A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET WETSVOORSTEL

Wetsartikel 1 (uitgaven/verplichtingen en ontvangsten)

De begrotingen die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begroting van het Ministerie van Economische Zaken voor het jaar 2002 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2002. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2002.

Met de vaststelling van dit wetsartikel wordt de in de begrotingsstaat opgenomen begroting van de uitgaven, verplichtingen en de ontvangsten voor het jaar 2002 vastgesteld. De in die begroting opgenomen begrotingsartikelen worden in onderdeel B van deze memorie van toelichting toegelicht (de zogenaamde begrotingstoelichting).

Wetsartikel 2 (baten-lastendiensten)

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de in de begrotingsstaat opgenomen begrotingen van baten en lasten en van kapitaaluitgaven en ontvangsten van de baten-lastendiensten Senter, EVD en Bureau I.E. voor het jaar 2002 vastgesteld. De in die begrotingen opgenomen begrotingsartikelen worden toegelicht in onderdeel B van deze memorie van toelichting.

Wetsartikelen 4 en 5

De bepalingen, opgenomen in de wetsartikelen 4 en 5 zijn noodzakelijk, omdat de Comptabiliteitswet 2001 (CW 2001) nog niet in werking is getreden. Deze wet, die de huidige Comptabiliteitswet zal gaan vervangen, is op 5 juli 2001 bij de Tweede Kamer ingediend (Kamerstukken II 2000/01, 27 849). In de CW 2001 zijn bepalingen opgenomen die ertoe moeten leiden dat de begrotingen een meer beleidsmatig karakter krijgen. Die bepalingen bevatten de kern uit het gedachtegoed van de Nota VBTB1 (Van Beleidsbegroting tot Beleidsverantwoording). De begrotingen worden daartoe opgebouwd uit voornamelijk beleidsartikelen. Om meer inzicht te geven in het beleid dat met de uitgetrokken gelden wordt nagestreefd, moet de toelichting bij de beleidsartikelen antwoord kunnen geven op de www-vragen: Wat wil de regering bereiken (doelstellingen), wat gaat zij daarvoor doen (inzet van instrumenten en te verrichten activiteiten/prestaties) en wat mag dat beleid kosten (zowel in termen van verplichtingen als van programma- en apparaatsuitgaven)?

Na overleg met de Tweede Kamer is besloten dat voor het eerst voor het begrotingsjaar 2002 de departementale begrotingen op deze nieuwe leest zouden worden geschoeid. Gelijktijdig zouden daartoe de noodzakelijke bepalingen van de CW gewijzigd worden. Het wetgevende proces om die wijzigingen door te voeren, neemt meer tijd in beslag dan was voorzien. Bij de begrotingsvoorbereiding 2002 is door alle departementen al van de VBTB-bepalingen uit ontwerp-CW 2001 uitgegaan. Teneinde geen onduidelijkheid te laten bestaan over de juridische basis van de begrotingsopzet 2002 wordt er thans voor gekozen om bij deze begrotingswet voor het jaar 2002 vooruit te lopen op de noodzakelijke wijzigingen in de CW. Daartoe worden in wetsartikel 4 een aantal bepalingen uit de huidige CW niet (meer) van toepassing verklaard op de begroting van het Ministerie van Economische Zaken.

In wetsartikel 5 worden vervolgens ter vervanging de relevante VBTB-bepalingen uit de CW 2001 opgenomen.

De bepalingen die op grond van wetsartikel 4 uit de huidige CW die komen te vervallen, luiden:

Artikel 5, eerste, derde, zesde en negende lid.

1. De ramingen van de verplichtingen en de uitgaven enerzijds en die van de ontvangsten anderzijds worden opgenomen in afzonderlijke begrotingsartikelen.

3. Het bepaalde in het eerste lid is niet van toepassing op de ramingen van de uitgaven en de ontvangsten die op grond van het bepaalde in artikel 23, vierde lid, in mindering zullen worden gebracht op ontvangsten, onderscheidenlijk op uitgaven.

6. Een begroting kan een begrotingsartikel «onvoorzien» en een begrotingsartikel «geheim» bevatten.

9. Ten behoeve van de verwerking van de gevolgen van de loon- en van de prijsontwikkeling bevat een begroting een administratief begrotingsartikel «loonbijstelling» en een administratief begrotingsartikel «prijsbijstelling».

De bepalingen in de leden 1 t/m 10 van wetsartikel 5 corresponderen met de volgende artikel(leden) uit de CW 2001. Voor een inhoudelijke toelichting bij de verschillende onderdelen wordt verwezen naar Kamerstukken II, 2000/2001, 27 849.

Lid 1 = Artikel 2, lid 2.

Lid 2 = Artikel 4, lid 1.

Lid 3 = Artikel 5, lid 1.

Lid 4 = Artikel 5, lid 2.

Lid 5 = Artikel 5, lid 3.

Lid 6 = Artikel 6, lid 1.

Lid 7 = Artikel 6, lid 2.

Lid 8 = Artikel 6, lid 3.

Lid 9 = Artikel 6, lid 4.

Lid 10 = Artikel 6, lid 5.

Wetsartikel 6

Met deze specifieke bepaling ten behoeve van de begroting van Economische Zaken wordt eveneens vooruitgelopen op een wijziging van de Comptabiliteitswet. Die wijziging behelst de mogelijkheid tot het vormen van een interne reserve binnen de Rijksbegroting. Deze reserve wordt aangehouden binnen 's-Rijks schatkist. Ten behoeve van de Garantiefaciliteit Opkomende Markten, de SENO-faciliteit en de Garantiefaciliteit herverzekering Inpres 8 (artikel 5) wordt zo'n reserve gevormd, waaruit eventuele toekomstige betalingen uit hoofde van verstrekte garanties kunnen worden gefinancierd. Op deze manier kan op een doelmatige en bestuurlijk transparante wijze zorggedragen worden voor de beschikbaarheid van voldoende budgettaire middelen in het (nog onzekere toekomstige) jaar dat op een garantie moet worden getrokken.

Bij de onderhavige garantieregelingen gaat de wet van de grote aantallen niet op, zodat het trekken op een garantie van jaar op jaar aanzienlijke uitgavenfluctuaties kan opleveren, die niet zonder aanzienlijke budgettaire problemen binnen de begroting van EZ kunnen worden opgevangen. Om dergelijke fluctuaties op te vangen, zijn in het verleden achtergestelde leningen verstrekt aan een (externe) stichting die de Garantiefaciliteit Opkomende Markten en de SENO-faciliteit uitvoert. Uit hoofde van het budgetrecht en de doelmatigheid zijn tegen de inschakeling van een stichting bezwaren aan te voeren.

Door gebruik te maken van de interne reserveringsmogelijkheid wordt de doelmatigheid bevorderd; de gereserveerde middelen blijven immers langer in de schatkist en leiden dus tot lagere rentekosten. Inmiddels zijn de achtergestelde leningen terugontvangen van de stichting en toegevoegd aan de interne reserve.

Ook de bestuurlijke transparantie is met de nieuwe faciliteit gediend. Zowel voor de vulling van de reserve als voor de daaruit te verrichten betalingen aan derden geldt namelijk de volledige ministeriële verantwoordelijkheid. Daarom behoren de vulling van de reserve en de betalingen ten laste van de reserve idealiter via de begroting van EZ tot stand te komen. Vanuit autorisatie-oogpunt heeft de begrotingswetgever daarmee zowel zicht op de vulling van de reserve ten laste van de begroting van EZ, als de eventueel in latere jaren te verrichten betalingen op het moment dat op de garantie moet worden getrokken.

Het advies van de Raad van State wordt niet openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onder b, van de Wet op de Raad van State.

B. DE BEGROTINGSTOELICHTING

De toelichting bij de begroting van EZ kent de volgende opbouw

1. Leeswijzer

2. Het beleid

2.1 Beleidsagenda

Paragraaf 2.1.1 Inleiding

Paragraaf 2.1.2 Conjuncturele en structurele ontwikkeling van de economie

Paragraaf 2.1.3 Trendmatige veranderingen en knelpunten

Paragraaf 2.1.4 Hoofdlijnen van het economisch beleid

Paragraaf 2.1.5 Actiepunten voor 2002

Paragraaf 2.1.6 Nieuwe organisatie

Paragraaf 2.1.7 De begroting op hoofdlijnen

2.2 Beleidsartikelen

1. Werking binnenlandse markten

2. Bevorderen van innovatiekracht

3. Bevorderen ondernemingsklimaat

4. Doelmatige en duurzame energievoorziening

5. Buitenlandse economische betrekkingen

6. Vitale belangen ten tijde van crisis

7. Beheer bodemschatten

8. Economische analyses en prognoses

9. Voorzien in maatschappelijke behoefte aan statistieken

2.3 Niet-beleidsartikelen

21. Algemeen

22. Nominaal en onvoorzien

23. Afwikkeling oude verplichtingen

3. De bedrijfsvoering

4. Baten-lastendiensten

– Senter

– Economische Voorlichtingsdienst (EVD)

– Bureau voor het Industriële Eigendom (Bureau I.E.)

5. De verdiepingsbijlage

6. De bijlage moties en toezeggingen

7. Lijst met afkortingen

8. Trefwoordenregister

1. LEESWIJZER

De leeswijzer gaat in op de volgende onderwerpen:

1. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid

2. Groeiparagraaf

3. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

4. Budgetflexibiliteit

5. Overzichtsconstructies

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen

7. Herrekening 2000 en 2001

8. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften

1. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken is verantwoordelijk voor het scheppen van voorwaarden voor het realiseren van duurzame economische groei. Voor een goede werking van de economie is het nodig dat private partijen binnen bepaalde randvoorwaarden hun gang kunnen gaan. EZ werkt als een katalysator die de (potentiële) economische groei moet voortstuwen. Op het gebied van marktwerking, kennis- en innovatiebeleid en ondernemingsklimaat is EZ slechts één van de relevante partijen. Ook worden ontwikkelingen op die gebieden voortdurend door externe factoren beïnvloed. De eigen sturing op de mate van doelbereik is hierdoor beperkt. Gelet op het voorwaardenscheppende karakter van het beleid, is er sprake van een systeemverantwoordelijkheid voor de Minister van EZ. Dit betekent dat het accent bij de verantwoording komt te liggen op de wijze waarop EZ invulling heeft gegeven aan de inrichting van het «beleidssysteem». Uiteraard gebeurt dit nadrukkelijk in de context van de beleidsresultaten. Zoals bijvoorbeeld bij beleidsartikel 2 Bevordering van innovatiekracht, waar effectindicatoren zijn gedefinieerd. De ontwikkeling die in deze indicatoren optreedt, is van belang voor de inrichting van het nationale innovatiesysteem, waarvan het beleidsinstrumentarium van EZ een onderdeel uitmaakt.

2. Groeiparagraaf

Zoals voorzien, kan de begroting 2002 niet in alle opzichten voldoen aan het ideaaltypische model dat in de nota Van beleidsbegroting tot beleidsverantwoording is neergezet. «Voorzien», omdat reeds bekend was dat niet alle beleidsdoelstellingen in jaarlijks concreet meetbare termen vertaald kunnen worden. Ook «voorzien», omdat bekend was dat niet alle organisatorische, administratieve of informatietechnische randvoorwaarden nu reeds op orde zouden zijn.

Voor het eerste aspect geldt dat we moeten accepteren dat niet alle beleidsdoelstellingen integraal volgens de VBTB-theorie zijn uit te werken. Zo is de invloed van beleidsinstrumenten in termen van maatschappelijk effect in een aantal gevallen niet exact, of soms moeilijk, meetbaar. Ook komt het voor dat de maatschappelijke effecten van beleidsmaatregelen pas jaren na de implementatie van het beleid hun beslag krijgen. Een door EZ geïnitieerde internationale studie naar effectmeting op het gebied van het innovatiebeleid heeft een aantal van deze beperkingen ten aanzien van effectmeting duidelijk gemaakt. In praktijk blijkt het vaak ook moeilijk te zijn om specifieke interventietaken geheel in VBTB-termen te gieten. Dit is bijvoorbeeld merkbaar bij de doelstelling gericht op de vervolmaking van de Europese interne markt (beleidsartikel 5). De eigen sturing op de mate van doelbereik is op dit gebied zeer beperkt. Daarom wordt volstaan met een schets van de beleidsinzet van EZ en een weergave van de voornaamste activiteiten in 2002.

Indien er wèl een reëel perspectief bestaat voor verbeteringen in de VBTB-begroting, is het zaak dat deze duidelijk zichtbaar worden gemaakt. Om dit te bereiken, zijn per beleidsartikel groeiparagrafen opgenomen. Enkele «groei-elementen» zijn zo algemeen dat deze niet de individuele groeiparagrafen zijn vermeld. Deze worden hieronder weergegeven.

• Een zeer belangrijk element in het ontwikkelingstraject van VBTB, is de integratie van het VBTB-gedachtegoed in het bedrijfsvoerings- en het beleidsproces van het ministerie. Het mag immers niet zo zijn dat de WWW-vragen alleen in de begrotingsstukken beantwoord worden. Deze essentiële vragen moeten ook in de interne processen een duidelijke plaats krijgen. In het recent gereorganiseerde ministerie wordt over deze vraagstukken nagedacht. Zo zal in het najaar 2001 een werkgroep een rapport uitbrengen over een herziening van de werkplancyclus van EZ, waarin de relatie tussen de VBTB-begroting en de interne werkplannen, op concern- en onderdeelsniveau, een belangrijk item is.

• Voor de formulering van doelstellingen, de ontwikkeling van prestatie-indicatoren en effectmeting geldt dat EZ alert blijft op verbeterpunten. Aanpassingen op deze terreinen kunnen bijvoorbeeld voortkomen uit nieuwe beleidsnota's, gedachtewisselingen met de Kamer of uit discussies in het kader van de interne werkplancyclus. Daar waar op dit moment concrete ontwikkelingen worden voorzien, is dit in de individuele groeiparagrafen vermeld (voorbeeld: uitwerking van de nieuwe strategie voor duurzame energie in het Energierapport 2002 bij artikel 4 Doelmatige en duurzame energievoorziening).

• De uitwerking van de ambitie van het resultaatgerichte sturingsmodel uit de regeringsnota VBTB heeft geleid tot een nieuwe structuur van beleidsthema's en doelstellingen. Ter ondersteuning van deze ambitie is de regelgeving op het gebied van beleidsevaluatie tegen het licht gehouden. Dit heeft geleid tot de nieuwe regeling «Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek Rijksoverheid», die per 1 januari 2002 van kracht wordt. De regeling sluit nadrukkelijk aan op VBTB en de daaraan ontleende nieuwe bepalingen in de Comptabiliteitswet, waardoor de systematiek van evalueren zal wijzigen. Zo zal er minder alleen naar individuele regelingen of specifieke instrumenten gekeken worden dan nu. Veel vaker zal de beleidsdoelstelling onderwerp van dit onderzoek worden. Een interne werkgroep binnen EZ zal eind 2001 rapporteren over de implicaties van de regeling. Vanwege deze zaken maken ook de programmering en de interne organisatie van het evaluatieonderzoek deel uit het ontwikkelingstraject dat samenhangt met VBTB. De programmering van beleidsevaluaties voor 2002 zal zijn in te zien op de rijksbrede internetsite RYX.

• VBTB bevindt zich nog in een ontwikkelingsfase. Dit geldt onder meer voor de prestatiegegevens en de derdeninformatie die daarmee samenhangt, hetgeen impliceert dat er ook na Prinsjesdag 2001 nog audits, reviews enzovoort nodig zullen zijn om betrouwbare en toereikende verantwoordingsinformatie ten behoeve van het jaarverslag 2002 veilig te kunnen stellen. In de komende maanden zal hiervoor in samenwerking met de Accountantsdienst per beleidsartikel een plan van aanpak worden opgesteld. Een algemeen verbeterpunt betreft de vermelding van de effecten van de belastinguitgaven. In de begroting 2002 zijn per beleidsartikel alle voor het betreffende terrein relevante belastinguitgaven vermeld, incl. budgettair beslag en beknopte toelichting. In de begroting 2003 zal – daar waar deze informatie op te leveren is – aanvullend ingegaan worden op de beleidseffecten van deze belastinguitgaven.

3. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

Bij de beleidsparagrafen is er voor gekozen om de veronderstellingen ten aanzien van effectbereik te verwerken in de beleidscontext en niet in een aparte paragraaf. In algemene zin geldt dat de mate van doelbereik ten aanzien van de centrale EZ-doelstelling, te weten de bevordering van duurzame economische groei, afhankelijk is van vele factoren. De internationale conjunctuur is één van die factoren die bij nagenoeg alle beleidsartikelen een belangrijke rol speelt. In de toelichting op de beleidsartikelen is op meer specifieke factoren ingegaan. Voorts zijn bij een aantal beleidsartikelen en in de paragrafen inzake de baten-lastendiensten gegevens opgenomen die indicatief zijn voor doelmatigheid en raming. Zo zijn per beleidsartikel de personele uitgaven gespecificeerd naar de «P en Q»-componenten. De programma-uitgaven zijn niet gespecificeerd naar «P en Q», omdat deze componenten van de raming geen stuurvariabelen zijn.

4. Budgetflexibiliteit

Bij alle beleidsartikelen is waar zinvol een paragraaf «budgetflexibiliteit» opgenomen. Deze paragraaf bevat een indicatie van de mate van flexibiliteit van de geraamde kasuitgaven voor de jaren 2002 t/m 2006. De uitgaven kennen een zekere gelaagdheid, die relevant is voor de aanwezige flexibiliteit.

(a) De eerste «laag» in de kasraming bestaat uit uitgaven die in administratief-technisch opzicht vastliggen. Een relatief groot deel van de kasraming van EZ moet aangehouden worden voor betalingen die voortvloeien uit de verplichtingen die EZ tot en met 2001 daadwerkelijk is aangegaan, respectievelijk voor de verplichtingen die EZ in 2001 aangaat. EZ kan op deze verplichtingen aangesproken kan worden en moet daarom een adequate kasdekking aanhouden. Dit deel van de geraamde kasuitgaven is dus per definitie niet-flexibel.

(b) De tweede «laag» bestaat uit uitgaven die geraamd worden voor verplichtingen die EZ – bij ongewijzigd beleid – pas met ingang van 2002 zal aangaan. Deze tweede laag is in administratief-technisch opzicht vrij voor alternatieve aanwending. Bestuurlijke verantwoordelijkheden kunnen de mogelijkheid van herallocatie van de geraamde begrotingsruimte echter inperken. Zo zijn majeure ingrepen in subsidies aan instellingen waarmee EZ een meerjarige subsidierelatie onderhoudt op korte termijn uitgesloten (verankerd in AWB). Ook zijn de apparaatsuitgaven van het ministerie op korte termijn slechts in beperkte mate flexibel. Om inzicht te bieden in de flexibiliteit van de kasuitgaven zijn deze typen uitgaven per beleidsartikel verbijzonderd.

Na aftrek van de genoemde typen uitgaven, resteert de raming die aangehouden wordt voor de overige programma-uitgaven ten aanzien waarvan EZ met ingang van 2002 verplichtingen zal aangaan. Afhankelijk van de modaliteiten van de programma-uitgaven, kunnen er bestuurlijke afspraken bestaan die de flexibiliteit inperken. Een goed voorbeeld zijn de convenantafspraken met het Noorden des Lands (Langman-gelden), waarmee een aanzienlijk deel van de geraamde kasuitgaven van beleidsartikel 3 is vastgelegd. Ook de raming voor de overige programma-uitgaven is per beleidsartikel weergegeven. De belangrijkste bestuurlijke verplichtingen, in de sfeer van bijvoorbeeld convenanten of meerjarige programma-afspraken, zijn in de toelichting op de budgetflexibiliteit vermeld.

Los van eventuele specifieke bestuurlijke verplichtingen, geldt het algemene uitgangspunt dat de overheid betrouwbaar en bestendig moet zijn in de beleidsvoering. Dit impliceert dat het bedrijfsleven en instellingen er van op aan moeten kunnen dat stimuleringsmaatregelen en andere financiële faciliteiten een zekere mate van duurzaamheid kennen.

Benadrukt wordt dat de paragrafen budgetflexibiliteit slechts een indicatie kunnen geven voor de mate waarin de geraamde kasuitgaven alternatief ingezet kunnen worden. Met name vanwege de bestuurlijke context is het niet mogelijk om de flexibiliteit in de kasuitgaven en detail nader te specificeren.

5. Overzichtsconstructies

De EZ-begroting bevat geen overzichtsconstructies waarin beleidsuitgaven van verschillende ministeries zijn samengebracht. Wel is per beleidsartikel ingegaan op eventueel relevante fiscale instrumenten, zodat een zo compleet mogelijk beeld geschetst wordt van de beleidsinstrumentatie.

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen

De personele uitgaven van het kernministerie EZ die direct verband houden met beleidsuitgaven worden verbijzonderd naar de betreffende artikelen. De personele uitgaven voor de Directoraten-Generaal die onder het kernministerie vallen, zijn geraamd bij de beleidsartikelen 1 tot en met 7. De personele uitgaven zijn geraamd op basis van de formatieve sterkte en de gemiddelde loonsom. Als verdeelsleutel is het aantal fte's per beleidsartikel gehanteerd.

