Een overheid die mensen vooropstelt, vraagt om een gelijktijdige inzet op het onderhouden, beschermen en vernieuwen van onze democratische rechtsstaat. Daarom hebben we in 2022 gewerkt aan het onderhoud en de versterking van de democratische rechtsstaat.

Grondrechten

We staan voor een democratische samenleving waarin fundamentele grondrechten en vrijheden worden gerespecteerd, waar iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden.

Het digitale Platform gemeenten en mensenrechten is in 2022 tot stand gebracht en er zijn drie themabijeenkomsten georganiseerd in het kader van het Platform. De Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme heeft het Nationaal Programma tegen Discriminatie en Racisme gepresenteerd. Ook is in 2022 de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme ingesteld, die onafhankelijk, wetenschappelijk onderzoek zal doen naar (de aanpak van) discriminatie en racisme.

Er zijn in 2022 vijf grondwetswijzigingen aangenomen en in werking getreden, waaronder de toevoeging van een algemene bepaling dat de Grondwet de democratische rechtsstaat garandeert. Ook is de Staatscommissie rechtsstaat ingesteld. Deze commissie heeft de opdracht gekregen om het functioneren van de rechtsstaat te analyseren en voorstellen te doen voor versterking van de rechtsstaat.

Verkiezingen

Vrije, toegankelijke en betrouwbare verkiezingen zijn het belangrijkste proces in onze democratische rechtsstaat. Dat het verkiezingsproces robuust, toegankelijk en goed uitvoerbaar is, is niet vanzelfsprekend. Daarom hebben we ons in 2022 ingezet voor het onderhoud en de kwaliteitsversterking van het verkiezingsproces, onder andere door een nieuwe procedure voor de vaststelling van verkiezingsuitslagen (Kamerstukken II 2021/2022, 35489, nr. 2) en de experimentenwet nieuwe stembiljetten (Kamerstukken II 2021/2022, 35455, nr. 16). Met de oprichting van het kiescollege niet-ingezetenen krijgen ook kiezers buiten Nederland invloed op de samenstelling van de Eerste Kamer (Kamerstukken II 2021/2022, 36071, nr. 1). Voor deze kiezers is ook definitief het nieuwe stembiljet ingevoerd (Kamerstukken II 2020/21, 35670, nr. 2). Met de indiening van het Wetsvoorstel programmatuur verkiezingsuitslagen zijn in 2022 de eerste stappen gezet in de uitbreiding van taken en bevoegdheden van de Kiesraad. Voor de toegankelijkheid van de verkiezingen is het Actieplan Toegankelijk Stemmen voortgezet.

De gemeenteraadsverkiezingen zijn, met nog enkele maatregelen in verband met corona, goed verlopen. (Kamerstukken II 2022/23, 35165, nr. 50)

Democratische vernieuwing

We hebben ons ingezet om de stem van burgers te versterken bij grote opgaven die hen raken. Samen met het ministerie van Economische Zaken en Klimaat hebben we gewerkt aan de mogelijkheden voor een burgerforum klimaat en energie (Kamerstukken 2022/2023, 32813, nr. 1084 en nr. 1142). Verder vernieuwen we de lokale democratie via het Wetsvoorstel versterking participatie op decentraal niveau dat burgerparticipatie verder stimuleert en bijdraagt aan een betere aansluiting op de representatieve democratie.

Met de aanname van de evaluatiewet Wet financiering politieke partijen is in 2022 een volgende stap gezet in het bevorderen van een transparante financiering van politieke partijen. Daarnaast is de Wet op de politieke partijen in consultatie gebracht, die hierop voortbouwt en nieuwe voorstellen doet voor het versterken van de onafhankelijke positie en het vergroten van transparantie van politieke partijen.

Versterking democratische rechtsorde

In 2022 hebben we in samenwerking met andere betrokken departementen een nieuwe rijksbrede strategie voor de effectieve aanpak van desinformatie gepresenteerd (Kamerstukken II 2022/2023, 30821, nr. 173). Desinformatie is echter niet aan nationale grenzen gebonden. We spraken daarom onze steun uit voor de nieuwe praktijkcode tegen desinformatie (Kamerstukken II, 2022/2023, 30821, nr. 169).

De onrust in de samenleving hield ook in 2022 aan. Het is duidelijk dat langere termijn aandacht voor onrust en ongenoegen nodig is. BZK heeft hierin het voortouw genomen met de coördinatie van een interbestuurlijk samenwerkingsverband «Maatschappelijke onrust en ongenoegen» met JenV, SZW, VNG en politie. Het doel hiervan is om bestuurders en ambtenaren (landelijk, regionaal en lokaal) te ondersteunen, zowel om ongenoegen een plek te geven in democratische processen als bij het omgaan met escalaties. Ook is de Adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde ingesteld.

Ontwikkeling nationale en internationale dreiging

Door technologische ontwikkelingen is de spionage door statelijke actoren sterk toegenomen. De knelpunten die de diensten hebben ondervonden bij het tegengaan van deze dreiging wordt geadresseerd in de tijdelijke wet cyberoperaties. Het kabinet investeert de komende jaren in de (Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst) AIVD om de slagkracht van de diensten te verbeteren. Aan de AIVD is het de taak deze beschikbare middelen te investeren om de inlichtingenposities te versterken en de dienst technisch toekomstbestendig te maken.

De Geïntegreerde Aanwijzing Inlichtingen en Veiligheid (GA&IV) (Stcrt. 2022, 33858) bepaalt in belangrijke mate de prioritering van de aandachtsgebieden binnen de inlichtingenonderzoeken van de AIVD. Statelijke actoren bedreigen de nationale veiligheidsbelangen van Nederland in toenemende mate. De meest zorgelijke ontwikkeling is de Russische invasie in Oekraïne. Verder is Nederland vaker geconfronteerd met dreigingen tegen de economische veiligheid. De dreiging vanuit binnenlandse actoren bestaande uit rechts-extremisme en anti-institutioneel extremisme lijken dit jaar te zijn gegroeid en verhard. De jihadistische beweging in Nederland stagneert, is gefragementeerd en minder actief dan voorheen, maar blijft de voornaamste terroristische dreiging. De AIVD heeft afgelopen jaar intensief onderzoek naar aanhangers en aanjagers van deze bewegingen gedaan

Investeren in de (digitale) slagkracht van de AIVD

In het Coalitieakkoord 2022 zijn er structureel extra middelen toegevoegd aan de begroting van de AIVD. De AIVD heeft een deel van deze beschikbare middelen gebruikt om de slagkracht van de dienst te versterken. Daarnaast is er geinvesteerd op het terrein van cyber, economische veiligheid, vitale belangen en processen, data en technologie en rechts-contraterrorisme.

Naast de bovengenoemde investeringen heeft de regering op 2 december 2022 het voorstel Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma tegen Nederland bij de Tweede Kamer ingediend. Dit wetsvoorstel is noodzakelijk gelet op de toegenomen dreiging van deze landen en de operationele knelpunten die de AIVD ervaart in onderzoek naar deze landen.