Green Deal, een plan dat Europa naar een duurzame leefomgeving en klimaatneutraliteit in 2050 moet gaan leiden.50 Tijdens de Europese Raad van december 2019 bereikten de regeringsleiders een akkoord over het doel van een klimaatneutrale Unie in 2050, waarbij één lidstaat extra tijd krijgt om zich aan dit doel te committeren.

Gaswinning

Het kabinet wil de gaswinning in Groningen zo snel mogelijk te beëindigen. In 2019 is de Tweede Kamer geïnformeerd over aanvullende maatregelen waarmee de gaswinning in gasjaar 2019/2020 onder het door Staatstoezicht op de Mijnen geadviseerde niveau van 12 miljard kuub komt.51 Hiermee kan de gaswinning in 2022 nihil zijn, uitgaande van een qua temperatuur gemiddeld jaar.

Ook in 2019 is gewerkt aan de afhandeling van schades, het versterken van de huizen in Groningen, en het publiekrechtelijk organiseren hiervan op afstand van de NAM. De publieke schadeafhandeling door de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen is versneld, bijvoorbeeld met de Stuwmeerregeling.52 Ook is de Tijdelijke Wet Groningen aan de Tweede Kamer aangeboden, waarmee onder andere het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) wordt opgericht.53 Ten behoeve van de voorbereiding van het IMG op haar toekomstige taken heeft de Minister van EZK twee adviezen uitgevraagd over immateriële schade en waardedaling.54 De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de versterkingsoperatie is in oktober 2019 overgeheveld naar BZK. Voor het onderdeel veiligheid blijft de Minister van EZK verantwoordelijk, die daarin wordt geadviseerd door het eind 2019 ingestelde Adviescollege Veiligheid Groningen. Tot slot is gewerkt aan het definitief op afstand plaatsen van de NAM. Zo is onder andere een overeenkomst met de NAM gesloten waardoor de Nationaal Coordinator Groningen (NCG) vanaf mei 2019 de operationele aansturing van het Centrum Veilig Wonen (CVW) verricht.55 De NCG is ingericht als uitvoeringsorganisatie voor de versterking en per 1 januari 2020 heeft het CVW daar geen rol meer in. Daarmee is de NAM verder op afstand geplaatst van de versterkingsoperatie.

In het kader van de EU-verordening leveringszekerheid aardgas zijn het Preventief Actieplan Gas en het Bescherm- en Herstelplan Gas opgesteld.56 Ook is er overeenstemming bereikt over een wijziging van de EU-gasrichtlijn waardoor gaspijpleidingen met derde landen voortaan ook onder het EU-energierecht vallen. Een wetsvoorstel waarmee deze wijziging wordt geïmplementeerd in de Gaswet is ingediend bij de Tweede Kamer.57

Tot slot

De Nederlandse economie presteert robuust. EZK zet zich met medeoverheden, bedrijven en kennisinstellingen in voor verduurzaming en vernieuwing. Transities op het gebied van klimaat, energie en digitalisering hebben impact, en dus is het belangrijk dat alle Nederlanders zich betrokken en gehoord voelen. Hieraan werkt EZK in grote, complexe trajecten zoals het Klimaatakkoord. En met heel concrete initiatieven, zoals bij de oprichting van MKB-werkplaatsen in diverse regio’s. Dit alles doen we om onze welvaart en welzijn nu, en van onze toekomstige generaties, veilig te stellen.

Realisatie beleidsdoorlichtingen

In 2019 stond voor EZK geen beleidsdoorlichting ingepland.

Artikel 1: De beleidsdoorlichting van voormalig artikel 11 is in april 2016 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 31).

Artikel 2: De beleidsdoorlichting van voormalige artikelen 12 en 13 is in mei 2015 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 23). Omdat het beleid onder artikel 2 met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeloopt in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook worden beantwoord, komt de geplande beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

Artikel 3: Dit artikel (voormalig artikel 19) en is in 2015 aan de begroting toegevoegd. Omdat het beleid onder artikel 3 met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeloopt in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook worden beantwoord, komt de geplande beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

Artikel 4: De beleidsdoorlichting van voormalig artikel 14 is in december 2014 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 17). De beleidsdoorlichting Klimaat is in december 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 34).

Artikel 5: Dit artikel is in 2016 aan de begroting toegevoegd en zal voor het eerst in 2021 worden doorgelicht. Dit onder voorbehoud in verband met het mogelijk samenvallen met de parlementaire enquête gaswinning Groningen.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link.Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 2 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Een risicovoorziening is een begrotingsreserve die altijd gekoppeld is aan een risicoregeling en wordt door de verantwoordelijke ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën aangehouden. In de tabel ‘Overzicht verstrekte garanties’ wordt met ‘totaalstand risicovoorziening’ het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2018 bedoeld. In de tabel ‘Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties’ wordt met ‘mutatie risicovoorziening’ de storting (+) dan wel de onttrekking (-) aan deze begrotingsreserve bedoeld. De mutaties op de begrotingsreserves worden in het betreffende beleidsartikel toegelicht.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en duurzaam ondernemen

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZK- en LNV-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB gelden andere verhoudingen. Om de kredietverlening te stimuleren is per 1 november 2013 het maximum van het borgstellingskrediet verhoogd van € 1 mln naar € 1,5 mln en geldt voor bestaande bedrijven met een borgstellingskrediet tot maximaal € 200.000 de ruimere startersfaciliteit.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. In 2013 is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van garanties aan bedrijven.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal. In de brief van 15 februari 2018 (Kamerstuk 28 165, nr. 281) is aangekondigd dat de Groeifaciliteit per 1 juli 2020 zal worden uitgefaseerd en afgeschaft, omdat verwacht wordt dat de doelen van deze faciliteit ook via de Investeringstak van Invest-NL bereikt kunnen worden. Om marktpartijen genoeg tijd te geven om in te spelen op het uitfaseren en afschaffen van de Groeifaciliteit en om een goed alternatief op te zetten bij Invest-NL, zal de regeling van kracht blijven tot de huidige termijn van uiterlijk 1 juli 2020, of zoveel eerder als de doelen via Invest-NL bereikt kunnen worden. 

Garantie MKB-financiering

In het kader van het Actieplan MKB-financiering uit 2014 is inmiddels in totaal € 68,2 mln aan garanties verstrekt aan alternatieve financiers van het MKB.

Microkredieten

In het Aanvullend Actieplan MKB-financiering uit 2014 is € 100 mln beschikbaar gesteld voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits van € 100 mln voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB-krediet tot € 150.000) als de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits. In 2019 is daarnaast een garantie verstrekt van € 25 mln aan de Bank Nederlandse Gemeenten voor de funding van Qredits.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd naar de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).