De in dit opzicht als indirect te beschouwen personele uitgaven van het kernministerie (algemene leiding, stafdirecties) worden geraamd op artikel 21 Algemeen. De materiële uitgaven van het kernministerie en de overige apparaatsuitgaven van ministerie worden eveneens geraamd op artikel 21 Algemeen. Er heeft geen toerekening van deze uitgaven aan de beleidsartikelen plaatsgevonden.

Voor de diensten van EZ (NMa/DTe, SodM, CPB, CBS) geldt dat de integrale apparaatsuitgaven geraamd zijn op de betreffende beleidsartikelen (respectievelijk de artikelen 1, 7, 8 en 9).

Voor de baten-lastendiensten (Senter, EVD en Bureau I.E.) geldt een ander regime. De vergoedingen van EZ aan deze baten-lastendiensten worden geraamd op de beleidsmatig daarvoor in aanmerking komende artikelen. De paragrafen inzake de baten-lastendiensten geven inzicht in de apparaatsuitgaven van Senter, EVD en Bureau I.E.

7. Herrekening 2000 en 2001

Als gevolg van de nieuwe artikelindeling in het kader van VBTB zijn ter wille van de vergelijkbaarheid in de tabellen bij de beleidsartikelen inzake Budgettaire gevolgen van beleid en in deVerdiepingsbijlage de cijfers voor de jaren 2000 en 2001, die formeel slechts in de «oude» artikelindeling worden gehanteerd, herrekend naar de nieuwe artikelindeling. Voor de aansluiting met de oude artikelindeling wordt verwezen naar de conversietabel in de bijlage («was-wordt»-tabel).

8. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften

In afwijking van de voorschriften specificeert EZ bij de beleidsartikelen de verplichtingenramingen in plaats van de uitgavenramingen, omdat de verplichtingenramingen op het niveau van de artikelen het meeste inzicht geven in het actuele beleid. Beleidsbeslissingen, zoals het introduceren of het beëindigen van subsidieregelingen zijn in de verplichtingenramingen immers direct traceerbaar. Vanwege de doorlooptijden en betalingsschema's van subsidies, bieden de uitgavenramingen in dat opzicht minder informatie. Overigens bevat de verdiepingsbijlage wel een specificatie van de uitgavenramingen.

Daarnaast zijn de bedragen in de budgettaire paragraaf van de beleidsartikelen uit oogpunt van presentatie uitgedrukt in miljoenen, in plaats van in duizenden.

2. HET BELEID

2.1 DE BELEIDSAGENDA

2.1.1 Inleiding

Om de welvaart van de burgers te verhogen en onze maatschappelijke doelstellingen te verwezenlijken is economische groei nodig. De centrale doelstelling van het economisch beleid is het realiseren van de voorwaarden voor een hoogwaardige, duurzame economische groei. Het kabinet stelt «duurzaam» als voorwaarde aan het economisch groeivermogen: duurzame ontwikkeling waarbij aan de behoeften van de nu levende generatie tegemoet wordt gekomen, zonder dat daardoor de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien, in gevaar wordt gebracht.

Het economisch beleid ter bevordering van het economisch groeivermogen wordt in dit hoofdstuk nader uiteengezet. Daartoe wordt in paragraaf 2.1.2 ingegaan op de conjuncturele en structurele ontwikkeling van de economie. Vervolgens worden in paragraaf 2.1.3 de knelpunten en bedreigingen geschetst voor de potentiële economische groei die veroorzaakt worden door trendmatige ontwikkelingen. In paragraaf 2.1.4 wordt ingegaan op de hoofdlijnen van het beleid waarmee deze knelpunten en bedreigingen moeten worden aangepakt en paragraaf 2.1.5 geeft een overzicht van de belangrijkste activiteiten die het komend jaar hiertoe worden ontplooid. In paragraaf 2.1.6 wordt stilgestaan bij de organisatorische veranderingen van EZ en de aan EZ gerelateerde diensten. Ten slotte schetst paragraaf 2.1.7 de begroting 2002 op hoofdlijnen.

2.1.2 Conjuncturele en structurele ontwikkeling van de economie

Conjuncturele economische ontwikkeling

De afgelopen jaren is de economie sterk gegroeid. Sinds 1994 is het bruto binnenlands product in reële termen met ruim 26% toegenomen. De groei van de economie heeft geleid tot een stijging van het inkomen per hoofd van de bevolking van ruim 20%. De werkloosheid daalde van 8,7% in 1994 naar 3,5% in 2001 en de staatsschuld is teruggebracht van 75,9% van het BBP in 1994 tot 51,8% op dit moment.

De conjuncturele vooruitzichten voor dit en komend jaar zijn echter beduidend minder rooskleurig. Zowel voor 2001 als 2002 verwacht het CPB een economische groei van 2%. Nog steeds geen slechte groeicijfers, maar wel aanzienlijk minder dan de circa 4% van de afgelopen 4 jaar1.

De lagere groeiverwachtingen zijn het gevolg van buitenlandse en binnenlandse ontwikkelingen. Belangrijk is de tegenvallende groei van de wereldhandel. Voor 2001 werd al eerder een lagere groei dan in 2000 geraamd, maar de afname blijkt groter dan verwacht. Wel wordt ervan uitgegaan dat de wereldhandel aan het eind van dit jaar weer zal aantrekken.

Daarnaast is er sinds 1997 sprake van een gestage verslechtering van de Nederlandse concurrentiepositie, doordat de arbeidskosten per eenheid product in ons land zijn gestegen ten opzichte van onze handelspartners. Ook in de ramingen voor 2001 en 2002 is een aanzienlijke verdere verslechtering vervat. Gecumuleerd over 1997–2002 stijgen de loonkosten per eenheid product in de industrie in Nederland 10% sterker dan in het eurogebied. Ten opzichte van Duitsland bedraagt het verschil zelfs 16½%. Dit impliceert dat de verbetering van de concurrentiepositie ten opzichte van Duitsland, tot stand gebracht in de periode 1987–1995, geheel is verdwenen. De verslechtering beperkt zich niet alleen tot de industrie, ook voor de totale economie gaan de loonkosten per eenheid product in Nederland uit boven het gemiddelde in het eurogebied, gecumuleerd gaat het in genoemde periode om zo'n 6%. Gezien het belang van de eurozone voor onze economie, 63% van onze export gaat naar landen van de eurozone, is dit een zorgwekkende ontwikkeling. De verslechterde Nederlandse concurrentiepositie leidt samen met de tegenvallende groei van de wereldhandel tot een minder sterke groei van de export dan in de afgelopen paar jaar.

Een andere belangrijke oorzaak van de groeivertraging is de teleurstellende groei van de binnenlandse consumptie in de eerste helft van 2001. Ondanks een forse koopkrachtverbetering als gevolg van het nieuwe belastingplan is deze belangrijke kracht achter de hoge groei van de afgelopen jaren snel teruggevallen. De daling van de consumptiegroei kan verklaard worden uit het negatieve vermogenseffect ten gevolge van de dalende beurskoersen, de sterke stijging van de duurzame consumptie eind vorig jaar in anticipatie op het hogere BTW-tarief en het gedaalde consumentenvertrouwen.

Verwacht wordt dat de consumptiegroei volgend jaar weer zal aantrekken.

De tegenvallende groei in combinatie met de loonkostenontwikkeling en een inflatie van 4,5% leveren een zorgwekkend beeld op. Het CPB verwacht dat de arbeidsproductiviteit licht zal dalen, doordat de werkgelegenheidsgroei vertraagd reageert op de daling in de productiegroei. In combinatie met de hoge loonkosten per eenheid product leidt de gedaalde arbeidsproductiviteit vervolgens tot een aanzienlijke toename de arbeidsinkomensquote (AIQ). De AIQ is sinds 1998 met circa drie punten gestegen tot 85¼ in 2001, waarbij de sterkste oploop vooral in 2001 heeft plaatsgevonden. De oploop is beduidend hoger dan in eerdere ramingen besloten lag en weerspiegelt een substantiële verslechtering in de winstgevendheid van het bedrijfsleven. Als gevolg hiervan vallen zowel de groei van de bedrijfsinvesteringen in 2001 en 2002, als de groei van de werkgelegenheidsgroei in 2002 fors terug.

Het belangrijkste risico voor de Nederlandse economie lijkt zich te bevinden op de trits lonen, prijzen, concurrentiepositie en winstgevendheid. Een inadequate reactie van de lonen in combinatie met een verder tegenvallend beeld voor de bestedingen zal onvermijdelijk repercussies op de werkgelegenheid hebben.

Feitelijke en potentiële economische groei

De beschreven economische ontwikkeling wordt bepaald door talloze incidentele en conjuncturele factoren en moet worden onderscheiden van de potentiële economische groei. Deze onderliggende of potentiële economische groei is voor het economisch beleid veel relevanter. De potentiële economische groei of het economisch groeivermogen is het product van twee structurele factoren: de toename van de potentiële werkgelegenheid en de structurele groei van de arbeidsproductiviteit. Het zijn de kwantiteit en de kwaliteit van de beschikbare productiefactoren – arbeid, kapitaal, ruimte, kennis en ondernemerschap –, de werking van de markten van productiefactoren en de mate waarin publieke en private partijen de productiefactoren efficiënt en effectief weten in te zetten, die de omvang van de toename van de potentiële werkgelegenheid en de structurele groei van de arbeidsproductiviteit bepalen.

Structurele ontwikkeling van de economie

Analyse van het CPB laat zien dat de toename van het economisch groeivermogen in de afgelopen jaren vooral is gerealiseerd door verhoging van het arbeidsaanbod en verlaging van de evenwichtswerkloosheid1. Het economisch groeivermogen is in de periode 1996–2001 toegenomen tot 3,2% per jaar, waarvan 2,0% toe te rekenen is aan de groei van de potentiële werkgelegenheid. Er zijn nog verdere mogelijkheden om de arbeidsparticipatie te laten groeien. De arbeidsparticipatie bij laagopgeleiden, minderheden en vrouwen is nog steeds laag. Het aantal inactieven beneden de 65 jaar is nog steeds groot. Zo is het ziekteverzuim relatief hoog net als het aantal van 100 000 mensen dat jaarlijks de WAO instroomt. En ouderen zijn te snel niet meer voor de arbeidsmarkt beschikbaar. Kortom, er zijn teveel mensen in de beroepsgeschikte leeftijd betaald inactief.

Maar de mogelijkheden om de arbeidsparticipatie te laten groeien nemen wel af, zo voorspellen het CPB en de WRR. Het CPB voorziet voor de periode 2002–2006 een jaarlijkse groei van de potentiële werkgelegenheid van slechts 1,1% tegen een groei van 2,0% in 1996–2001. De WRR komt tot soortgelijke conclusies.

Omdat de groei van het structurele arbeidsaanbod daalt, zal de productiviteitsgroei moeten versnellen om de potentiële economische groei op het huidige niveau te handhaven. De afgelopen jaren was de structurele groei van de arbeidsproductiviteit 1,2%. Voor de periode 2002–2006 acht het CPB een hogere structurele groei mogelijk, namelijk 1,75%. Hiervoor is het wel nodig dat de effecten van de recente investeringen in ICT daadwerkelijk zichtbaar worden in de productiviteitscijfers.

Maar met een structurele groei van de arbeidsproductiviteit van 1,75% wordt slechts een groei van de potentiële productie van 2,75% gerealiseerd. Dat is bijna 0,5% minder dan de 3,2% van de afgelopen periode. Voor een potentiële economische groei van meer dan 3% per jaar is echter een groei van de arbeidsproductiviteit van 2% nodig.

Conclusie

Zowel de conjuncturele als de structurele ontwikkeling van de economie zijn zorgwekkend. Op de korte termijn is het zaak om de loonkostenontwikkeling en de inflatie te beteugelen door het arbeidsaanbod te vergroten en daarmee de concurrentiepositie van de Nederlandse economie weer op peil te brengen.

De aandacht van het economisch beleid moet echter vooral uitgaan naar de structurele problemen van de economie. De mogelijkheden tot vergroting van de arbeidsparticipatie moeten ten volle worden benut en het beleid gericht op versnelling van de groei van de arbeidsproductiviteit moet worden geïntensiveerd. Het verbeteren van het ondernemingsklimaat, het bevorderen van marktwerking en het stimuleren van economische vernieuwing zijn de drie pijlers van het beleid waarmee het kabinet de potentiële economische groei wil bevorderen. Hiermee ligt het economische beleid van de Nederlandse overheid in lijn met de Europese beleidsagenda zoals die op de top in Lissabon is opgesteld en recent in Stockholm is geactualiseerd.

2.1.3 Trendmatige veranderingen en knelpunten

Het kenmerk van onze maatschappij is verandering. De belangrijkste trendmatige veranderingen en transitieprocessen zijn:

• demografische ontwikkelingen (vergrijzing),

• internationalisering,

• individualisering,

• de transitie naar een duurzame economie en

• informatisering en de transitie naar een kenniseconomie.

Om na te gaan op welke manier deze ontwikkelingen ingrijpen op de factoren die bepalend zijn voor de potentiële economische groei, heeft het kabinet de Verkenning Economische Structuur laten uitvoeren. In deze paragraaf staan de belangrijkste bevindingen.

Demografische ontwikkelingen

Zoals hierboven reeds geschetst is de belangrijkste bedreiging voor de potentiële economische groei in Nederland de vergrijzing en de afname van de groei van het arbeidsaanbod die door de vergrijzing veroorzaakt wordt. Hierdoor is intensivering van het participatie- en vooral het productiviteitsbeleid noodzakelijk om het groeivermogen op peil te houden.

Door de vergrijzing zal ook de druk op de AOW-uitgaven toenemen, terwijl de bijdrage aan de AOW zal afnemen. In het laatste rapport van de Studiegroep Begrotingsruimte wordt aangegeven voor welke uitdagingen het beleid op dit punt komt te staan. Ten slotte zullen door de vergrijzing de vraag naar zorg en de kosten van de gezondheidszorg sterk toenemen.

Internationalisering

Door internationalisering moet de Nederlandse overheid haar beleid in toenemende mate afstemmen op Europese of internationale ontwikkelingen en neemt de beleidsvrijheid van de Nederlandse overheid af. De Nederlandse concurrentiepositie wordt steeds afhankelijker van de kwaliteit van haar arbeids-, investerings-, kennis- en ondernemingsklimaat. Ter verbetering van de concurrentiekracht van de Nederlandse economie in de Europese context wordt de economische structuur steeds belangrijker. Het economisch beleid zal zich in toenemende mate richten op verbetering van die structuur.

Het fiscale klimaat in Nederland staat door beleidsontwikkelingen in het buitenland onder druk, zo constateert de studiegroep «Vennootschapsbelasting in internationaal perspectief» (de commissie Van Rooij)1. Andere landen hebben recent hun winstbelasting sterk verlaagd. Een van de voorstellen die de studiegroep dan ook doet om het fiscaal vestigingsklimaat te verbeteren, is een aanzienlijke verlaging van de vennootschapsbelasting.

Ten slotte is de werking van de internationale markten nog verre van optimaal. Hoewel in Europees, OESO en WTO-verband grote vooruitgang is geboekt, zijn er nog talloze knelpunten die grensoverschrijdende economische activiteiten hinderen. Als open economie is het economische groeivermogen van Nederland gebaat bij een adequate aanpak van deze internationale marktimperfecties.

Individualisering

Individualisering verwijst naar de ontwikkeling dat mensen in toenemende mate zelf kiezen wat hun persoonlijke doelen zijn, hoe ze die willen realiseren en op welke manier ze zich wensen te ontplooien, in plaats van dat ze zich bij deze keuzes committeren aan de sociale groep, gemeenschap of zuil waarvan zij deel uitmaken. Volgens het SCP is 80–85% van de mensen hierin succesvol: zij zijn in staat om zichzelf zonder collectieve ondersteuning te onderhouden.2 Collectieve arrangementen en centraal aangestuurde organisaties zijn niet in staat om aan de veeleisende, geïndividualiseerde en veranderlijke vraag te voldoen. De burger eist maatwerk en kwaliteit en neemt geen genoegen met standaardvoorzieningen.1

Om de kwaliteit van de publieke en private productie te laten aansluiten op datgene waaraan de burgers en bedrijven behoefte hebben en om de productiviteit van de publieke sector te verbeteren, zouden burgers en bedrijven meer invloed moeten krijgen op datgene wat er geproduceerd en geleverd wordt. Dit heeft consequenties voor de wijze waarop publieke sectoren zoals de gezondheidszorg, het onderwijs en het wetenschappelijk en technologisch onderzoek zijn georganiseerd.

Transitie naar een duurzame economie

Voorwaarde voor een duurzame economische groei is dat deze niet ten koste mag gaan van de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te kunnen voorzien. De kosten van de groei mogen niet worden afgewenteld op toekomstige generaties. De effecten van de economische groei op de fysieke omgeving, het milieu en de leefomgeving moeten zoveel mogelijk in de prijzen van productiefactoren en geleverde goederen en diensten worden doorberekend.

Met de economische groei en de stijgende welvaart neemt het gebrek aan fysieke ruimte toe, terwijl de vraag naar ruimte voor uiteenlopende doeleinden groeit. Het gebrek aan ruimte voor economische activiteit en voor recreatie en ontspanning wordt daarmee een bedreiging voor de grootte en de kwaliteit van de economische groei. Het kabinet heeft deze problematiek erkend en daarom in de aanzet tot de Vijfde Nota extra ruimte gereserveerd voor economische activiteiten alsmede recreatie en ontspanning. Het gebrek aan ruimte uit zich ook in de groeiende verkeerscongestie met alle nadelige economische gevolgen van dien. Ook de bereikbaarheid over het spoor en de kabel vragen de aandacht. Terwijl economische groei en milieudruk in sterke mate zijn ontkoppeld, kent Nederland nog een aantal hardnekkige milieuproblemen waaronder de uitstoot van broeikasgassen, waarmee de kwaliteit van de leefomgeving in gevaar komt. De transitie naar een duurzame economie is nodig voor een duurzame economische groei en om de aantrekkelijkheid van het arbeids- en investeringsklimaat in Nederland te waarborgen.

De zorg voor een duurzame economie is niet alleen de verantwoordelijkheid van de overheid. Al dan niet afgedwongen door consumenten, aandeelhouders en werknemers nemen bedrijven in toenemende mate hun verantwoordelijkheid. Maatschappelijk verantwoord ondernemen maakt dat bedrijven niet alleen verantwoording afleggen over hun financiële prestaties, maar ook over de effecten van hun handelen op de sociale en natuurlijke omgeving. De overheid is verantwoordelijk voor de structuur die bedrijven stimuleert om hun maatschappelijke verantwoordelijkheid waar te maken en om over hun activiteiten maatschappelijke verantwoording af te leggen2. Net als bij andere ontwikkelingen waarbij de overheid en bedrijfsleven samen verantwoordelijk worden voor het realiseren van maatschappelijke doelstelling en de uitvoering van publieke taken, vraagt MVO een andere rol en daarmee een andere aansturing en organisatie van de overheid.

Transitie naar een kenniseconomie

Voor het realiseren van een hoogwaardige economische groei neemt het belang van kennis als productiefactor toe. Investeren in kennisontwikkeling en -toepassing is cruciaal voor versnelling van de productiviteitsgroei. De kwaliteit van de beroepsbevolking, het onderwijsstelsel en de kennisinfrastructuur worden daarmee steeds belangrijker en juist op deze punten vertoont de Nederlandse economie een aantal ernstige knelpunten, zo laat de Verkenning Onderwijs & Onderzoek in 2010 zien.

Het Nederlandse onderwijssysteem scoort internationaal gezien goed, desalniettemin sluit het onderwijssysteem onvoldoende aan bij de wensen van de onderwijsconsument en de arbeidsmarkt, waardoor aan de onderkant te veel mensen voor de arbeidsmarkt verloren raken. Dit leidt ook tot voortijdige uitstroom uit het onderwijs, terwijl een goede basis nodig is om mensen een leven lang te laten leren. Door het introduceren van vraagsturing en – financiering kan de responsiviteit van onderwijsinstellingen worden vergroot. Daarmee kan de kwaliteit van het hoger onderwijs verbeterd en gedifferentieerder worden, zodat het onderwijsaanbod en ook het gemiddelde niveau van afgestudeerden beter aansluit bij de eisen van de kenniseconomie.

Ook het wetenschappelijk onderzoek is in Nederland van hoge kwaliteit, maar de middelen voor wetenschappelijk onderzoek kunnen onvoldoende flexibel worden ingezet om slagvaardig nieuwe kansen aan te kunnen grijpen. Ook is er onvoldoende synergie in het wetenschappelijk onderzoek dat met publieke middelen gefinancierd wordt. Het wetenschappelijk onderzoek leidt onvoldoende tot economische vernieuwing en ook het economische rendement van het publiek gefinancierde onderzoek is te laag. Daarnaast investeren private partijen te weinig in R&D. Om de overgang naar de kenniseconomie te realiseren en daarmee de hoogwaardigheid van de potentiële economische groei te waarborgen, dienen deze knelpunten te worden weggenomen.

De ontwikkelingen op het vlak van informatie- en communicatietechnologie gaan onverminderd door en hebben grote invloed op alle aspecten van de maatschappij en de economie. ICT maakt een individuele benadering van afnemers en burgers mogelijk, waardoor organisaties beter kunnen inspringen op hun individuele wensen. ICT stimuleert verder internationale handel en concurrentie. Daarnaast geeft ICT een sterke impuls aan de transitie naar de kenniseconomie doordat informatie en kennis tegen afnemende kosten verspreid en gedeeld kunnen worden. De mogelijkheden om het vernieuwings- en groeivermogen van de Nederlandse economie met ICT te vergroten, worden nog niet optimaal benut, zoals bijvoorbeeld blijkt uit De Digitale Delta: e-Europe voorbij1. De komende jaren moeten we ons inzetten om die potentie te realiseren.

Conclusie

De vergrijzing, internationalisering en individualisering vragen om een vergroting van de arbeidsparticipatie en een versnelling van de arbeidsproductiviteitsgroei, versterking van de economische structuur en de aanpak van de knelpunten die de overgang naar een duurzame kenniseconomie in de weg staan. Ook roepen de trends vragen op omtrent een herinrichting en een andere aansturing van de overheid. In de volgende paragraaf wordt beschreven op welke manier deze uitdagingen aangepakt moeten worden.

2.1.4 Hoofdlijnen van het economisch beleid

Aanpak van de genoemde knelpunten vraagt om voortzetting en intensivering van het gevoerde economische beleid gericht op het verbeteren van het ondernemingsklimaat, het bevorderen van marktwerking en het stimuleren van innovatie.

Het verbeteren van het ondernemingsklimaat

De kwaliteit en de kwantiteit van de beschikbare productiefactoren is cruciaal voor het economisch groeivermogen. De afnemende groei van het arbeidsaanbod, het huidige tekort aan gekwalificeerd personeel en het grote aantal betaalde inactieven vormen de grootste bedreigingen voor het niveau van de potentiële economische groei. Het gevoerde beleid gericht op het activeren van het arbeidsaanbod is succesvol geweest en moet dan ook worden voortgezet. Met name het probleem van het grote ziekteverzuim en de WAO vragen om een tijdige en een structurele oplossing. De aanbevelingen van de commissie Donner geven hiervoor belangrijke aangrijpingspunten. Ook maatregelen ter verkleining van de armoedeval dragen bij aan vergroting van het arbeidsaanbod.

Een betere werking van de scholingsmarkt is nodig om de dreigende afname van de groei van de arbeidsparticipatie op te kunnen vangen en om het tekort aan gekwalificeerd personeel te verminderen. Om na te gaan hoe de werking van de scholingsmarkt verbeterd kan worden is een MDW-project uitgevoerd. Uit het rapport blijkt tevens de urgentie van implementatie van de aanbevelingen. Het rapport wordt in de herfst van 2001 naar de Tweede Kamer gestuurd. Investeringen in onderwijs en scholing, employability en levenslang leren zijn noodzakelijk om de kwaliteit van het arbeidsaanbod op peil te houden en daarmee de economische structuur te versterken. Investeringen moeten plaatsvinden in een «rendementsvolle» omgeving en dat vergt institutionele aanpassingen. Een andere mogelijkheid om het huidige tekort aan arbeidskrachten in bepaalde sectoren te verminderen is meer gebruik te maken van het arbeidspotentieel van buiten de EU. Hiertoe worden de procedures rond de aanname van arbeidskrachten van buiten de EU versoepeld. Voorts is besloten de Wet Arbeid Vreemdelingen zo toe te passen dat arbeidsaanbod uit kandidaatlidstaten van de EU prioriteit krijgt boven ander arbeidsaanbod van buiten de EER.

Verbetering van de werking van de arbeids- en scholingsmarkt is ook nodig om tegemoet te komen aan de veranderlijke eisen en verwachtingen die burgers van hun werk hebben. Mensen willen flexibele banen, waarbij zij privé, zorg en werk beter kunnen combineren en waarbij hen de mogelijkheid wordt geboden om de klassieke volgorde van leren en werken te kunnen doorbreken. Veranderingen in de vormgeving van de sociale zekerheid zijn nodig om aan deze wensen tegemoet te komen en de aantrekkelijkheid van het arbeidsklimaat in Nederland op peil te houden.1

Het gebrek aan ruimte en de toenemende verkeerscongestie vormen een serieuze bedreiging voor het economisch groeivermogen. In de aanzet tot de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening (Vijno) heeft het kabinet aangegeven dat de besluitvorming over ruimtelijke ordeningsvraagstukken daar plaatsvindt waar de meeste informatie beschikbaar is2. Dit leidt tot een decentralisering van het RO-beleid wat de allocatie van de schaarse ruimte ten goede komt. Deze lijnen vormen het uitgangspunt voor de verdere uitwerking van de Vijno. In het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan (NVVP) staan belangrijke aanwijzingen voor de aanpak van het fileprobleem, met een belangrijke rol voor marktconforme instrumenten.

Ten slotte heeft het ondernemingsklimaat baat bij macro-economische stabiliteit. Deze stabiliteit stimuleert private partijen om te investeren in nieuwe activiteiten en om risico's te nemen. Een belangrijke voorwaarde voor macro-economische stabiliteit is het op orde zijn van de overheidsfinanciën. Om de huidige goede uitgangspositie van de Rijksfinanciën te handhaven, heeft de studiegroep Begrotingsruimte zinvolle aanbevelingen gedaan. Het in grote lijnen handhaven van de begrotingssystematiek, het afbouwen van de staatsschuld in 25 jaar en de geadviseerde ruimte voor substantiële lastenverlichting zijn goede uitgangpunten voor het gezond houden van de overheidsfinanciën.

Stimulering van marktwerking

De introductie en het bevorderen van marktwerking is de methode om de kwaliteit en productiviteit van de publieke dienstverlening te verbeteren. Hierbij worden aanbodfinanciering en aanbodsturing vervangen door vraagfinanciering en vraagsturing, moeten beschermde markten zo veel mogelijk worden opengesteld voor nieuwe private toetreders, krijgen private en publieke partijen prikkels om efficiënt en klantgericht te opereren en wordt uiteindelijk de keuzevrijheid en zeggenschap voor afnemers vergroot. Met name in de zorg, het onderwijs en de voormalige nutssectoren kunnen hiermee aanzienlijke kwaliteits- en productiviteitsverbeteringen gerealiseerd worden.

Genoemde knelpunten en bedreigingen voor de potentiële economische groei hangen in veel gevallen samen met (markt-) ordeningsvraagstukken. Immers een goede ordening vraagt om het expliciteren van de publieke doelstellingen, het benoemen en verdelen van verantwoordelijkheden tussen publieke en private partijen en het zoveel mogelijk inbouwen van externe en interne economische én maatschappelijke prikkels om organisaties te stimuleren een hogere kwaliteit te leveren tegen een betere prijs.

In Europees, OESO en WTO-verband moet Nederland zich blijven inzetten voor verdere verbetering van de internationale marktwerking. Enerzijds leidt dit tot grotere mogelijkheden voor onze economie om te groeien en anderzijds dwingt het tot een efficiëntere en effectievere inzet van onze productiefactoren, wat ten goede komt aan ons economisch groeivermogen.

Het bevorderen van innovatie

Recent onderzoek van de OECD Growth Study en de Europese Raden in Lissabon en Stockholm hebben het belang van innovatie voor de potentiële economische groei onderstreept1. Het innovatiebeleid van het kabinet staat in dienst van de versnelling van de productiviteitsgroei. Door slimmer te werken, processen beter te organiseren, meer gebruik te maken van beschikbare technologieën, voortdurend te investeren in vernieuwing en technologische ontwikkeling wordt het mogelijk om in dezelfde tijd meer producten en diensten te leveren van een hogere kwaliteit. Een kennisintensieve economie vraagt om een innovatief ondernemingsklimaat. Ook hiervoor is een goed fiscaal klimaat nodig.

Verbetering van de werking van het nationaal innovatiesysteem (NIS) en dan met name de wisselwerking tussen de verschillende partijen in het NIS, zijn nodig om het vernieuwingsvermogen van de Nederlandse economie te vergroten, de productiviteit te verhogen en de knelpunten in het innovatieklimaat zoals geschetst in de vorige paragraaf weg te nemen. Zo blijkt uit de Verkenning «Onderwijs en Onderzoek in 2010» en het project E21E. Daartoe moet het publiek gefinancierd onderzoek gedynamiseerd en geflexibiliseerd worden. In artikel 2 Bevorderen van Innovatiekracht wordt nader ingegaan op het Nationaal Innovatiesysteem, de actoren in het NIS en hun onderlinge wisselwerking.

Conclusie

De komende jaren moet de overheid zich richten op het wegnemen van de gesignaleerde knelpunten van de economische structuur om de overgang naar een hoogproductieve, duurzame kenniseconomie te bevorderen, de arbeidsparticipatie te vergroten, de structurele groei van de arbeidsproductiviteit te versnellen en daarmee het groeivermogen van de Nederlandse economie te vergroten.

Hierbij spelen marktordeningsvraagstukken een centrale rol. De afgelopen periode heeft EZ veel kennis en ervaring opgedaan met de beantwoording van deze ordeningsvraagstukken. Het MDW-proces heeft hieraan in belangrijke mate bijgedragen. Ook de kabinetsreactie op het SER-advies inzake Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, het eindrapport Naar een nieuwe maatschap van het projectE21E en de ervaringen die zijn opgedaan met de liberalisering en privatisering van de energiemarkten zijn hierbij van nut.

Niet alleen inhoudelijk heeft EZ zich versterkt, EZ is ook gereorganiseerd en met de nieuwe organisatie kunnen de geanalyseerde knelpunten in de economische structuur beter worden aangepakt.

2.1.5 Actiepunten voor 2002

Versterking van het economisch groeivermogen en aanpak van de structurele knelpunten is niet alleen een zaak van de middellange termijn, ook het komend jaar moet goed gebruikt worden om ons economisch groeivermogen te versterken. Dit beleid is georganiseerd en geoperationaliseerd rond de volgende vier thema's:

1. Verbetering van het fiscale en ondernemingsklimaat,

2. Bevordering van de internationale marktwerking,

3. Verdieping en verbreding van het marktordeningsbeleid en

4. Versterking van het kennis- en innovatieklimaat.

In het volgende worden per thema de belangrijkste activiteiten uiteengezet die het komend jaar worden ontplooid.

Verbetering van het fiscale en ondernemingsklimaat

Zoals gesteld vertoont de economische structuur een aantal knelpunten. Met haar economisch structuurbeleid zet het kabinet zich in om deze knelpunten weg te nemen. In het voorjaar 2002 verschijnt in dat kader de Impulsbrief. Daarin staan de aanbevelingen die dit kabinet doet om de economische structuur in de komende periode te versterken. Het reguliere beleid ter versterking van de economische structuur en daarmee van het ondernemingsklimaat wordt uiteengezet in artikel 3 Bevorderen ondernemingsklimaat.

Mede naar aanleiding van het rapport van de studiegroep «Vennootschapsbelasting in internationaal perspectief» heeft het kabinet een eerste stap gezet naar een verbetering van het fiscale klimaat door het tarief van de vennootschapsbelasting te verlagen van 35% naar 34,5%. De komende tijd wordt nagegaan of en hoe verdere verlaging van het tarief en verbreding van de grondslag zoals door de studiegroep wordt geadviseerd, moet worden uitgevoerd.

Het beperkte aanbod aan en de kwaliteit van bedrijfsterreinen vraagt om actie. In MDW-verband besteedt het project Intensief gebruik bedrijventerreinen aandacht aan deze problematiek. Met het actieplan Herstructurering Bedrijventerreinen wordt dit kwantitatieve en kwalitatieve tekort aangepakt.

Met het besluit tot aanleg van de Tweede Maasvlakte heeft het kabinet een belangrijke stap gezet in het voorzien in de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige bedrijventerreinen. Hiermee wordt de concurrentiepositie van één van de twee Mainports die Nederland rijk is, sterk verbeterd. Ten aanzien van de mainport Schiphol hoopt het kabinet de komende maanden tot besluitvorming te komen, waarmee de concurrentiepositie van de nationale luchthaven versterkt wordt, en een effectieve mededinging totstandkomt. Een overzicht van het bedrijventerreinenbeleid staat in artikel 3, onder het operationeel doel 3.2.1.

Het kabinet wil het komend jaar de modernisering van de faillissementswet afronden. Met de aanpassing van de faillissementswet zoals die in MDW-verband is uitgewerkt, worden de mogelijkheden van bedrijven in financiële problemen om een gezonde doorstart te maken vergroot.

De wijze waarop de zeggenschapsverhoudingen in ondernemingen geregeld zijn, heeft grote invloed op de kwaliteit van het management, de toegang van bedrijven tot de internationale kapitaalmarkt en de mogelijkheden van bedrijven om een innovatieve bedrijfsstrategie te ontwikkelen. Door aanpassing van de structuurregeling voor grote ondernemingen, die op korte termijn zal worden aangebracht, wordt de invloed van de aandeelhouders vergroot, waarmee beter wordt ingesprongen op de eisen van de internationale kapitaalmarkt. Een onbelemmerde toegang tot de kapitaalmarkt is belangrijk voor de financiering van nieuwe ondernemingsplannen. De toegang tot het bankkrediet wordt, vooral voor starters, verruimd door de borgstellingsregeling. Deze regeling wordt vernieuwd, waarbij de financieringsmogelijkheden voor starters verder worden verbeterd. Er zijn aanwijzingen dat op de markt voor risicodragend kapitaal nog onvoldoende gebruik wordt gemaakt van informal investors. Er wordt onderzocht of en hoe de rol van informal investors kan worden vergroot.

Op de ontwikkeling van het maatschappelijk verantwoord ondernemen heeft het kabinet in april 2001 haar visie gepresenteerd en conform deze visie zullen nog deze kabinetsperiode de actiepunten uit die brief worden gerealiseerd1. Hiervan zijn de totstandkoming van een kenniscentrum MVO en de ontwikkeling van een leidraad voor overheidsaanbestedingen de belangrijkste, zoals in artikel 3 onder het operationeel doel 3.2.2 nader is uitgewerkt.

Bevordering van de internationale marktwerking

Een belangrijke ontwikkeling ter bevordering van de internationale marktwerking is het streven naar een nieuwe WTO-ronde, waarover in november 2001 tijdens de 4de ministeriële WTO-conferentie in Qatar besloten wordt. Vergroting van de markttoegang van met name de ontwikkelingslanden en verbetering van de internationale marktwerking zijn de belangrijke doelstellingen van deze ronde. Ook dienen andere maatschappelijke doelstellingen als de bescherming van het milieu en garanderen van voedselveiligheid meer in het internationale marktordeningsbeleid geïntegreerd te worden.

Het streven om de Europese Unie in 2010 tot de meest concurrerende en dynamische regio te maken en de transformatie naar een kenniseconomie staan centraal sinds de Europese top in Lissabon. De Lissabon-agenda, die recentelijk in Stockholm is geactualiseerd, moet worden uitgevoerd. Het kabinet neemt initiatieven met als doel dat op de top in Barcelona in maart 2002 resultaten kunnen worden gepresenteerd. Nederland bevestigt het belang van de interne markt daarbij als drijvende kracht achter de economische en structurele hervorming van de Unie.

Het is dus belangrijk dat er op EU-niveau gerichte acties worden geformuleerd die de werking van de interne markt meetbaar moeten verbeteren. De Cardiff-procedure, de Globale Richtsnoeren voor het economisch beleid, het Scorebord van de interne markt van de Commissie van mei 2001 en de feedback als uitkomst van de dialoog met burgers en bedrijfsleven bepalen welke prioriteiten hierbij gesteld moeten worden.

Voor Nederland liggen de prioriteiten bij de verdere economische integratie op terreinen als liberalisering van energiemarkten, vereenvoudiging van EU-regelgeving, vrijmaking van dienstensectoren, toepassing van mededingings- en staatssteunregels, het startersklimaat en innovatief ondernemerschap en commercialisatie van nieuwe technologie.

Bij de toetreding van nieuwe lidstaten moet goed worden beoordeeld of deze economieën bestand zijn tegen de structuurveranderingen die de werking van de interne markt met zich meebrengt en welke effecten de uitbreiding oproept voor de interne markt en de betrokken marktpartijen. Inzet van de onderhandelingen is om geen overgangstermijnen toe te staan. Eventuele uitzonderingen hierop mogen geen noemenswaardig effect hebben op een goed functioneren van de interne markt. Ook in het kader van de uitbreiding moet nadrukkelijk worden gekeken naar de toekomst van zowel de EU-structuurfondsen als het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. De komende periode wordt het beleid gericht op de voorbereiding van het Nederlandse bedrijfsleven op de uitbreiding van de Europese Unie.

Conform is toegezegd, zal aan de bedrijven die gebruik maken van het exportinstrumentarium worden gevraagd de OESO-gedragsprincipes inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen zoveel mogelijk na te leven1. De inspanningen van de Nederlandse overheid om de participatie van het Nederlandse bedrijfsleven op buitenlandse markten te vergroten zijn neergelegd in de zgn. «Exportbrief», die in september aan de Tweede Kamer is aangeboden. Het reguliere internationale handels- en marktordeningsbeleid en het daaraan gerelateerde instrumentarium zijn opgenomen in artikel 5 Buitenlandse economische betrekkingen.

Verdieping en verbreding van het marktordeningsbeleid

Het komend jaar verdienen de netwerksectoren als de energiesector, de telecom, het openbaar vervoer, de posterijen en de watersector speciale aandacht. De Europese Commissie adviseert in haar Globale Richtsnoeren de Nederlandse regering om de toegang tot deze markten te verbeteren. Dit jaar zal de visie op deze sectoren zoals die is neergelegd in de netwerknotitie «Publieke belangen en marktordening» uit 2000 verder uitgebouwd en ontwikkeld worden. Daarbij worden de prestaties van de Nederlandse nutssectoren vergeleken met die van sectoren in een aantal benchmarklanden. Hier wordt ook nagegaan of de bestaande sectorale regelgeving bepaalde innovatieve, sector overstijgende ontwikkelingen hinderen. Er wordt getracht een consistent afwegingskader te ontwikkelen dat gebruikt kan worden voor de ordening van de sectoren, het borgen van de publieke belangen en de organisatie van het toezicht op zodanige wijze dat private partijen zoveel mogelijk worden gestimuleerd tot een efficiënte en klantgerichte productie. Het afwegingskader moet zowel generiek toepasbaar zijn als aangrijpingspunten bieden voor maatwerk per sector. In artikel 1, onder het operationeel doel 1.2.2 staan de reguliere activiteiten uiteengezet, die EZ ontplooit om de werking van de netwerksectoren te verbeteren.

Het komend jaar zal de transformatie van de energiesector in een meer competitieve netwerksector voortgezet worden. De evaluaties van de gas- en elektriciteitswet zullen aan het begin van 2002 worden afgerond. Daarnaast zal het Platform Versnelling Energieliberalisering advies uitbrengen over de mogelijkheid van versnelling van de liberalisering van de kleinverbruikersgroep. Hierover zal de Tweede Kamer ten tijde van het verschijnen van het Energierapport worden geïnformeerd. In artikel 1, onder het operationeel doel 1.2.2 wordt het beleid rond de liberalisering en privatisering van de energiemarkt verder toegelicht.

Belangrijk onderdeel van de transformatie van de energiesector is de ontwikkeling van de markt voor duurzame energie. Het afgelopen jaar hebben we met de opening van de markt voor duurzame elektriciteit een grote stap in de goede richting gezet. Om ook in een geliberaliseerde energiemarkt de doelstellingen te kunnen halen, is in het afgelopen jaar het beleid voor duurzame energie tegen het licht gehouden. Dit heeft geresulteerd in een nieuwe strategie ten aanzien van duurzame energie. Hierop wordt in artikel 4 Doelmatige en duurzame energievoorziening dieper ingegaan. De vertaling naar instrumentarium voor de komende jaren wordt in het eerstvolgende Energierapport uitgewerkt. Dit Energierapport zal in het komende voorjaar, eerder dan gepland, worden uitgebracht.

Het bevorderen van marktwerking, deregulering en het verbeteren van de kwaliteit van de regelgeving zijn belangrijke middelen die de overheid heeft om de productiviteit in de private sector te verhogen. Marktwerking in de private sector wordt vooral gestimuleerd door een goede Mededingingswet. Het komende jaar wordt de Mededingingswet geëvalueerd. Op basis van deze evaluatie wordt nagegaan op welke punten de werking ervan verder verbeterd kan worden. Naast een goede Mededingingswet is een onafhankelijke marktmeester nodig die naleving van de Mededingingswet afdwingt. Verzelfstandiging van de NMa heeft dan ook hoge prioriteit en dient in 2002 gerealiseerd te worden. Een effectief en transparant toezicht vereist dat al het sectorspecifieke toezicht wordt ondergebracht bij de NMa, zoals in het rapportZicht op toezicht wordt geadviseerd.1

De overheid moet natuurlijk ook zelf voorkomen dat zij de mededinging onnodig verstoort. De wet Markt en Overheid gaat dit regelen. In het najaar van 2001 wordt deze nieuwe wet voor behandeling aan de Tweede Kamer voorgelegd. Over de werking van de binnenlandse markten wordt in artikel 1 Werking van de binnenlandse markten nader ingegaan.

Een nieuwe marktordening moet niet alleen leiden tot efficiencywinsten, maar ook waarborgen dat deze winsten terechtkomen waar ze horen: bij de consument.

In de Consumentennota is ingegaan op de positie van de consument op de markt en hoe deze positie versterkt kan worden2. De samenhang in het innovatiesysteem vraagt om een uitgekiende beleidsmix. In artikel 2 Bevorderen van Innovatie wordt uitgebreid op deze beleidsmix ingegaan. De overheid heeft een specifieke rol bij het waarborgen van de rechten van de consument en bij het transparant maken van de markt. In de Consumentennota is hiertoe een aantal acties aangekondigd, die het komende jaar gerealiseerd moeten worden, zoals het opzetten van een internetportal voor consumenten en het doorlichten van bepaalde consumentenmarkten. In artikel 1, onder het operationeel doel 1.2.4 wordt hierop nader ingegaan. Ook is in MDW-verband weer een aantal projecten gestart die de positie van de consument moeten versterken. Zo wordt aandacht geschonken aan de problemen van de consument op de nieuwbouwmarkt en worden de kosten van consumenten onder de loep genomen, die zij moeten maken om naar een andere leverancier (bijv. bank, verzekeringsmaatschappij of energiebedrijf) over te stappen. In artikel 1, onder het operationeel doel 1.2.3. wordt een overzicht gegeven van de stand van zaken rond het MDW-proces.

Bevorderen van het kennis- en innovatieklimaat

Voor een goede werking van het innovatiesysteem en voor versterking van de economische structuur zijn investeringen in human capital nodig. Een belangrijk knelpunt in het innovatiesysteem is het tekort aan hooggekwalificeerd personeel. Het tekort is structureel van aard en vergt aanpassing van de instituties rond onderwijs en opleiding. Het komend jaar wordt hiertoe o.a. de Scholingsimpuls geïntroduceerd. Hiermee worden innovatieve scholingstrajecten gestimuleerd. Op dit moment studeert een tripartiete werkgroep op de mogelijkheid om met de Persoonlijke Ontwikkelingsrekening werkgevers en werknemers aan te zetten om te investeren in «employability» (zie artikel 2, operationeel doel 2.2.1 voor nadere toelichting), alsmede op de mogelijkheden om te komen tot meer vraagsturing in het onderwijs.

Recent is het EZ technologie-instrumentarium gestroomlijnd. Om het rendement van het technologie instrumentarium verder te vergroten zal er een Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) technologiebeleid worden uitgevoerd. Dit IBO zal zich richten op subsidies en belastinguitgaven die technologie en innovatie bevorderen en daarmee bijdragen aan duurzame economische groei. Daarbij is door het kabinet gekozen voor een integrale aanpak van het gehele technologie-instrumentarium gericht op een betere werking van het nationaal innovatiesysteem en de innovatieve samenwerking tussen bedrijven, intermediairs en kennisinfrastructuur. Hierbij worden ook specifieke technologieregelingen van andere ministeries dan EZ meegenomen, zodat het IBO zal bijdragen aan een Rijksbrede samenhang en afstemming van het innovatiebeleid.

Innovatief ondernemerschap is een belangrijke drijver van economische vernieuwing en productiviteit. Speciale aandacht verdienen het aantal en de kwaliteit van de hightech starters en snelle groeiers in Nederland. Nieuwe hightech bedrijven zijn voor de ontwikkeling, commerciële toepassing en verspreiding van nieuwe technologie van groot belang. Het beleid dat is gericht op bewustwording in het onderwijs en een integrale aanpak van de knelpunten wordt voortgezet en geïntensiveerd met de nieuwe Technostartersregeling. In artikel 2, operationeel doel 2.2.1 worden de bestaande instrumenten ter bevordering van innovatief ondernemerschap nader toegelicht.

Als technologie die over de hele breedte de productiviteit van de economie kan verbeteren, verdient ICT in het innovatiebeleid een aparte plaats. Het komend jaar zet het kabinet het ICT-beleid, zoals dat in de Digitale Delta is vastgesteld, dan ook met kracht voort. EZ zal zich daarbij vooral toeleggen op de uitwerking van de actielijnen uit de nota Concurreren met ICT-Competenties1 en het stimuleren van toepassing van internet en e-commerce ook door het midden en kleinbedrijf, zoals in artikel 2, operationeel doel 2.2.3 is uitgewerkt. Verder hebben de ontwikkeling van een elektronisch loket, het project Formulieren On Line, de elektronische heerendiensten en het basisbedrijvenregister hoge prioriteit. Naast het bevorderen van het vernieuwingsvermogen van de Nederlandse economie dragen deze activiteiten ook in belangrijke mate bij aan het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven. Tenslotte zal het kabinet in het najaar 2001 bouwstenennotities presenteren waarin de grondslagen worden gelegd voor een structurele verhoging van de ICT-inspanningen op het gebied van onderwijs, e-government en innovatie. Tevens zal een beeld worden gegeven van de wijze waarop versneld tot de uitrol van een wijdvertakt breedband netwerk in ons land kan worden gekomen.

De overheid stimuleert marktpartijen om strategische technologiegebieden te ontwikkelen. Daartoe facilieert de overheid toekomstverkenningen zoals Technology Radars, Roadmaps en Clustermonitors. Deze toekomstverkenningen zullen de komende jaren op meer structurele basis worden uitgevoerd. Met dit beleid worden belangrijke resultaten geboekt. Zo is dit jaar een innovatiegericht onderzoekprogramma (IOP) opgezet op het terrein van de Elektromagnetische Vermogenstechniek waarmee zowel de technologische ontwikkeling op dit terrein als de samenwerking tussen bedrijven en wetenschappelijke instellingen bevorderd wordt.

Technologieën met substantiële positieve externe effecten rechtvaardigen een actieve en specifieke benadering. ICT is hiervan het beste voorbeeld. De maatschappelijke baten van investeringen in de ontwikkeling van ICT zijn zodanig groter dan de private, dat specifiek ICT-beleid gerechtvaardigd is om onderinvestering in de ontwikkeling van ICT te voorkomen en de toepassing van ICT te bevorderen. Daarnaast speelt technologie natuurlijk een belangrijke rol bij de oplossing van allerlei maatschappelijke vraagstukken, zoals bijvoorbeeld in de gezondheidszorg en bij het milieu. Vandaar dat de overheid ook een actieve rol speelt bij het stimuleren van technologische ontwikkeling rond genomics en het life science cluster. Zo geeft het kabinet de komende jaren een stevige impuls aan de Nederlandse kennisbasis op het terrein van genomics. Verder is het Actieplan Life Sciences medio 2000 onder de naam BioPartner van start gegaan om ondernemerschap en kennisontwikkeling in de life sciences aan te jagen. De eerste beelden zijn hoopgevend. Bij al deze activiteiten ligt de nadruk vanuit economische perspectief sterk op het verbeteren van de wisselwerking tussen publieke en private partijen en het stimuleren van ondernemerschap en innovatie.

2.1.6 Nieuwe organisatie

De beleidsagenda van EZ is in ontwikkeling en zal ook altijd in ontwikkeling zijn. Daartoe is EZ voortdurend op zoek naar nieuwe ontwikkelingen en in gesprek met private en publieke partijen. Niet alleen de beleidsagenda is voortdurend in ontwikkeling, ook de organisatie van het ministerie vraagt continu om aanpassing aan de eisen die aan het ministerie gesteld worden. De recent vernieuwde organisatie van het ministerie blijft dan ook niet beperkt tot een nieuw organisatieschema. Als moderne organisatie is EZ meer naar buiten gericht zowel in de fase van beleidsontwikkeling als in de fase van beleidsimplementatie. De wijze waarop het project E21E is opgezet is daarvan een goed voorbeeld.

Niet alleen het kernministerie ondergaat een proces van verandering. Ook de positie en de organisatie van de buitendiensten wordt op dit moment herzien. Er is reeds ingegaan op de transformatie van de NMa in een ZBO. Het CBS zal op een vergelijkbare wijze in een ZBO worden omgezet1. Het Bureau Industrieel Eigendom wordt omgezet in een agentschap. Ten slotte wordt de relatie tussen EZ en de uitvoeringsorganisatie Novem nader bezien en waar nodig aangepast. Met de voorgenomen en mogelijke veranderingen worden deze organisaties in staat gesteld hun publieke taak effectiever en efficiënter uit te voeren.

Met de nieuwe organisatie van het Ministerie en de aan het Ministerie gerelateerde diensten is het mogelijk om een ambitieuze beleidsagenda op tafel te leggen. In de volgende hoofdstukken wordt die agenda voor de verschillende beleidsartikelen nader uitgewerkt.

Voor een nadere toelichting op de VBTB systematiek wordt verwezen naar «Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid» en de «Groeiparagraaf» in de leeswijzer.

2.1.7 De begroting op hoofdlijnen

De aansluitende tabellen bevatten een selectie van de belangrijkste wijzigingen (kasuitgaven en ontvangsten) die verwerkt zijn in de begroting 2002 ten opzichte van de begroting 2001. Deze wijzigingen zijn ingedeeld naar beleidsartikel. Een volledig overzicht van de majeure beleidsmatige mutaties is opgenomen in de verdiepingsbijlage. Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat de aansluitende tabellen ook de wijzigingen bevatten die reeds in de Voorjaarsnota 2001 zijn opgenomen.

Bij de begrotingsvoorbereiding 2002 hebben diverse beleidsmatige intensiveringen plaatsgevonden. Zo zijn op het terrein van de werking van binnenlandse markten (beleidsartikel 1) extra middelen beschikbaar gesteld voor de uitbreiding van de NMa en DTe vanwege de vele nieuwe werkzaamheden en voor de bevordering van normalisatie, certificatie en accreditatie ter uitvoering van de nota «Internationaal is de norm».

Ook op het gebied van het bevorderen van innovatiekracht (beleidsartikel 2) is sprake van diverse intensiveringen. Extra middelen worden besteed aan voorbeeldprojecten op het gebied van breedband-glasvezelverbindingen om de zogenaamde «last-mile»-problematiek aan te pakken en wordt EUR 14 mln bijgedragen aan versterking van de kennisinfrastructuur op het gebied van genomics. Tevens zijn extra middelen beschikbaar voor een verdere intensivering van de samenwerking tussen de betrokken partijen op het gebied van katalyse, een sleuteltechnologie voor de procesindustrie. Om het MKB te stimuleren tot het toepassen van ICT en elektronisch zakendoen, worden middelen aangewend voor de uitvoering van het plan van aanpak «Het MKB in de Digitale Delta».

Op het gebied van het bevorderen van het ondernemingsklimaat (beleidsartikel 3) is voor de scheepsbouw in totaal EUR 32 mln extra beschikbaar gesteld om de zogenaamde decembercontracten uit 2000 te kunnen uitvoeren. Tevens is voor de periode 2002–2007 in totaal EUR 93 mln beschikbaar ter compensatie van het wegvallen van de fiscale CV-constructie voor de scheepsbouw.

Op het beleidsterrein van de energievoorziening (beleidsartikel 4) wordt de raming voor de Energie Investeringsaftrek Non-Profit (EINP) opgehoogd in verband met het grotere beroep op deze regeling, die een doorvertaling van de fiscale Energie Investeringsaftrek (EIA) voor de non-profit sectoren vormt. Tevens zijn de exploitatiegevolgen van de inwerkingtreding van de Wva voor de COVA verwerkt en zijn middelen van de aanvullende post toegevoegd voor CO₂-reductie.

Op beleidsartikel 9 wordt het budget voor het CBS opgehoogd om te kunnen voldoen aan de statistische verplichtingen in EU-verband en om de gevolgen van de Flexwet op te vangen.

Tot slot zijn de ontvangsten op de EZ-begroting significant opgehoogd vanwege de hogere aardgasbaten (beleidsartikel 7 inzake het beheer van bodemschatten).

Een groot deel van de post overige mutaties betreft de mutaties die het gevolg zijn van het door Volvo, NedCar en de Staat tekenen van de overeenkomsten inzake de vereenvoudiging van de onderlinge financiële relaties.

2.2 DE BELEIDSARTIKELEN

1 WERKING VAN DE BINNENLANDSE MARKTEN

1.1 Algemene beleidsdoelstelling

EZ streeft naar het bevorderen van een optimale ordening en werking van (binnenlandse) markten, zodat wordt bijgedragen aan een duurzame economische groei. De burger plukt daar als consument en als belastingbetaler de vruchten van.

Het marktwerkingsbeleid richt zich op het bevorderen van een optimale ordening en werking van (binnenlandse) markten, zodat wordt bijgedragen aan een duurzame economische groei. Realisatie van de doelstellingen en prestaties is sterk afhankelijk van externe factoren. Economische factoren spelen hierbij een belangrijke rol. Daarnaast is EZ ook sterk afhankelijk van het beleid van andere overheidsinstanties, bijvoorbeeld andere ministeries en de Europese Unie. Ook het bedrijfsleven en handhavings- en keuringsinstanties zijn van invloed op de resultaten van het beleid. Tot slot spelen ook technische factoren een rol. Gezien deze externe invloedsfactoren kan gesteld worden dat EZ systeemverantwoordelijk is en niet resultaatverantwoordelijk.

1.2 Operationele beleidsdoelstellingen

Meer marktwerking betekent niet automatisch minder overheid. Marktwerking gaat hand in hand met marktordening. Regelgeving moet daarom niet worden gezien als substituut, maar als complement van marktwerking; markten functioneren niet goed zonder een adequaat institutioneel kader. Het bevorderen van een optimale ordening en werking van markten wordt nagestreefd vanuit de drie onderstaande rollen van de overheid.

• De overheid heeft ten eerste een rol bij het waarborgen van transparantie, oftewel zijn consumenten in staat om op basis van voldoende informatie goede keuzen te kunnen maken.

• Daarnaast heeft de overheid een belangrijke rol in het bepalen van het speelveld, oftewel in welke sectoren zijn er wel concurrentiemechanismen mogelijk en in welke sectoren niet. Dit onderdeel van het overheidsbeleid richt zich op optimale ordening en werking van markten. Hierbij horen ook het maken van de regels van het spel, onder welke condities nemen spelers deel en (waar nodig) hoe wordt het publieke belang gewaarborgd.

• Tenslotte heeft de overheid een rol in het toezicht. De overheid wijst de scheidsrechter aan en bepaalt de wijze van toezicht. Hoe wordt eerlijk spel gewaarborgd, hoe wordt voorkomen dat regels worden overtreden en domeinen worden overschreden.

De algemene beleidsdoelstelling kan worden opgesplitst in een viertal operationele beleidsdoelstellingen, die samenhangen met bovenstaande rollen:

1.2.1 Het tegengaan van concurrentieverstoringen op de binnenlandse markten door middel van onder andere de Mededingingswet.

1.2.2 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in met name netwerk- en (semi-) publieke sectoren.

1.2.3 Het versterken van de economische dynamiek door onder meer de operatie MDW en het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven.

1.2.4 Het bevorderen van transparante en eerlijke handel tussen zowel de ondernemer als consument als tussen ondernemers onderling door onder andere aandacht voor de positie van de consument en instrumenten als normalisatie/certificatie en accreditatie.

1.2.1 Het tegengaan van concurrentieverstoringen op de binnenlandse markten door middel van onder andere de Mededingingswet

Zowel het adequaat uitvoeren van de Mededingingswet door de Nederlandse mededingingsautoriteit (NMa) als de versterking van deze wet dragen bij aan het waarborgen van keuzevrijheid van afnemers en de instandhouding van de vrijheid voor ondernemingen om te kunnen concurreren met andere ondernemingen. Daarnaast kunnen private ondernemingen ten onrechte benadeeld worden door de voorsprong die de overheid zichzelf kan toe-eigenen op bepaalde markten. Ook deze vorm van concurrentieverstoring dient te worden bestreden. Het wetsvoorstel Markt & Overheid voorziet in het tegengaan van concurrentievervalsing door publieke instellingen.

a) De uitvoering van de Mededingingswet: De NMa voert de Mededingingswet uit. Concreet voorziet de wet in de volgende instrumenten:

– Karteltoezicht: het tegengaan van concurrentiebeperkende onderlinge afspraken en het aanpakken van misbruik van economische machtsposities;

– Concentratietoezicht: het voorkomen van het ontstaan of de versterking van economische machtsposities als gevolg van fusies en overnames; en

– Sanctionerend optreden: opleggen van passende boetes en vaststelling lasten onder dwangsom ter redressering van ongewenst handelen.

De Dienst uitvoering en toezicht Energie (DTe), die als een kamer bij de NMa is ondergebracht, is belast met de uitvoering en het toezicht op de naleving van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. DTe voert hiertoe verschillende werkzaamheden uit, waaronder het nemen van reguleringsbesluiten en tariefbesluiten, het geven van bindende aanwijzingen en het opleggen van lasten onder dwangsom.

In het debat over de privatisering van regionale energiebedrijven in het voorjaar van 2001 is, in antwoord op vragen uit de Tweede Kamer en in relatie tot de motie van mevrouw Voûte (27 250, nr. 40) over versterking van de DTe, uiteengezet dat een sterke toezichthouder van groot belang is om het liberaliseringproces goed vorm te geven. Aan uitbreiding van de DTe van 15 naar 25 fte's werd op dat moment reeds gewerkt. Tevens is aangegeven dat een verdere groei, als dat nodig is, niet wordt uitgesloten. Voorts is toegezegd de Tweede Kamer jaarlijks hierover te rapporteren. De formatie van DTe omvat inmiddels 33 fte's, waarvan er dertig zijn ingevuld. Daarnaast zijn bij de NMA nog twaalf fte's beschikbaar voor het afhandelen van bezwaar en beroep tegen besluiten van de DTe. Aan verdere uitbreiding van de formatie van DTe in verband met taakuitbreidingen en -intensiveringen wordt gewerkt.

b) Het versterken van de Mededingingswet: Het doel van versterking is een voortdurend onderhouden en bewaken (van de uitvoering) van een krachtige en algemeen werkende Mededingingswet. Wat betreft de modernisering van het Europese Mededingingsbeleid streeft Nederland er naar dat hierbij rekening wordt gehouden met de Nederlandse voorwaarden.

c) Tegengaan van oneerlijke concurrentie door (semi-)publieke instellingen: Als gevolg van bijvoorbeeld monopolieposities, publieke bevoegdheden en het beheren van publieke gegevensbestanden kunnen overheidsorganisaties op bepaalde gebieden een voorsprong hebben. Hierdoor kunnen deze organisaties op ongelijke wijze concurreren met andere marktpartijen. Het kabinet is van mening dat overheden alleen mogen concurreren op de markt als het actief op de markt opereren de aangewezen weg is voor het verwezenlijken van een publiek belang. Aan dergelijk marktoptreden worden dan wel de nodige voorwaarden gekoppeld. Deze voorwaarden zijn neergelegd in het wetsvoorstel Markt & Overheid. Dit wetsvoorstel beoogt oneerlijke concurrentie door overheidsorganisaties en ondernemingen met een uitsluitend of bijzonder recht tegen te gaan. De verwachting is dat de wet in 2003 in werking kan treden.

1.2.2 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in met name netwerk- en (semi-) publieke sectoren

De Nederlandse economie is gebaat bij netwerk- en (semi-)publieke sectoren, die hoge kwaliteit leveren, efficiënt en innovatief zijn. Tegelijkertijd dienen de publieke belangen te worden gewaarborgd. Naast betrouwbaarheid en doelmatigheid (goede prijs/kwaliteitsverhouding) dienen deze sectoren voldoende keuzemogelijkheden te bieden voor de consument. In dit verband dient te worden vastgesteld wát de verantwoordelijkheid is van de overheid en waar het ondernemerschap van private partijen kan worden geïntroduceerd.

In de afgelopen periode is in het kader van de MDW-operatie (Concessies en Aanbesteden, Verhandelbare rechten en Persoonsgebonden budgetten) en in de kabinetsnotitie Publieke belangen en marktordening (Kamerstukken II 1999/2000, 27 018, nr. 1) een aantal van dit soort fundamentele vraagstukken behandeld en zijn er kaders ontwikkeld die voor het verbeteren van de kwaliteit van de netwerk en (semi-) publieke sectoren gebruikt kunnen worden.

Achtereenvolgens wordt ingegaan op:

1.2.2.1 Bevordering van concurrentie in de elektriciteits- en gasmarkt

1.2.2.2 Het ordenen van de overige netwerksectoren

1.2.2.3 Bevorderen concurrentiemechanismen publieke sector.

1.2.2.1 Bevordering van concurrentie in de elektriciteits- en gasmarkt

EZ bevordert concurrentiemechanismen in de netwerksectoren elektriciteit en gas. Doelstelling is een vrije markt voor elektriciteit en gas te creëren, waarbij afnemers keuzevrijheid hebben ten aanzien van hun leverancier, de kwaliteit van dienstverlening wordt vergroot en de concurrentie aan de aanbodzijde van gas- en elektriciteit wordt bevorderd. Teneinde dit te kunnen realiseren moet toegang tot de netten (en leidingen) verzekerd zijn. EZ realiseert deze doelstelling door het maken van de regels van het spel, het bepalen van het speelveld, het aanwijzen van een scheidsrechter en het waarborgen van transparantie. In plaats van deelnemer op de markten wordt de overheid regisseur en facilitator. EZ tracht dit te bereiken middels (A) liberalisering en (B) privatisering.

A. Liberalisering

a) Wetgeving: In de eerste plaats bepaalt EZ het speelveld en de spelregels door middel van wetgeving. Dit traject is in 1998 in gang gezet met de totstandkoming van de Elektriciteitswet 1998, en in juni 2000 gevolgd door de Gaswet. Oogmerk van beide wetten is het vrijmaken van de markten door het gefaseerd openen van die markten. Gerealiseerd worden: keuzevrijheid voor afnemers (uiteindelijk zijn in 2004 alle consumenten vrij hun leverancier te kiezen), scheiding van transport- en handelsactiviteiten van bedrijven die op genoemde markten opereren en non-discriminatoire toegang tot de netten (en leidingen). Overigens is sprake van geconditioneerde marktwerking. De overheid moet immers blijven garanderen dat ook in deze situatie van vergrote dynamiek de kwaliteit van de energievoorziening op een hoog peil blijft.

Per januari 2001 is ook de groothandelsmarkt voor elektriciteit nu feitelijk geliberaliseerd en is het protocol beëindigd. Het protocol was een overeenkomst tussen elektriciteitsproducenten en energiedistributiebedrijven en liep van 1997 tot en met 2000. Deze overeenkomst was wettelijk verankerd in de Elektriciteitswet 1998 en verplichtte de energiedistributiebedrijven om het volledige productievermogen van de energieproductiebedrijven te kopen. Nu deze overeenkomst is geëindigd, zijn beide partijen vrij om nieuwe overeenkomsten te sluiten. Met de inwerkingtreding van de Overgangswet elektriciteitsproductiesector is ook het langslepende probleem van de zgn. niet-markt conforme kosten afgerond. Op 25 juli 2001 heeft ook de Europese Commissie ingestemd met het voornemen om de elektriciteitsproductiebedrijven voor bepaalde niet-marktconforme kosten een compensatie te geven.

Regelgeving alleen is onvoldoende om een goed functioneren van de elektriciteits- en gasmarkt te realiseren. Er moet ook adequaat toezicht zijn. Hiervoor is DTe aangewezen.

b) Tempo liberalisering en internationaal level playing field: In 2002 zal via een ordelijke overgang de groep van middelgrote gebruikers van elektriciteit en gas keuzevrijheid van leverancier krijgen. Op basis van de halfjaarrapportage het Platform Versnelling Energie Liberalisering zal ten tijde van het verschijnen van het Energierapport 2002 aan de Tweede Kamer worden aangegeven hoe de ervaringen zijn met zowel het liberaliseren van de middengroep als met het liberaliseren van de groene markt. Op basis van de evaluatie zal in 2002 bezien worden of de groep kleinverbruikers reeds per 1 januari 2003, in plaats van per 1 januari 2004 keuzevrijheid kan krijgen. Het Platform Versnelling Energie Liberalisering is druk doende met de voorbereiding van een volledig geliberaliseerde markt. Als deze versnelde liberalisering mogelijk is, zal daarvoor de wet- en regelgeving aangepast moeten worden. Eveneens zal ten tijde van het verschijnen van het Energierapport een evaluatie van de werking van de Elektriciteitswet en de Gaswet aan de Kamer worden aangeboden.

De verschillen tussen de lidstaten als het gaat om de mate van liberalisering, zowel kwantitatief als kwalitatief, blijven groot. Nederland zal bijdragen aan verdere liberalisering en het realiseren van een werkelijk Europees «level playing field» door ondersteuning van de voorstellen van de Europese Commissie voor de elektriciteitrichtlijn, de gasrichtlijn en de verordening met betrekking tot grensoverschrijdend transport van elektriciteit.

c) Groene markt: Met de introductie van concurrentie in de markt voor duurzame elektriciteit wordt verwacht dat deze markt een impuls krijgt en dat de vraag naar en productie van groene stroom zal toenemen. Met de liberalisering van de groene markt wordt beoogd om een bijdrage te leveren aan het bereiken van de duurzaamheiddoelstellingen die in Europees verband afgesproken zijn. De vrije markt wordt ondersteund door een systeem van groencertificaten. Met een groencertificaat wordt aangetoond dat een producent een bepaalde hoeveelheid elektriciteit op duurzame wijze geproduceerd heeft en op het elektriciteitsnet ingevoed heeft. De groencertificaten zijn gescheiden van de stroom vrij verhandelbaar. Op 1 juli 2001 is de eerste fase van de liberalisering van de markt voor duurzame elektriciteit gerealiseerd. Tevens wordt nog in 2001 inhoud gegeven aan een besluit over de behandeling van geïmporteerde duurzame elektriciteit. De Kamer zal hier spoedig over worden geïnformeerd. Door middel van een voorlichtingscampagne worden consumenten over de wijzigingen geïnformeerd. Met ingang van 1 januari 2002 treedt de tweede en laatste fase in werking. Vanaf die datum beschikken nieuwe toetreders over dezelfde marktvoorwaarden als de bestaande leveranciers. Dat wil zeggen dat zij ook programmaverantwoordelijkheid dragen en belastingplichtig zijn over de levering van energie. Deze leveranciers zullen dan moeten beschikken over een vergunning op grond van artikel 95a Elektriciteitswet 1998. De Algemene Maatregel van Bestuur die invulling geeft aan dit artikel zal begin januari 2002 in werking moeten zijn.

d) TenneT: De aandelen van TenneT komen in 2001 in handen van de staat. Hieruit vloeien activiteiten voort met betrekking tot de adequate aansturing van de structuurvennootschap Tennet B.V op basis van afspraken die de staat als aandeelhouder maakt met TenneT.

e) Demkolec: De Willem-Alexander Centrale in Buggenum, ook bekend als Demkolec, is begin jaren negentig door de Samenwerkende Elektriciteitsproducenten (SEP, thans NEA) opgezet als proefcentrale voor het vergassen van kolen. Als uitvloeisel van de liberalisering van de elektriciteitsmarkt is de centrale door NEA in 2001 via een veiling aan Nuon verkocht. De definitieve koop is overigens nog niet afgerond.

De bouw van de centrale is door de overheid vanuit milieuoverwegingen gestimuleerd. De gemaakte kosten kunnen niet in een geliberaliseerde markt worden terugverdiend. Demkolec komt daarom in aanmerking voor compensatie van de niet-marktconforme kosten uit hoofde van de Overgangswet Elektriciteitsproductiesector. De niet-marktconforme kosten zijn af te leiden uit het verschil tussen de boekwaarde en de netto-verkoopopbrengst. De netto-verkoopopbrengst van de veiling is de bruto-verkoopopbrengst van de veiling minus de verkoopkosten en kosten voor een eventueel sociaal plan. Op dit moment is de exacte omvang van de niet-marktconforme kosten nog niet bekend. Vooralsnog is een bedrag geraamd van EUR 108,9 mln. Naar verwachting kan bij Najaarsnota 2001 het definitieve bedrag verwerkt worden.

B. Privatisering

Begin juni 2001 heeft EZ beleidsregels naar de Tweede Kamer gestuurd op basis van motie Crone c.s. die op 10 april 2001 is aangenomen. Het doel dat de motie wenste te bereiken is de zelfstandige en onafhankelijke positionering van het netwerkbedrijf, zodanig dat belangenverstrengeling met commerciële energiebedrijven (producenten, leveranciers en handelaren) wordt uitgesloten, de gerechtvaardigde belangen van consumenten en bedrijven worden beschermd en echte marktwerking en eerlijke concurrentie worden geborgd.

Ter verwezenlijking van dit doel stelt de motie de verdergaande afscheiding van het netwerk centraal waarbij de volgende twee uitgangspunten gelden:

• De juridische eigendom van het netwerk moet in handen blijven dan wel komen van de bestaande aandeelhouders, te weten de provincies en gemeenten.

• De economische eigendom van het netwerk moet direct komen te rusten c.q. blijven berusten bij de netbeheerder, waarbij geldt dat het bestuur en de raad van commissarissen van de netbeheerder onafhankelijk van de aandeelhouders van de netbeheerder moeten kunnen functioneren ter uitvoering van de wet.

Doordat deze uitgangspunten worden vastgelegd in beleidsregels die betrekking hebben op ex artikelen 93 Elektriciteitswet en 85 Gaswet om instemming te verlenen met privatisering van energiebedrijven, zullen zij vooralsnog alleen verplicht gelden voor aandeelhouders die over wensen te gaan tot privatisering. Nadat deze uitgangspunten ook zijn vastgelegd in de bedoelde wetten, zal het tweede uitgangspunt inzake de verscherpte afscheiding van het netbeheer gelden voor alle bedrijven, ongeacht de vraag of zij geprivatiseerd zijn of worden. Daardoor zal vanaf 1 januari 2002 met minderheidsprivatiseringen van energiebedrijven kunnen worden ingestemd.

Op 27 juni 2001 heeft de Tweede Kamer ingestemd met conceptbeleidsregels, publicatie beleidsregels in staatscourant vond plaats op 11 juli 2001 (stcrt. 2001, 131).

1.2.2.2 Het ordenen van de overige netwerksectoren

In tegenstelling tot de energiemarkt geldt voor de overige netwerksectoren (bijvoorbeeld de spoor-, water-, post-, telecommunicatie- en afvalsector) dat deze niet primair onder de verantwoordelijkheid van EZ vallen. Toch zal EZ vanuit haar verantwoordelijkheid voor het nationale marktordeningsbeleid via interventies mede richting geven aan de ontwikkeling van optimale werking van deze sectoren. Interventie kan plaatsvinden op nationaal niveau en op internationaal niveau (bijvoorbeeld Europese Unie). In de praktijk betekent dit dat EZ deelneemt aan interdepartementale en internationale overleggen, waarbij zij zich inzet voor het ontwikkelen van een bij de netwerksector passende marktordening.

De kabinetsnotitie «Publieke belangen en marktordening» is in dit verband een belangrijk richtsnoer voor zowel EZ als andere ministeries. Deze notitie fungeert als leidraad bij het evalueren en analyseren van netwerksectoren. Als vervolg op de Kabinetsnotitie is EZ in 2001 gestart met het opstellen van een strategische beleidsvisie op de netwerksectoren. Verwacht wordt dat deze beleidsvisie eind 2001/begin 2002 gereed is.

Het op doelmatige wijze waarborgen van de publieke belangen staat centraal bij het bevorderen van concurrentiemechanismen in de netwerksectoren. De publieke belangen die in de netwerksectoren centraal staan zijn: de garantie van universele dienstverlening (iedereen moet van de dienst gebruik kunnen maken), bescherming van gebonden klanten (die niet naar een andere leverancier kunnen), leveringszekerheid, kwaliteit van de dienstverlening en het voorkomen van negatieve effecten voor milieu/veiligheid en volksgezondheid. Concurrentiestelling is hieraan ondergeschikt. Marktwerking is geen doel op zich maar een mechanisme om zo doelmatig mogelijk om te gaan met schaarse middelen. De marktordening hangt af van de sector specifieke technologische kenmerken en zal dan ook per sector verschillend worden vormgegeven.

1.2.2.3 Bevorderen concurrentiemechanismen publieke sector

De kwaliteit van publieke dienstverlening staat hoog op de politieke agenda. Op diverse terreinen is en wordt fors geïnvesteerd met het oog op kwaliteitsverhoging. Investeringen in geld renderen echter alleen als ook wordt geïnvesteerd in nieuwe structuren en instituties. EZ richt zich op de vraag hoe op publieke terreinen de markt zo te ordenen en reguleren is dat de burger optimaal bediend wordt en het economisch proces optimaal de ruimte krijgt. Uitvoeringsmodaliteiten binnen verschillende beleidsterreinen zullen hiertoe kritisch worden getoetst.

De regelgeving die van toepassing is op opdrachten die de overheid aanbesteedt, komt voor het grootste gedeelte uit Brussel. Gebleken is dat die regels door de partijen die ze moeten gebruiken (aanbesteders en inschrijvers) als ingewikkeld en moeilijk hanteerbaar worden ervaren. De Nederlandse inzet bij de interpretatie en herziening van de Europese regels in Brussel wordt bepaald door de beginselen van non-discriminatie, transparantie, proportionaliteit, effectieve concurrentiestelling, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid.

Daarnaast wordt het gebruik van het aanbestedingsinstrument in Nederland bevorderd door de projectorganisatie Professioneel Inkopen en Aanbesteden (zie verder beleidsartikel 3, operationele doelstelling 3.2.3.c).

1.2.3 Het versterken van de economische dynamiek door onder meer de operatie MDW en het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven

Achtereenvolgens wordt op de volgende beleidslijnen ingegaan:

1.2.3.1 De operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MDW)

1.2.3.2 Het verminderen van de administratieve lasten

1.2.3.3 Het verlagen van de toetredingsdrempels.

1.2.3.1 Operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MDW)

Jaarlijks worden in het kader van MDW 5 tot 10 projecten gestart gericht op het wegnemen van belemmeringen voor toe- en uittreding van markten (M), het verminderen van onnodig belastende regelgeving (D), en het verbeteren van de transparantie en kwaliteit van wetgeving dan wel het stellen van kaders (W).

In het najaar van 2001 zijn vijf nieuwe projecten gestart: Overstapkosten, Benchmark gemeentelijke dienstverlening, Intensief ruimtegebruik bedrijventerreinen, Veilen en andere allocatie mechanismen en Positie koper op de nieuwbouwmarkt. In de keuze van de projecten komt de vergrote aandacht voor de positie van de consument en de kwaliteit van de lokale publieke dienstverlening tot uitdrukking. Deze rapporten zullen maart 2002 gereed zijn.

In totaal zijn er nu 66 MDW projecten, waarvan 36 gestart in de vorige kabinetsperiode (MDW I projecten). Het kabinet streeft ernaar de MDW I projecten deze kabinetsperiode nog volledig te hebben geïmplementeerd. Tweemaal per jaar wordt er een voortgangsrapportage over de implementatie van de MDW-projecten naar de Kamer gestuurd. De volgende voortgangsrapportage zal naar verwachting in april 2002 worden verstuurd. Hieronder volgt een uitgebreid overzicht van de planning van de implementatie van de MDW I en MDW II projecten. Een MDW-project kan als gereed worden beschouwd, zodra het implementatieplan volledig is uitgevoerd.

* PDV = perifere detailhandelsvestiging; GDV = geconcentreerde grootschalige detailshandelsvestigingen

Een aantal projecten (o.a. Harmonisatie planprocedures, Openbare inrichtingen, kansspelen) is nog niet opgenomen in bovenstaande overzichten, omdat de implementatieplannen nog niet gereed waren ten tijde van het opstellen van deze begroting.

Sinds vorig jaar worden de maatschappelijke kosten en baten van het MDW-programma in beeld gebracht. Deze kosten en baten zijn langs de vier beleidslijnen van MDW gerangschikt: het verminderen van administratieve lasten, het slechten van toetredingsdrempels tot markten, het bevorderen van kwaliteit en transparantie van wet- en regelgeving en kaderstellende projecten. Inmiddels zijn voor onder andere de MDW-projecten Advocatuur, Inrichtingen- en Vergunningenbesluit Milieubeheer, Preventief toezicht vennootschappen en Levensmiddelenwetgeving de kosten en baten in beeld gebracht. Hieruit blijkt steeds dat het enige tijd duurt voordat de werkelijkheid echt verandert. Dit geldt vooral voor projecten waarbij toetredingsbelemmeringen voor markten worden weggenomen. De gecreëerde ruimte voor nieuwe toetreders, en dus nieuwe producten, moet natuurlijk ook echt worden benut. Het duurt vaak even voordat nieuwe partijen zich een positie op de markt hebben bevochten en voordat nieuwe producten diensten en formules zijn ontwikkeld en op de markt gebracht. Ook voor zittende partijen is de herbezinning op de nieuwe positie op de markt geen eenvoudig proces.

Het in kaart brengen van de resultaten van MDW projecten kan zeer nuttige inzichten over de feitelijke resultaten en werking van de MDW projecten opleveren. De gekozen aanpak (waarbij vier beleidslijnen worden onderscheiden en per beleidslijn een aantal projecten wordt geëvalueerd) werkt prima en de kosten en baten moeten op een gerichte wijze in beeld worden gebracht. Vaak is kwantificering mogelijk. Verlaging van administratieve lasten kan worden gemeten in guldens. Het wegnemen van toetredingsbelemmeringen leidt tot meer aanbieders, en andere prijs/kwaliteitverhoudingen. Dat kan ook worden gemeten, zij het met andere maatstaven. Verbetering van de kwaliteit en transparantie van wetgeving is vanzelfsprekend veel moeilijker te meten. Het gaat er dus telkens om de goede meetlat te vinden.

Het kabinet gaat dan ook verder met het in kaart brengen van de resultaten van MDW projecten. In het najaar van 2001 is voor elke beleidslijn weer een aantal projecten geëvalueerd. Wat betreft het wegnemen van toetredingsbelemmeringen gaat het dan om de taxi markt, de benzine markt en de assurantiebemiddelaars. Wat betreft verlaging van de administratieve lasten de bouwregelgeving, wat betreft de kwaliteit en transparantie van wetgeving het project Kwaliteit van de EU regelgeving en wat betreft de kaderstellend projecten Zicht op toezicht. In het voorjaar van 2002 zal opnieuw een ronde projecten worden geëvalueerd. Daarbij zullen in ieder geval de projecten Arbo-wetgeving en de Harmonisatie van het ondernemers- en zelfstandigen worden betrokken. De resultaten van de kosten-baten analyses worden in de voortgangsrapportage MDW dan wel in een bijgevoegde aparte brief aan de Kamer medegedeeld.

1.2.3.2 Vermindering van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven

Het kabinet heeft zich ten doel gesteld om in 2002 de administratieve lasten voor bedrijven – dat wil zeggen de kosten van informatieverplichtingen als gevolg van wet- en regelgeving van de overheid – met 25% te reduceren ten opzichte van de situatie in 1994. De administratieve lastendruk in Nederland beloopt circa 2,2% van het BBP en ligt daarmee – voor zover bekend – op een vergelijkbaar niveau met andere landen. Volgens de laatst bekende cijfers (EIM-cijfers, t/m 1999), is van de doelstelling inmiddels circa 6,5% gerealiseerd. Het proces om door middel van een structurele aanpak tot een substantiële reductie te komen is inmiddels in gang gezet. De infrastructuur is tot stand gebracht maar de effectieve uitwerking kost meer tijd dan bij het formuleren van de doelstelling werd verwacht. Dat heeft tot gevolg dat de genoemde doelstelling niet binnen deze kabinetsperiode kan worden gerealiseerd. Bij het overleg over de in mei 2001 gepresenteerde departementale actieprogramma's heeft de Tweede Kamer aangedrongen op versnelde afronding van de nulmetingen en op actieplannen om de doelstelling van 25% reductie alsnog te realiseren gedurende de volgende kabinetsperiode. Zo heeft de Kamer onder meer gevraagd om een lastenreductie van EUR 453,8 mln in 2002; een daarop gericht plan, onder de aantekening dat de inwerkingtreding van de voornemens deels na 2002 zal plaatsvinden, wordt door het kabinet in het najaar 2001 aan de Kamer aangeboden.

Het verminderen van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven gebeurt via drie actielijnen:

• Elk ministerie beschikt sinds mei 2000 over een jaarlijks te actualiseren actieprogramma gericht op reductie van de administratieve lasten van zijn bestaande regelgeving. Onderdeel daarvan is een inventarisatie en kwantificering van die lastendruk (zogeheten nulmeting), aangezien voor een aanzienlijk aantal beleidsterreinen tot dusver slechts globale schattingen beschikbaar waren. Op basis van deze nulmetingen kan bezien worden welke beleidsterreinen perspectief bieden tot lastenreductie.

• Per 1 mei 2000 is een onafhankelijk orgaan voor de toetsing van nieuwe regelgeving op de gevolgen voor de administratieve lasten (Actal) opgericht. De werkzaamheden van Actal zijn opgenomen in haar werkplan. Tevens publiceert Actal een eigen jaarverslag. In 2003 wordt Actal geëvalueerd.

• Versterkte inzet van ICT-toepassingen volgens de lijnen van het zogeheten Internet-groeimodel (nader uitgewerkt bij brief van het kabinet d.d. 30 juni 2000), bestaande uit de projecten: Elektronische Heerendiensten, Basisbedrijvenregister, Bedrijvenloket en Overheidsformulieren On-line.

EZ heeft een coördinerende rol in dit proces en draagt als systeemverantwoordelijke zorg voor bovenstaande infrastructuur en coördinatie. De beleidsverantwoordelijkheid voor de daadwerkelijke voortgang rust bij elk van de ministeries. De coördinerende rol van EZ bestaat uit doorlopende activiteiten, die vanzelfsprekend ook in 2002 zullen plaatsvinden: het bewaken van het tijdig indienen van geactualiseerde actieprogramma's, het opstellen van een coverbrief waarmee die actieprogramma's aan de Kamer worden aangeboden en het in overleg met de ministeries oplossen van knelpunten (zoals definitiekwesties). EZ organiseert een maandelijks overleg met de departementale coördinatoren administratieve lasten. Daarnaast heeft EZ om tegemoet te komen aan de Tweede Kamer een task force Administratieve lasten in het leven geroepen. Deze task force op hoog niveau is ingesteld om de actie op het gebied van de vermindering van administratieve lasten extra kracht bij te zetten.

Naast deze coördinerende rol stelt EZ natuurlijk ook een eigen departementaal actieprogramma op. In 2001 was de nulmeting voor EZ gereed. Uit de nulmeting blijkt dat EZ in totaal EUR 55,5 mln aan administratieve lasten voortbrengt. Onderstaande tabel geeft een samenvatting van de resultaten van de nulmeting en de reeds voorgenomen acties.

* Geaggregeerde grootheid (eenduidige aggregatie ter kwantificering niet mogelijk)

** Voorlopige berekening

Op basis van deze nulmeting worden concrete acties voor de komende jaren geformuleerd. Deze concrete acties worden opgenomen in het departementale actieprogramma 2002 van EZ, dat in mei 2002 aan de Kamer zal worden aangeboden. Daarnaast is reeds een aantal acties in gang gezet.

Administratieve lasten voor het bedrijfsleven vloeien ook voort uit Europese regelgeving. Het kabinet beschouwt Europese regelgeving niet als een factor die niet te beïnvloeden is, maar acht dit op korte termijn niet mogelijk. De inspanningen van EZ om de aandacht voor het probleem van de administratieve lasten op Europees niveau te vergroten, zullen ook in 2002 onverminderd worden voortgezet. Op Europees niveau groeit inmiddels de aandacht voor dit probleem. In het kader van het Lissabonproces is deze problematiek het afgelopen jaar nadrukkelijk aan de orde gesteld. Tijdens de Europese Raad in maart 2001 zijn voorstellen van de Europese Commissie over de verbetering van de kwaliteit van Europese regelgeving gepresenteerd. Met name het nog nader uit te werken voorstel om te komen tot een Regulatory Impact Assessment leidt tot aandacht voor de gevolgen voor administratieve lasten in het stadium van voorgenomen Europese regelgeving.

Naast deze actielijnen beschikt EZ in het kader van de Bedrijfseffectentoets over het Steunpunt Voorgenomen Regelgeving. Dit Steunpunt ondersteunt ministeries bij het in kaart brengen van de bedrijfseffecten (en in samenwerking met het ministerie van VROM de milieueffecten) van ontwerpregelgeving ten behoeve van een meer afgewogen besluitvorming door ministerraad en parlement. In de Bedrijfseffectentoets wordt onder andere aandacht besteed aan de administratieve lasten voor het bedrijfsleven.

1.2.3.3 Het verlagen van de toetredingsdrempels

EZ beoogt door het wegnemen van belemmeringen voor ondernemerschap en concurrentie en, waar publiek belang en/of Europese regelgeving om regels vragen, deze regels tot een minimum te beperken. Als vanwege een algemeen of publieke belang sectorale marktordening gewenst is, streeft EZ een zodanig vorm van ordening na, dat zoveel mogelijk prestatieprikkels aanwezig zijn voor aanbieders van producten of diensten. Veelal is hier sprake van interventies richting andere ministeries of Brussel. Voorbeelden van sectoren waar EZ zich in 2002 actief mee bezig zal houden zijn de gezondheidszorg, advocaten, notarissen, accountants en loodsen.

1.2.4 Het bevorderen van transparante en eerlijke handel tussen zowel de ondernemer en consument als tussen ondernemers onderling door onder andere aandacht voor de positie van de consument en instrumenten als normalisatie/certificatie en accreditatie

Transparante en eerlijke handel wordt bevorderd door: aandacht voor de positie van de consument, door het bieden van instrumenten als normalisatie/certificatie/accreditatie en toezicht op de naleving van de IJkwet en de Wet op de Kansspelen.

a) Aandacht voor de positie van de consument: Op 13 juli 2001 is de ministerraad akkoord gegaan met het doorsturen van de nota «Versterking van de positie van de consument» naar de Tweede Kamer. Deze beschrijft het huidige consumentenbeleid van de diverse departementen om de positie van de consument te versterken.

EZ beoogt een evenwichtige positie van de consument te bevorderen ten opzichte van aanbieders door voorwaarden te scheppen voor een effectief functioneren van de markt. In dit kader wordt onder andere getracht marktfalen (zoals intransparantie en hoge overstapkosten) te verminderen. Ook is de positie van de consument een belangrijk aandachtspunt voor EZ bij zich ontwikkelende markten.

Met betrekking tot het marktfalen kan worden gewezen op het MDW-project «Overstapkosten» en de Consumentenmarkttoets. Met behulp van de Consumentenmarkttoets kunnen de belangrijkste problemen op markten met een groot risico tot marktfalen worden gesignaleerd. Deze risicomarkten worden getraceerd via de Scorekaart Risico op Marktfalen en signalen van consumentenorganisaties en de NMa. Inmiddels zijn de volgende sectoren onderzocht met behulp van een eerste versie van deze consumentenmarkttoets: bemiddeling bij de aankoop van een woning, kinderopvang, brillen, GSM-arrangementen en koffie. De resultaten van deze toetsen kunnen bijvoorbeeld aanleiding zijn voor beleidswijzigingen of worden gebruikt voor overleg met betrokkenen.

Daarnaast zal op het internet een Consumentenportaal worden opgestart om de kennis van de consument op een aantal specifieke terreinen te verbeteren. Via dit portaal zal de consument informatie kunnen vinden over onder meer:

– rechten en plichten van consumenten;

– vormen van geschillenbeslechting en de desbetreffende instanties;

– instellingen die consumenten adviseren over rechten en plichten en over geschillenbeslechting;

– keurmerken met een publiek doel en geaccrediteerde keurmerken;

– onderzoeksresultaten (o.a. van de consumentenmarkttoets).

Bovendien zullen er doorklikmogelijkheden zijn naar de consumentenpagina's van andere departementen en van de diverse toezichthoudende instanties.

Aan de hand van de resultaten van een voorlichtingsonderzoek naar de wijze waarop de kennis bij kwetsbare groepen consumenten kan worden vergroot, zullen op deze doelgroep gerichte acties worden opgestart.

b) Instrumenten als normalisatie, certificatie en accreditatie: Technische normen zijn nodig om veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen. Door de jaren heen heeft ieder land zijn eigen technische specificaties ontwikkeld met als gevolg segmentering van markten en ondoorzichtige informatie over producten en diensten. Europese en internationale normen spelen op dit terrein een belangrijke rol. Het Nederlands Normalisatie Instituut (NEN) is een stichting met als doel om – in het belang van gezondheid, veiligheid en doelmatigheid – in het maatschappelijk verkeer normen (technische afspraken) tot stand te brengen. Vanuit EZ is er sprake van een projectgerichte financiering aan het NEN.

In de nota «Internationaal is de norm» (Kamerstukken II 2000/01, 21 670, nr. 11) is het kabinetsbeleid op het terrein van normalisatie, certificatie en accreditatie neergelegd.

Het beleid berust op drie uitgangspunten:

– normalisatie en certificatie als instrumenten van zelfregulering als alternatief voor wet- en regelgeving;

– bijdragen aan het opheffen van technische handelsbelemmeringen op de internationale en Europese markt door het (doen) vertegenwoordigen van Nederland bij internationale harmonisatietrajecten;

– aansluiten bij het industriebeleid.

Om enerzijds veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen en anderzijds segmentering van markten en ondoorzichtige informatie over producten en diensten door verschillende specificaties per land te voorkomen, is het beleid gericht op:

– het instandhouden van een effectieve en efficiënte infrastructuur voor normalisatie, certificatie en accreditatie (NEN);

– het initiëren van normalisatieprojecten die de markt laat liggen;

– het stimuleren dat de markt deze projecten overneemt.

Daarnaast zal een keurmerkenonderzoek uitgevoerd worden ondermeer om te bezien of naast het verschaffen van informatie over keurmerken via het internetportaal, aanvullende maatregelen wenselijk zijn om de keurmerken nog meer te laten bijdragen aan de communicatie tussen producenten en consumenten.

c) IJkwet en de Wet op de Kansspelen: De IJkwet houdt toezicht op het correct meten en wegen met goede apparatuur. Het Nederlands Meet Instituut (NMi) en haar dochters dragen hieraan bij door:

– het beheren van standaarden;

– het houden van toezicht op de naleving van de IJkwet;

– het verlenen van metrologische en technische ondersteuning aan EZ bij het opstellen van wetgeving en vertegenwoordiging in internationale gremia.

In 2001 zijn de aandelen van Holland Metrology, holdingmaatschappij van het NMi, door de Staat overgedragen aan TNO. Na de overname is gestart met een evaluatie van het NMi en haar dochters. Het jaar 2002 zal gebruikt worden voor het opstellen van stategische meerjarenplannen en de introductie van prestatie-indicatoren. Hierdoor zal in 2002 nog volgens de oude contracten uit 1989 gewerkt worden.

EZ beoogt de bepalingen in de Wet op de kansspelen met betrekking tot speelautomaten en casinospelen zo te formuleren, dat hiermee de belangen van de consument en het bedrijfsleven worden gediend. Omdat het hier een sector betreft met kans op gokverslaving, oneerlijke spelletjes en criminaliteit staat de consumentenbescherming hierbij voorop. Een in 2001 gestart MDW-project kansspelen zal naar verwachting in 2002 worden afgerond.

1.3 Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting opbrengsten casino's:

De opbrengsten casino's stijgen in de meerjarenraming als gevolg van de heropening van Holland Casino Breda (eind 2002) en de opening van Holland Casino Enschede (medio 2002). Verder worden in de toekomst opbrengsten van internetcasino verwacht.

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar.

1.4 Budgetflexibiliteit

De raming bestaat in belangrijke mate uit apparaatsuitgaven voor de EZ-diensten NMa en DTe, voor het kernministerie en voor ACTAL. Deze uitgaven zijn in bestuurlijk opzicht slechts beperkt flexibel. Daarnaast zijn bijdragen geraamd aan het NMi ten behoeve van de uitvoering van een wettelijke taak (IJkwet). Gegeven dit stuk wetgeving is dit deel van deze uitgavenraming als niet-flexibel te beschouwen.

1.5 Groeiparagraaf

• Een algemene prestatie-indicator voor de werking van binnenlandse markten is niet opgenomen. EZ gaat na of het mogelijk is om te komen tot een zinvolle integrale (eventueel internationale) graadmeter. Indien dit haalbaar is, zal een graadmeter in de begroting 2003 worden opgenomen. Hierbij kan gedacht worden aan een graadmeter inzake de relatieve positie van Nederland in de EU.

• Prestatie-indicatoren die meten of de liberalisering van de energiemarkten het beoogde effect hebben, zijn lastig te ontwikkelen. Zo wordt bijvoorbeeld een lager prijsniveau verwacht, maar dit betekent niet dat een daling van het prijsniveau van bijvoorbeeld elektriciteit zonder meer aangenomen mag worden. De prijs van elektriciteit is immers niet alleen afhankelijk van de concurrentieverhoudingen op de markt, maar ook van de kapitaalskosten, de kosten van brandstof (olie, gas), de dollarkoers, importcapaciteit, regulerende energiebelasting etc. Het prijsniveau alleen is dus geen goede indicator. Ook op andere indicatoren, zoals het aantal keren dat een afnemer in een liberale markt overstapt op een andere leverancier van elektriciteit of gas, valt het nodige op af te dingen.

In 2002 zal EZ een set van indicatoren ontwikkelen om de prestaties van de energiemarkten te monitoren. Bezien wordt of internationaal vergelijkingsmateriaal ontwikkeld kan worden, om de prestaties van de Nederlandse energiesectoren in perspectief te plaatsen. EZ streeft er naar dat de Nederlandse energiemarkt tot de meest competitieve energiemarkten van Europa behoort. Dat zegt waarschijnlijk meer dan absolute prijsniveaus of aantallen klanten dat overstapt.

• In 2002 worden prestatie-indicatoren ontwikkeld voor het toezicht op en de naleving van de IJkwet.

2 BEVORDEREN VAN INNOVATIEKRACHT

2.1 Algemene beleidsdoelstelling

Doelstelling is het versterken van de innovatiekracht van de Nederlandse economie op het gebied van kennis, technologie, arbeid en innovatief ondernemersschap. Daarbij worden onderscheiden de kennisinfrastructuur, de intermediaire organisaties en de marktsector. De uitdaging van het innovatiebeleid is om de innovatiekracht op de middellange termijn tenminste te brengen op het niveau van het EU-gemiddelde en op de lange termijn op het niveau van de kopgroep van EU-landen.

De concurrentiekracht van de Nederlandse economie wordt in sterke mate bepaald door het vermogen om op basis van nieuwe kennis bij mensen voortdurend nieuwe technologieën te ontwikkelen waarmee nieuwe producten, processen en diensten met succes op de markt kunnen worden gebracht. De innovatiekracht van een economie is dan ook een sleutelfactor voor het realiseren van een duurzame economische groei.

De innovatiekracht van een economie wordt bepaald door een slagvaardige combinatie van de samenstellende bestanddelen van het nationaal innovatiesysteem: de marktsector, de kennisinfrastructuur (universiteiten en researchinstituten) en intermediaire organisaties (zoals adviesbureaus, branches en Syntens) én het samenspel tussen die onderdelen. Met name dat laatste is van belang, immers innovatie komt steeds meer in wisselwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen en tussen bedrijven onderling tot stand. In de toekomst zal het belang van clustervorming, samenwerking en positionering in kennis- en productienetwerken steeds verder toenemen, aangezien door de snelle economische en technologische ontwikkelingen bedrijven nog zelden geïsoleerd kunnen innoveren. Intermediairs vervullen daarbij de functie van makelaar en schakelaar. Een essentiële voorwaarde voor het goed functioneren van het innovatiesysteem is de permanente beschikbaarheid van een goed opgeleide beroepsbevolking. Vernieuwen en kennis benutten is uiteindelijk mensenwerk. Persoonsgebonden kennis en vaardigheden (know-how en know who), alsmede innovatief ondernemerschap zijn in de loop der tijd steeds belangrijker geworden voor het welslagen van innovatieprocessen.

Het innovatiebeleid is gericht op het creëren van randvoorwaarden en de juiste prikkels voor het functioneren van het Nederlandse innovatiesysteem. Het gaat daarbij in concreto om het stimuleren van investeringen in nieuwe kennis, het verhogen van het rendement op die investeringen en het creëren van een gunstig klimaat voor innovatie. Investeren in kennis is een voorwaarde om te kunnen innoveren. Als gevolg van markt- en systeemfalen investeren bedrijven minder in kennis dan maatschappelijk wenselijk is. De overheid stimuleert daarom de investeringen in R&D door bedrijven. Behalve het vergroten van de investeringen in kennis, gaat het om het rendement dat met die investeringen wordt behaald. Door het verbeteren van de aansluiting tussen de verschillende onderdelen van het innovatiesysteem, kunnen de investeringen in kennis doelmatiger worden aangewend. Het beleid richt zich daarbij op thema's als samenwerking op het gebied van R&D en het bevorderen van clusters en netwerkvorming. Het functioneren van het nationaal innovatiesysteem is tevens afhankelijk van een gunstig klimaat voor innovatie. In aanvulling op een gunstig macro-economisch klimaat, gaat het dan om het beschermen van industriële eigendomsrechten en het verspreiden van technische kennis via het octrooisysteem, het stimuleren van innovatief ondernemerschap en het bevorderen van scholing en employability.

Het beleid richt zich in het bijzonder op terreinen waar het verleggen van de technologische grenzen hoge economische en maatschappelijke baten oplevert. ICT is daarvan een goed voorbeeld.

Het innovatiebeleid is nauw verbonden met het beleid gericht op de bevordering van een goed ondernemingsklimaat en een goede werking van markten.1 EZ wordt op het gebied van innovatiebeleid geadviseerd door de Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT). Regelmatige monitoring en evaluaties van het instrumentarium van het innovatiebeleid zullen er voor zorgen dat publieke middelen efficiënt besteed worden.

Prestatie-indicatoren

Omdat de innovatiekracht zich moeilijk met één indicator laat meten, is ervoor gekozen op het niveau van de algemene doelstelling vier prestatie-indicatoren te hanteren die een indruk geven van de innovatiekracht. Aan de hand van volgende indicatoren wordt het «Innovatieprofiel» van Nederland geschetst:

1. R&D-uitgaven van bedrijven als % van bruto binnenlands product

2. Aandeel innovatieve bedrijven als % van totaal aantal bedrijven

3. Aandeel innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden als % van totaal aantal innovatieve bedrijven

4. Omzetaandeel met nieuwe of verbeterde producten in de industrie als % van totale omzet industrie

1) Investeringen in R&D liggen aan de basis van het innovatieproces. R&D heeft daarbij een tweeledige functie. R&D is nodig om zelf kennis voor nieuwe producten, processen en diensten te kunnen ontwikkelen, maar ook om elders ontwikkelde kennis te kunnen toepassen. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen publieke en private investeringen in R&D. Voor het totaal aan investeringen in R&D (publiek + privaat) scoort Nederland boven het Europees gemiddelde.2 Dat wordt echter grotendeels veroorzaakt doordat Nederland internationaal bezien relatief veel in publieke R&D investeert. Nederlandse bedrijven daarentegen investeren relatief minder in R&D dan bedrijven in een aantal andere Europese landen.

2) De tweede indicator betreft het aandeel innovatieve bedrijven als percentage van het totaal aantal bedrijven. In het Innovatieprofiel is een uitsplitsing gemaakt naar innovatieve bedrijven in de industrie (2.a) en in de diensten (2.b).3 Nederland telt in vergelijking met andere landen redelijk veel innovatieve industriële bedrijven. Daarentegen heeft Nederland relatief weinig innovatieve bedrijven in de dienstverlening. Het percentage is lager dan het EU-gemiddelde.

Grafiek: Innovatieprofiel EU-landen (relatieve afwijkingen van EU-gemiddelde)

Bronvermelding1

3) De indicator, het % innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden, zegt iets over de mate waarin bedrijven samen of met publieke kennisinstellingen innoveren. Juist die samenwerking is bij innovatie vaak van groot belang. Uit het Innovatieprofiel blijkt dat het aandeel innovatieve bedrijven dat samenwerkt rond het EU-gemiddelde ligt.

4) Een andere belangrijke indicator voor de innovatiekracht is het omzetaandeel van innovatieve producten. In de Community Innovation Survey is dit gemeten voor de industrie. Hoewel het percentage innovatieve bedrijven in de Nederlandse industrie goed is, blijkt de omzet behaald met nieuwe of verbeterde producten in 1996 laag te zijn (NL: 25% versus EU15: 32%)2.

De streefwaarden zijn gerelateerd aan het EU-gemiddelde. Het beleid is er op gericht om op middellange termijn achterstanden ten opzichte van het EU-gemiddelde in te halen en op lange termijn in lijn met de Lissabondoelstelling voor alle indicatoren een positie in de kopgroep van de EU-15 landen te realiseren3.

Bij de verantwoording van het innovatiebeleid treedt een dubbele vertraging op. Ten eerste werkt het innovatiebeleid pas op middellange termijn door in de innovatiekracht. Ten tweede wordt de innovatiekracht van het Nederlands bedrijfsleven met een vertraging van enkele jaren gemeten. Internationale vergelijkingen komen vaak nog later beschikbaar en bovendien niet met een jaarlijkse frequentie; één van de belangrijkste gegevensbronnen, de Community Innovation Survey van Eurostat, wordt eens in de vier jaar gehouden. Derhalve zijn de effecten van het huidige beleid pas na circa 5 jaar in de statistieken terug te vinden.

Het meten van innovatiekracht is gestart in de jaren negentig en is dus nog sterk in ontwikkeling. Het gaat dan om het verbeteren van de metingen, van de internationale vergelijkbaarheid en het ontwikkelen van betere indicatoren. Grote verschillen tussen landen en verschillen in scores in de tijd moeten dan ook vooralsnog voorzichtig worden geïnterpreteerd. Ook kan in de toekomst als gevolg van voortschrijdend inzicht in Europees of OECD-verband de indicatorkeuze nader worden aangepast.

Veronderstellingen over het doelbereik

Ten aanzien van het doelbereik geldt een aantal veronderstellingen.

Het beleid is gericht op het creëren van randvoorwaarden en de juiste prikkels voor innovatie door het wegnemen van markt- en systeemimperfecties. Bedrijven nemen echter zelf beslissingen over de hoogte en richting van hun investeringen in innovatie. Succesvol innoveren is behalve van de randvoorwaarden die de overheid creëert, afhankelijk van goed ondernemerschap, de stand van de conjunctuur en het (internationaal) macro-economische klimaat.

Tenslotte geldt dat naarmate de EU-landen qua prestaties naar elkaar toe convergeren, het steeds moeilijker zal zijn om een voorsprong op het EU-gemiddelde te realiseren.

2.2 Operationele doelstellingen

EZ geeft invulling aan de hierboven geformuleerde algemene doelstelling via een drietal beleidsthema's, waarin de samenstellende delen van het nationaal innovatiesysteem en de wisselwerking tussen die delen, centraal staan:

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

2.2.3 Een excellente ICT-basis

EZ baseert zich daarbij op de meest recente inzichten op het gebied van het innovatiebeleid en wil een excellent competentiecentrum zijn voor vragen rond de versterking van het nationaal innovatiesysteem. Onderzoek, internationale uitwisseling en het vinden van best practices spelen daarbij een sleutelrol.

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

Het beleid richt zich op de voortdurende verbetering van de innovatieve infrastructuur met als doel zich in alle opzichten aan het internationale niveau te kunnen meten. Binnen deze operationele doelstelling zijn de activiteiten primair gericht op:

A) het verbeteren van de aansluiting tussen de publieke kennisontwikkeling en de kennisvraag van bedrijven;

B) het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding;

C) het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie;

D) het stimuleren van innovatief ondernemerschap.

Het is de ambitie om de samenhang, de vraaggerichtheid en dynamiek van de innovatieve infrastructuur te verbeteren om het rendement voor de economie en de samenleving te vergroten. Daarbij richt het beleid zich op het wegnemen van systeem- en marktimperfecties.

In de Verkenning Onderwijs & Onderzoek en het rapport «Naar een nieuwe maatschap» van de projectgroep Economie 21e Eeuw wordt gewezen op verschillende systeem- en marktimperfecties in de innovatieve infrastructuur. Het kabinet zal de gesignaleerde knelpunten verder bezien.

A) Het verbeteren van de aansluiting tussen publieke kennisontwikkeling en de kennisvraag van bedrijven.

Het beleid richt zich op versterking van de samenwerking tussen kennisinfrastructuur en kennisvraag op strategische onderzoeksgebieden en versterking van de kennisdiffusie van publieke kennis naar de private sector. De instrumenten zijn primair gericht op (fundamenteel-)strategisch onderzoek. Kenmerk is de betrokkenheid van het bedrijfsleven, waarbij de vorm (programmatisch, in een instituut e.d.) en de omvang van de financiële betrokkenheid afhangt van de ontwikkelingsfase van het onderzoeksterrein. In alle instrumenten is er aandacht voor kennisdiffusie.

Bij de inzet van de instrumenten onder deze operationele doelstelling is er een sterke samenhang met de andere operationele doelstellingen. De instrumenten onder de operationele doelstellingen Ontwikkeling van innovatie in de markt en Een excellente ICT-basis richten zich meer op strategisch, industrieel en toegepast onderzoek. Echter fundamenteel, strategisch en toegepast onderzoek lopen vaak door elkaar heen. De inzet van verschillende instrumenten naast elkaar over de gehele kennisketen is dan een noodzaak voor een goede integrale benadering. Dit wordt nog versterkt doordat op sommige terreinen de tijd tussen fundamentele inzichten en markttoepassing steeds korter wordt. Genomics is hiervan een belangrijk voorbeeld.

EZ is primair verantwoordelijk voor de Interdepartementale Commissie inzake het Economische Structuurbeleid en als onderdeel daarvan de Kennisinfrastructuur (ICES/KIS). Bij ICES/KIS gaat het om de versterking van de kennisinfrastructuur op voor de economische structuur strategische gebieden en stimuleren van publiek-private samenwerking op die gebieden. In 2001 loopt de voorbereiding van ICES/KIS III. In 2002 zal besluitvorming plaatsvinden over de toewijzing van de middelen.

De instrumenten die ingezet worden, zijn:

– Bron voor gegevens huidige situatie: Eurostat (2000), Survey on innovation in EU enterprises, Second Community Innovation Survey, CD-rom, Luxemburg; CBS (2000), Kennis en economie 2000, Elsevier bedrijfsinformatie, Den Haag

* Uit onderzoek dat in opdracht van EZ is uitgevoerd blijkt dat bij bedrijven met een kennisrelatie na verloop van tijd de bruto toegevoegde waarde per werknemer stijgt (gemiddeld ca. 6% procent). Tevens is een conclusie dat publiek-private en private kennisrelaties complementair zijn; zij vullen elkaar (inhoudelijk) aan.

Bron: Samen innoveren, een onderzoek naar publiek-private en private kennisrelaties in Nederland, A.P. Poot en E Brouwer. Uitgebracht in Beleidsstudies Technologie Economie, nummer 35, februari 2001.

B) Het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding en het bevorderen van bewustzijn van het gebruik van industrieel eigendom voor kennisbescherming en als informatiebron.

Industriële eigendomsrechten spelen een steeds belangrijkere rol voor het bedrijfsleven in relatie tot het doen van R&D, als één van de middelen van kennisexploitatie. Tot het systeem van industriële eigendomsrechten (IE-systeem) behoren: het octrooirecht, het merken- en tekeningen- en modellenrecht en het auteursrecht. Bij het IE-systeem is het van belang een juiste balans te vinden tussen kennisbescherming en vrij gebruik van kennis. Het IE-systeem is een sterk internationaal bepaald systeem waarbij verschillende niveaus een rol spelen (WTO, VN, Europa, EU, Benelux). De Nederlandse inzet daarbij is gericht op het realiseren en waarborgen van een efficiënt en effectief systeem dat recht doet aan de verschillende belangen (maatschappelijk-privaat, grootbedrijf-MKB e.d.).

Het octrooisysteem kan dienst doen als middel voor kennisexploitatie en als bron van informatie bij innovatieprocessen. Het aantal octrooi-aanvragen is een indicatie van het bewustzijn van Nederlandse bedrijven van de mogelijke waarde van hun kennis. Nederland is nummer vier in de lijst van Europese octrooiaanvragers in Europees Octrooi Verdrag-verband. Dit is gezien de omvang van Nederland een goede prestatie.

Het MKB maakt nog relatief weinig gebruik van het octrooisysteem als bron van informatie (octrooien zijn openbaar en in databanken opgeslagen). De inzet van EZ is er dan ook op gericht de kennis bij het MKB over het octrooisysteem en de gebruiksmogelijkheden daarvan als kennisbron te versterken.

Het Bureau voor de Industriële Eigendom (Bureau I.E.) draagt zorg voor de octrooiverlening in Nederland en voor de verspreiding van technische kennis door advisering en begeleiding van ondernemers, dienstverlenende instanties, wetenschappers, onderzoekers, studenten en andere belangstellenden.

Bron gegevens huidige situatie: Europees Octrooi Bureau (2000), Jaarverslag 1999.

* Top5 EOV-lidstaten: Dui: 40,4%; Fra: 13,7%; VK: 9,2% en Zwi: 7,1%.

C) Het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie.

Menselijk kapitaal is een essentiële voorwaarde voor innovatie in een kenniseconomie. Die kennis moet actueel blijven, waardoor er de inherente noodzaak is van een leven lang leren voor een groot deel van de beroepsbevolking. Verhoging van de arbeidsproductiviteit door versterking van het kennispotentieel van de beroepsbevolking, staat centraal in de werking van het systeem van onderwijs, arbeidsmarkt en scholing. Vraaggerichtheid, maatwerk en flexibiliteit zijn daarbij kernwoorden. De verantwoordelijkheden binnen dit systeem liggen bij verschillende partijen, zowel aan de kant van de overheid (met name OCW, EZ en SZW) als aan de private kant (sociale partner, individuele werkgevers en werknemers). Nauwe samenwerking gericht op optimalisering van het systeem is zeer belangrijk.

Het EZ-beleid is gericht op het verbeteren van de werking van de onderwijs-, scholings- en arbeidsmarkt en het verbeteren van de aansluiting van deze markten op elkaar. De instrumenten zijn gericht op het verhogen van de bereidheid van werkgevers en werknemers te investeren in het onderhoud van hun menselijk kapitaal. Dat kan onder andere door (het efficiënt inkopen van) scholing, (ICT-ondersteund) leren op de werkplek, een strategische personeelsbeleid en een expliciete erkenning van wat werkenden al aan kwaliteiten in huis hebben zodra ze in dienst treden. Een en ander moet vervolgens bijdragen aan een verhoging van de arbeidsproductiviteit.

Momenteel wordt gestudeerd op de mogelijkheid om met de Persoonlijke Ontwikkelingsrekening werkgevers en werknemers aan te zetten om te investeren in employability. Een tripartiete werkgroep (werkgevers, werknemers en overheid (EZ, OCenW en SZW)) voert momenteel een marktverkenning uit naar de mogelijke modaliteiten. Daarnaast vindt er een verkenning plaats naar de mogelijkheden om bestaande fiscale middelen in te zetten voor een dergelijk instrument. De resultaten van deze verkenningen worden gerapporteerd aan het komend najaarsoverleg.

De instrumenten die ingezet worden, zijn:

Bron gegevens huidige situatie: Eurostat, Labour Force survey, Luxemburg

D) Het stimuleren van innovatief ondernemerschap.

Innovatief ondernemerschap draagt bij aan flexibiliteit en vernieuwing en fungeert als banenmotor van de economie. Vooral startende en snelgroeiende ondernemers nemen een belangrijke rol in het innovatieproces in. De snel groeiende bedrijven in Nederland investeren bijvoorbeeld 40 procent meer in R&D dan andere bedrijven.1 Het aantal innovatieve starters en snelgroeiende ondernemingen blijft in Nederland echter achter bij andere landen. EZ wil innovatief ondernemerschap actief bevorderen door het stimuleren van het ondernemerschap in het onderwijs en het bevorderen van de netwerkvorming en coaching.

Met de technostartersregeling wordt beoogd de oriëntatie bij kennisinstellingen op kennisoverdracht en kennisexploitatie te verbeteren via een stimulerende omgeving voor technostarters. De doelgroep bestaat uit universiteiten en publieke kennisinstellingen, opererend in een samenwerkingsverband en (via deze) de starters zelf. Er wordt gebruik gemaakt van de ervaringen in Twinning en Biopartner waar het gaat om een integrale aanpak bij het facilieren van technostarters. Deze aanpak wordt daarmee verbreed naar andere technologiegebieden. De najaar 2001 te publiceren regeling krijgt de vorm van een tenderregeling.

De instrumenten die ingezet worden, zijn:

Bron gegevens huidige siuatie: EIM (2001), Internationale benchmark ondernemerschap 2001, nog te verschijnen, Zoetermeer.

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

Het innovatiebeleid is er op gericht om het bedrijfsleven voortdurend uit te dagen en te stimuleren tot het vernieuwen van productieprocessen en producten, zodat de Nederlandse bedrijven tot de internationale koplopers behoren. Het concurrentievermogen van het bedrijfsleven hangt immers steeds meer af van het vermogen om te innoveren door nieuwe kennis te benutten en slim toe te passen. Daarbij komt het steeds meer aan op samenwerking in clusters en netwerken.

Het beleid is er op gericht om de investeringen door bedrijven in kennisontwikkeling te vergroten en het rendement op deze investeringen te verhogen door het stimuleren van nationale en internationale samenwerking bij innovatieprojecten tussen bedrijven onderling en met kennisinstellingen. Daartoe wordt een mix van instrumenten ingezet die complementair aan elkaar zijn en zich richten op verschillende knelpunten van het innovatieproces. De voornaamste instrumenten zijn de WBSO, de Regeling Technologische Samenwerking, de TOP en de twee kennisoverdrachtinstrumenten. De WBSO is gericht op het vergroten van de investeringen door bedrijven in kennis. De Regeling Technologische Samenwerking bevordert R&D-samenwerking tussen bedrijven onderling en met de kennisinstellingen. Met de TOP worden hoogwaardig-technologische en risicovolle projecten gefaciliteerd. De kennisoverdrachtregelingen stimuleren projecten door bedrijven en branches op het gebied van kennisdiffusie.

Daarnaast zijn er instrumenten gericht op bepaalde technologiegebieden met een groot maatschappelijk rendement (milieu- en energiebesparingstechnologie) en instrumenten gericht op deelname van Nederlandse bedrijven aan internationale ruimtevaart- en vliegtuigontwikkelingsprogramma's.

Behalve via de financiële instrumenten stimuleert EZ innovatieve cluster- en netwerkvorming met instrumenten die gericht zijn op het verbeteren van de institutionele kant van het innovatiesysteem. Het gaat dan om het wegnemen van knelpunten in wet- en regelgeving, het inbrengen van organiserend vermogen en strategische informatievoorziening (zoals Technology Roadmaps, Radars en Clustermonitors) in het kader van het clusterbeleid (zie ook de paragrafen 2.2.1 en 2.2.3).

Door intensieve monitoring en evaluatie van het instrumentarium en benchmarking van het beleid wordt voortdurend bezien of het beleid effectief is.

Voor deze operationele doelstelling (2.2.2.) zijn geen prestatie-indicatoren geformuleerd, omdat het beleid gericht op deze doelstelling direct bijdraagt aan prestaties van de marktsector en dus aan de vier prestatie-indicatoren zoals geformuleerd voor de algemene beleidsdoelstelling in paragraaf 2.1. Met name de indicator R&D is een directe prestatie-indicator voor deze operationele doelstelling.

De instrumenten die ingezet worden, zijn:

2.2.3 Een excellente ICT-basis

EZ stelt zich als doel om internationaal voorop te lopen in de creatie van nieuwe economische activiteiten en toepassingen van ICT in bestaande economische activiteiten. Dit vraagt om een geconcentreerd en samenhangend beleid dat gestoeld is op de meest recente inzichten op het gebied van innovatiebeleid en dat aangrijpt op zowel overheid, markt als op kennisinfrastructuur. Het gaat daarbij om:

A) Het bevorderen van samenhang en integratie van het overheidsbrede ICT-beleid;

B) Het ontwikkelen van een ICT-kennispositie van een hoog gehalte;

C) Het stimuleren van de toepassing van internet en e-commerce door het MKB;

D) Het verbeteren van de randvoorwaarden voor de informatiemaatschappij.

A) Bevorderen samenhang en integratie van het overheidsbrede ICT-beleid.

ICT dringt door tot in de haarvaten van de maatschappij. Er zijn dan ook meerdere departementen betrokken bij het streven naar een excellente ICT-basis. Ieder met zijn eigen specifieke verantwoordelijkheid. EZ speelt daarnaast echter ook een centrale rol voor het kabinetsbrede ICT-beleid. Deze rol komt in eerste instantie tot uiting in het bewaken van de samenhang en het toezien op een integrale aanpak zoals vervat in de nota De Digitale Delta en de hierin genoemde vijf pijlers: de (tele)communicatie-infrastructuur, kennis en innovatie, toegang en vaardigheden, regelgeving en ICT in de publieke sector. Geen van deze pijlers van de ICT-basis kan immers worden verwaarloosd. Alle pijlers moeten op orde zijn en elkaar onderling versterken. Verder heeft EZ het voortouw bij het toetsen van de voortgang in de uitvoering van de (gezamenlijke) beleidsagenda en het initiëren van nieuwe initiatieven. Tot slot heeft het een spilfunctie in de communicatie over het kabinetsbrede beleid. Concrete activiteiten hierbij zijn:

– Periodieke voortgangsrapportages van De Digitale Delta (najaar 2001)

– De tweejaarlijkse ICT-toets (najaar 2002)

– Het ontwikkelen van bouwstenen voor het beleid van 2002 en verder (najaar 2001)

– Beheer van het Elektronische Snelwegenbudget

– De site www.dedigitaledelta.nl

B) Het ontwikkelen van een ICT-kennispositie van een hoog gehalte.

De ambitie is om een kennispositie van hoog gehalte te realiseren zowel voor ICT-technologie als ICT-toepassingen; sterke ICT-clusters waarin aanbieders en gebruikers van ICT zorgen voor vernieuwende toepassing van deze kennis en een topkennisinfrastructuur voor ICT-onderzoekers en -deskundigen. De overheid geeft hierin haar aanjagersfunctie vorm door mobilisatie van stakeholders enerzijds en anderzijds financiële ondersteuning (hoofdzakelijk subsidies voor R&D). In ICT Clusters uit zich dit in aanzetten tot Next Generation denken en doorbraken in de toepassing van ICT. De nieuwe subsidieregeling Technologische Samenwerking ondersteunt risicovolle investeringen in R&D. Voorbeelden van sterke ICT clusters in de sector micro-electronica vormen de EUREKA-projecten MEDEA+ en ITEA. Dit zijn twee omvangrijke internationale onderzoeksprojecten op het terrein van semi-conductors resp. embedded en distributed systems. Met Twinning stimuleert de overheid nieuw ICT ondernemerschap.

De Taskforce Le Pair heeft in opdracht van EZ in juli 2001 een advies uitgebracht over de versterking van het Nederlandse ICT-onderzoek en de verbetering van de samenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven. Het advies zal worden meegenomen in de Bouwstenennotitie ICT en kennis die in het najaar 2001 aan de Tweede Kamer wordt toegestuurd.

Met ingang van 2001 wordt jaarlijks een nationaal ICT Kenniscongres en -beurs georganiseerd. Voorts dragen ICES-KIS en meerjaren onderzoeksprogramma's bij aan een excellente ICT kennispositie.

Ter bevordering van een efficiëntere inzet van ICT deskundigheid stimuleert de overheid een marktinitiatief voor software efficiency en een meerjaren onderzoeksprogramma op basis van de «Progress formule» (concurrent research door bedrijfsleven en kennisinfrastructuur).

De instrumenten die hierbij ingezet worden, zijn:

C) Het stimuleren van de toepassing van internet en e-commerce door het MKB.

Uit de Internationale ICT-Toets 2000 (november 2000) blijkt dat het Nederlandse MKB met de toepassing van e-commerce ten opzichte van de koplopers in Europa vrij laag scoort. Met het Plan van Aanpak «Het MKB in De Digitale Delta» (medio 2001) wordt een impuls gegeven aan de toepassing van internet en e-commerce door het MKB. Doel is dat 60% van het MKB in 2005 elektronisch transacties verricht.

De instrumenten die hierbij ingezet worden, zijn:

D) Het verbeteren van de randvoorwaarden voor de informatiemaatschappij.

Door de snelle technologische en maatschappelijke ontwikkelingen op het terrein van de informatiemaatschappij is de overheid voortdurend bezig bestaande wetgeving te toetsen aan de nieuw ontstane situatie. Waar nodig wordt deze aangepast, of vervangen door nieuwe regels, en/ of vormen van zelfregulering. Uitgangspunten daarbij vormen dat wat «off-line» geldt ook «on-line» dient te gelden, dat regelgeving techniek-onafhankelijk moet worden geformuleerd en zelfregulering de voorkeur heeft.

Actuele aandachtvelden zijn (grond)rechten, privacy en het internationale handelsverkeer in de elektronische omgeving, waaronder het waarborgen van transparantie en toegankelijkheid van markten. Daarbij valt ook te denken aan effectieve allocatiemechanismen voor etherfrequenties en de toegang van diensten tot infrastructuren. Een ander aandachtspunt is het verzekeren van de betrouwbaarheid van het elektronisch verkeer, o.a door het tot stand brengen van een Nederlandse infrastructuur van gecertificeerde Trusted Third Parties, het oprichten van een «Overheids Public Key Infrastructure» (een TTP voor overheidsdiensten) en de voorlichtingscampagne «Veilig Internet».

De informatiemaatschappij ontwikkelt zich in belangrijke mate onafhankelijk van traditionele geografische grenzen. Internationale samenwerking bij het opstellen van juridische randvoorwaarden is op dit terrein dan ook een sine qua non. Bijgedragen wordt aan de beleidsvorming en wet- en regelgevingstrajecten op bovenstaande terreinen, in zowel nationale als internationale kaders. Doelstelling daarbij is een optimaal investerings- en innovatieklimaat te creëren, waarin elektronische handel volledig tot ontplooiing kan komen en bedrijven en consumenten optimale rechtszekerheid te bieden.

Om het beleid op dit nieuwe en dynamische werkterrein te kunnen ontwikkelen en monitoren zijn o.a. betrouwbare statistieken over e-commerce nodig. Deze statistieken ontbreken echter of zijn door verschillen in gehanteerde definities, vraagstellingen, gebruikte bronnen en toegepaste methoden moeilijk voor beleidsontwikkeling of -monitoring te gebruiken. De ontwikkeling door EZ van een e-commerce monitor moet daar verbetering in aanbrengen.

De instrumenten die hierbij ingezet worden, zijn:

Via het beleid gericht op het creëren van een excellente ICT-basis wordt tevens een belangrijke bijdrage geleverd aan het terugdringen van de administratieve lasten (zie ook artikel 1 Werking binnenlandse markten).

Bron gegevens huidige situatie: indicator doelstelling B: CBS (2001), indicator C: NIPO Business Monitor eerste kwartaal 2001.

* – Onder de ICT-R&D-cijfers (in termen van manjaren/fte's of uitgaven) voor de huidige situatie wordt verstaan R&D besteed aan de technologiegebieden Elektronica, Fabricagetechnologie, Procestechnologie, Informatietechnologie en Logistieke systemen. Deze afbakening is nog niet de volledig gewenste afbakening van ICT-R&D, maar is momenteel het maximaal haalbare (zie verder groeiparagraaf). Zo is de gebruikerskant in deze cijfers onderbelicht, wordt er door de gehanteerde indeling R&D meegeteld die deels ook niet-ICT-R&D betreft en is het ICT-onderzoek bij universiteiten niet meegenomen. Ook is het niet mogelijk om een internationale vergelijking te maken.

– De R&D-uitgaven (exploitatiekosten en investeringen) zijn gebaseerd op de verdeling van R&D-manjaren (fte's) over de verschillende technologiegebieden. Het gebruiken van de fte's als verdeelsleutel voor de R&D-uitgaven impliceert dat binnen een bedrijf de uitgaven per fte voor de verschillende technologiegebieden gelijk zijn. Dit hoeft in de werkelijkheid niet zo te zijn. De cijfers moeten dus met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd.

2.3 Budgettaire gevolgen van beleid

De raming voor personele uitgaven van het kernministerie kent de volgende opbouw:

¹ door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar.

Fiscale maatregelen

Naast het EZ-instrumentarium dragen met name de Fiscale scholingsfaciliteit en de fiscale maatregel WBSO bij aan de bevordering van de innovatiekracht van Nederland. Voor een nadere toelichting op deze instrumenten wordt verwezen naar respectievelijk de paragrafen 2.2.1 en 2.2.2.

Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2002, bijlage 5 Belastinguitgaven.

2.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat ruim 70% van de voor 2002 geraamde uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die tot en met 2001 zijn respectievelijk worden aangegaan. De kasraming is vanuit deze administratief-technische invalshoek derhalve in overwegende mate niet-flexibel.

Voor de uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2002 aan te gane verplichtingen geldt dat deze in structureel opzicht voor ruim EUR 150 mln benodigd zijn voor apparaatsuitgaven van EZ en voor bijdragen aan instellingen en instituten. De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

De raming van de overige programma-uitgaven (2002: EUR 115,0 mln) is voor het merendeel bestemd voor het subsidie-instrumentarium ten behoeve van de verschillende operationele doelen van innovatiekracht. Het merendeel van deze subsidie-instrumenten is opgenomen bij de verschillende operationele doelen en heeft een meerjarig karakter. Alleen indien dit veelal meerjarig voorgenomen beleid zou worden gewijzigd, is sprake van een bepaalde mate van flexibiliteit. Daarnaast is een aantal posten voor een specifiek doel aan EZ ter beschikking gesteld, zoals bijvoorbeeld het budget voor de Elektronische snelweg.

2.5 Groeiparagraaf

In deze paragraaf wordt ingegaan op de punten waarop EZ het artikel 2 verder wil verbeteren. Deze punten zijn:

• Actualiteit gegevens: De gegevens over de indicatoren zijn grotendeels afkomstig uit de Community Innovation Survey (CIS) die door EUROSTAT wordt gecoördineerd. De CIS wordt vooralsnog één maal in de vier jaar gehouden; de internationale gegevens zijn daarom weinig actueel. Voor Nederland zijn meer recente gegevens beschikbaar, omdat het CBS één maal in de twee jaar een innovatie-enquête houdt. Nederland zal in Europees verband er op aandringen om de CIS, zoals nu reeds door het CBS wordt gedaan, één maal in de twee jaar uit te voeren.

• ICT: Voor de ICT-indicatoren geldt nog eens te meer dat statistieken op het terrein van ICT en vooral internet (toepassingen, w.o. e-commerce) nog maar net in ontwikkeling zijn. Veel zaken kunnen daardoor nog niet worden gemeten. Betrouwbare internationale vergelijking, in het bijzonder met betrekking tot internettoepassingen, hoe gewenst ook, is nog moeilijker. In overleg met het CBS wordt nu gewerkt aan de ontwikkeling van betrouwbare statistieken over de digitale economie, waarvan de eerste publicatie van een reeks in juli 2001 is verschenen. De opzet en inhoud van de reeks is nog in ontwikkeling. Inzet is om op termijn ook een goede vergelijking met het buitenland te kunnen maken. Dit is echter mede afhankelijk van de ontwikkelingen bij de statistische bureaus in andere landen. In internationaal verband, waar onder OECD, is continue overleg gaande over daarbij te hanteren indicatoren en de eenduidige meting daarvan.

• Technostarters: Voor het aantal technostarters zijn er momenteel twee gegevensbronnen (EIM en Ernst & Young) die met verschillende methodes hebben gemeten en verschillende resultaten laten zien. Op dit moment wordt nog onderzocht of de twee methodieken naast elkaar gepresenteerd kunnen/moeten worden of dat voor één van de methodieken wordt gekozen.

• MEET: Het Ministerie van Economische Zaken streeft naar een continue verbetering van de effectiviteit(smeting) van het innovatie-instrumentarium. In dat kader is in 2000 het rapport MEET uitgebracht met gegevens over het gebruik en effectiviteit van de verschillende instrumenten. In het kader van de motie Hindriks (Kamerstukken II 2000/01, 27400-XIII, nr. 28) (die vraagt om een relatieve effectiviteitsmeting van het op innovatie en R&D gerichte instrumentarium) is gewerkt aan een internationale vergelijking van methoden en de praktijk van effectiviteitsmeting en evaluatie om te komen tot een verdere verbetering van de Nederlandse praktijk. In september 2001 zal over de resultaten van de internationale vergelijking worden gerapporteerd en worden aangeven welke acties daaruit voortvloeien. Tevens zal voor het nieuwe gestroomlijnde bedrijfsinstrumentarium een monitorsysteem worden opgezet van effectindicatoren.

• IBO-Technologiebeleid: Om het rendement van het technologie instrumentarium verder te vergroten zal er een Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) technologiebeleid worden uitgevoerd. Dit IBO zal zich richten op subsidies en belastinguitgaven die technologie en innovatie bevorderen en daarmee bijdragen aan duurzame economische groei. Daarbij is door het kabinet gekozen voor een integrale aanpak van het gehele technologie-instrumentarium gericht op een betere werking van het nationaal innovatiesysteem en de innovatieve samenwerking tussen bedrijven, intermediairs en kennisinfrastructuur. Hierbij worden ook specifieke technologieregelingen van andere ministeries dan EZ meegenomen, zodat het IBO zal bijdragen aan een Rijksbrede samenhang en afstemming van het innovatiebeleid.

3 BEVORDEREN ONDERNEMINGSKLIMAAT

3.1 Algemene beleidsdoelstelling

Op nationaal en regionaal niveau voorwaarden scheppen voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat in Nederland.

Bedrijvigheid en ondernemerschap zijn de motor achter economische groei en ontwikkeling. De overheid heeft hierbij de essentiële verantwoordelijkheid voor het scheppen van de juiste randvoorwaarden. De toenemende liberalisering en internationalisering van de economie leiden ertoe dat bedrijven, meer dan ooit, worden geconfronteerd met felle (inter)nationale concurrentie. Bedrijven kunnen deze concurrentie alleen aan indien ze in de eerste plaats zelf concurrentiekrachtig zijn. Dit begint bij ondernemerschap, beschikbaarheid van bedrijfsruimte, (risico)kapitaal en goed geschoold personeel. Het zijn de bedrijven die het moeten doen, maar bedrijven kunnen dat niet zonder een overheidsbeleid dat de voorwaarden schept voor de beschikbaarheid en optimale inzet van deze (productie)factoren.

Het voorwaardenscheppende overheidsbeleid is een dynamisch proces. Wat «vandaag» de optimale randvoorwaarden zijn voor bedrijven om zich krachtig te positioneren, zijn niet per definitie ook de randvoorwaarden voor «morgen». Optimale randvoorwaarden zijn afhankelijk van tijd en, vanwege het open karakter van de Nederlandse economie, van ontwikkelingen in de omgeving van Nederland. Dit betekent dat de randvoorwaarden van het ondernemingsklimaat continu onderhoud nodig hebben om de concurrentiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven te faciliteren. Een belangrijk onderdeel van deze onderhoudsfunctie is gericht op het aanpakken van knelpunten en het wegwerken van relatieve achterstanden.

Afgemeten tegen de prestaties van de Nederlandse economie van de afgelopen jaren, zowel in termen van groei van het BBP als de werkgelegenheid, kan vastgesteld worden dat de uitgangssituatie van het Nederlandse ondernemingsklimaat niet ongunstig is.1 Dit is echter geen reden voor de overheid om achterover te leunen. Om de uitgangspositie vast te houden en verder te versterken is het noodzakelijk actuele knelpunten op te lossen en nieuwe uitdagingen op te pakken. Dit uit zich in de operationele doelstellingen van artikel 3 die worden besproken in paragraaf 3.2.

3.1.1 Doelbereik en rol van EZ

Om de gestelde doelen met betrekking tot bevordering van het ondernemingsklimaat te bereiken, beschikt EZ over een aantal instrumenten. Tegelijkertijd werkt EZ ook sterk samen met andere overheidsinstanties en het bedrijfsleven. Samenwerking met andere overheidsinstanties, op centraal, regionaal en gemeentelijk niveau, is aan de orde omdat zij voor een aantal beleidsterreinen (eerste) verantwoordelijkheid dragen. Samenwerking met het bedrijfsleven is aan de orde omdat rode draad door het voorwaardenscheppende EZ-beleid is dat uiteindelijk de bedrijven het zullen moeten doen. Dit betekent dat de resultaten op de operationele doelen van artikel 3 in hoge mate resultaat zijn van een gezamenlijke inspanning van actoren. EZ is hierbij het departement dat bij uitstek de samenhang tussen de vele beleidsterreinen die gezamenlijk het speelveld voor het Nederlands bedrijfsleven vormen bewaakt, onderhoudt en bevordert. De betrokkenheid van EZ (via inzet van mensen en middelen) is dan ook noodzakelijk, maar vanuit de missie ook gelegitimeerd, om de integratie van ondernemingsklimaatbepalende factoren in het beleid te optimaliseren.

3.1.2 Algemene effectindicator

Tegen bovenstaande achtergrond is het opnemen van een algemene prestatie-indicator voor artikel 3 niet opportuun. Wel kan door middel van een aantal effectindicatoren een graadmeter worden geschetst van de stand van zaken van het ondernemingsklimaat in Nederland. Zo kan de ontwikkeling van de bedrijfsinvesteringen in Nederland, in de vorm van de bedrijfsinvesteringsquote, worden gezien als graadmeter voor de bereidheid van ondernemers risico's te nemen en te anticiperen op toekomstige productie en afzet. Investeringen zijn in de praktijk de motor achter de creatie van toegevoegde waarde en groei en nodig om de productiviteit van werknemers op peil te houden en te vergroten.

Een andere effectindicator voor de stand van zaken met betrekking tot het ondernemingsklimaat in Nederland is het vertrouwen dat ondernemers in de economie hebben. Een indicator hiervoor is de index van het producentenvertrouwen. Dit betreft een overallindicator waarmee maandelijks de stemming binnen de Nederlandse industrie wordt weergegeven.

Uit onderzoek van het CBS blijkt echter dat er een zeker positief verband valt te leggen tussen het producentenvertrouwen en de neiging van ondernemers om te investeren.1 Om deze reden wordt afgezien van het apart opnemen van het producentenvertrouwen als effectindicator voor het ondernemingsklimaat in Nederland en ligt de nadruk op de ontwikkeling van de bedrijfsinvesteringsquote. In het Centraal Economisch Plan 20012 geeft het CPB een analyse van de ontwikkeling van de investeringsquote van 1970 tot 2002 (voorspelling), zie figuur 1.

Figuur 1: Investeringsquote bedrijven 1970–2002 (%)

Bron: CPB, Centraal Economisch Plan 2001, figuur 3.7.

Uit de analyse blijkt dat in het begin van de jaren zeventig de investeringsquote op een relatief lager niveau is komen te liggen dan in de wederopbouwjaren vijftig en zestig. Vanaf het midden van de jaren zeventig is een golfbeweging waar te nemen, waarbij de pieken en dalen vaak samenvallen met respectievelijk perioden van economische vooruitgang en economische neergang. Tevens lijkt het er volgens het CPB op dat de pieken en dalen bij elke golf iets hoger zijn komen te liggen. Zo ligt de piek van midden jaren tachtig op een hoger niveau dan de piek in de tweede helft van de jaren zeventig en ligt het dal van begin jaren negentig op een hoger niveau dan het dal van begin jaren tachtig. De gunstige economische ontwikkeling, vooral ingezet na 1994, heeft op haar beurt weer tot een gestage stijging van de investeringsquote geleid met een (voorlopige) piek in 2000 die ruim boven de 19% ligt. Voor 2001 en 2002 voorziet het CPB stabilisatie dan wel een lichte teruggang (als gevolg van vertraging van de economische groei), zij het dat sprake blijft van een relatief hoog niveau (om en nabij de 19%).

De beleidsuitdaging is erop gericht om het beeld dat de investeringsquote, met inbegrip van economische golven, de laatste jaren te zien heeft gegeven door te trekken naar de toekomst, dat wil zeggen pieken en dalen geleidelijk aan op een hoger niveau brengen. Het dal van 1994 (ruim 16%) en de (voorlopige) top van 2000 (ruim 19%) kunnen hierbij als ijkpunten dienen. De randvoorwaarden van het ondernemingsklimaat moeten zodanig ingericht worden dat bij economische vooruitgang het niveau van de investeringsquote kan doorgroeien en bij economische teruggang de teruggang relatief beperkt kan blijven.

^a Investeringen in vaste activa (exclusief woningen) als percentage van de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten (exclusief verhuur van en handel in onroerend goed).

Hoewel de investeringsquote als een goede graadmeter voor het ondernemingsklimaat in Nederland kan worden beschouwd, heeft het opnemen van slechts één effectindicator op het niveau van de algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 uiteraard ook beperkingen. In de groeiparagraaf wordt ingegaan op de activiteiten die het komende jaar ondernomen zullen worden om een «barometer» van het ondernemingsklimaat te ontwikkelen.

3.2 Operationele doelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 heeft drie operationele doelstellingen:

3.2.1 Fysieke ruimte: Tijdige beschikbaarheid en bereikbaarheid van kwantitatief en kwalitatief voldoende ruimte voor een naar internationale maatstaven concurrerende bedrijfsomgeving en evenwichtige nationale en regionale groei.

3.2.2 Productiefactoren: Creëren en bewaken door de overheid van de randvoorwaarden die een optimale inzet van productiefactoren mogelijk maakt.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven: EZ signaleert knelpunten in het ondernemingsklimaat en reageert daarop en treedt op als zakelijke klant en partner in projecten, zowel richting andere overheden als richting het bedrijfsleven.

3.2.1 Fysieke ruimte: Tijdige beschikbaarheid en bereikbaarheid van kwantitatief en kwalitatief voldoende ruimte voor een naar internationale maatstaven concurrerende bedrijfsomgeving en evenwichtige nationale en regionale groei.

Deze operationele doelstelling wordt langs drie beleidslijnen ingevuld:

A) Goede aansluiting tussen vraag en aanbod van ruimte voor bedrijventerreinen op nationaal en regionaal niveau.

B) Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens.

C) Regionaal economisch beleid: evenwichtige ontwikkeling economisch vitale steden en regio's.

A) Goede aansluiting tussen vraag en aanbod van ruimte voor bedrijventerreinen op nationaal en regionaal niveau.

Om de groeiende bedrijvigheid te kunnen absorberen zal de ruimtebehoefte van bedrijven naar verwachting de komende jaren blijven toenemen. Dit geldt zowel voor de behoefte aan nieuwe bedrijventerreinen als aan een kwaliteitsverbetering van bestaande bedrijventerreinen. Door het hoge uitgiftetempo van bedrijventerreinen in de afgelopen jaren en het enigszins stagnerende aanbod van nieuwe locaties dreigt een mismatch tussen de vraag naar en het beschikbare aanbod van bedrijventerreinen te ontstaan. Om deze dreigende mismatch tussen vraag en aanbod te voorkomen, is extra aanbod van nieuwe bedrijventerreinen en herstructurering van verouderde bedrijventerreinen van toenemend belang. Een intensieve betrokkenheid van EZ bij ruimtelijke ordeningsdiscussies die de komende jaren zullen worden gevoerd, zowel op nationaal als op regionaal niveau (bijvoorbeeld de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening en de follow up hiervan op regionaal niveau in streek- en bestemmingsplannen), is wenselijk. EZ streeft naar een kwalitatief hoogwaardig aanbod van bedrijventerreinen dat structureel toereikend is voor de verschillende industriële en dienstverlenende bedrijfstakken in de Nederlandse economie.

De Bedrijfslocatiemonitor (BLM) is een belangrijk hulpmiddel bij het verkrijgen van inzicht in toekomstige vraag- en aanbodontwikkelingen van bedrijventerreinen. De BLM inventariseert het aanbod en geplande aanbod van bedrijventerreinen en plaatst dat in het perspectief van scenario's met de toekomstige behoefte aan werklocaties in de verschillende regio's in Nederland. In de BLM zijn de volgende tekorten in het aanbod van bedrijventerreinen geïdentificeerd: in de periode 1998–2010 zal bij een gemiddelde groei van 2,75% in totaal een tekort ontstaan van 1860 ha. Bij een groei van 3,25% loopt dit op tot 3600 ha.

Voorts speelt de problematiek van de veroudering van de bestaande bedrijventerreinen. Een fors deel van het huidige areaal aan bedrijventerreinen voldoet niet meer aan eigentijdse kwaliteitseisen. Maar liefst een zesde deel van de bedrijventerreinen in Nederland, dat is zo'n 10 000 ha, is verouderd. Het opknappen daarvan is van groot belang om de vitaliteit in de steden een extra impuls te geven, om de beschikbare ruimte voor bedrijven efficiënter te gebruiken en om nadelige milieueffecten te verminderen en de leefomgeving positief te beïnvloeden. In het kader van ICES 3 is een voorstel ingediend om met een financiële impuls deze inhaalslag te bevorderen.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens.

Een goede bereikbaarheid van economische centra vormt een sleutelingrediënt voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat. Lucht- en zeehavens vormen essentiële schakels in de interne en externe bereikbaarheid van ons land en zijn belangrijke bronnen van werkgelegenheid en welvaartsgroei. Een goede bereikbaarheid van economische centra en ruimte voor duurzame economische ontwikkeling van lucht- en zeehavens zijn daarom belangrijke doelstellingen van het economische beleid.

EZ werkt op dit terrein uiteraard nauw samen met V&W, VROM en andere relevante departementen. Op regionaal niveau zijn provincies en gemeenten belangrijke partners. Medewerkers van EZ werken concreet mee aan de voorbereiding en uitvoering van majeure landelijke en regionale beslissingen over mobiliteit en de ruimtelijke ontwikkeling (groei) van lucht- en zeehavens. Voorbeelden zijn de kabinetsbesluiten over het Nationaal Verkeer en Vervoer Plan (NVVP), Schiphol, kleine en regionale luchthavens, Project Mainport Rotterdam en grote investeringsprojecten, zoals de Zuiderzeelijn en het «Rondje Randstad». Op regionaal niveau levert EZ een bijdrage aan streekplannen en de werkzaamheden van provinciale plancommissies.

EZ adviseert het kabinet over de uitvoering van maatschappelijke kosten-baten analyses, over de economische consequenties van investerings- en mobiliteitsmaatregelen en levert kennis over marktordenings- en mededingingsaspecten van het beleid.

Het effect van deze inspanningen moet blijken uit de mate waarin het kabinetsbeleid bijdraagt aan de genoemde economische doelen. Het kabinet neemt echter integrale besluiten, waarbij verschillende in het geding zijnde belangen tegen elkaar worden afgewogen. Als zodanig is het ondoenlijk en onwenselijk om effect- of prestatie-indicatoren van EZ afzonderlijk weer te geven, omdat dat op gespannen voet zou staan met de integrale afweging binnen het kabinet.

Dit operationele doel wordt niet nagestreefd met een subsidie-instrument. De doelen hebben een lange termijn karakter en worden nagestreefd door participatie in de voorbereiding van grote kabinetsnota's zoals de 5e Nota Ruimtelijke Ordening en in RPC en Planologische Plan Commissies. Ook neemt EZ samen met andere departementen deel aan onderzoeken waarin de mogelijkheden voor grootschalige projecten onderzocht worden. Voorbeelden zijn het onderzoek naar de nieuwe luchthaven, mainport Rotterdam en de Zuiderzeelijn.

Tevens voert EZ het secretariaat van de Interdepartementale Commissie Economische Structuurversterking (ICES). Daardoor is EZ direct betrokken bij besluitvorming over grote investeringsprojecten die van cruciaal belang zijn voor de bereikbaarheid van de economische centra.

C) Regionaal economisch beleid: evenwichtige ontwikkeling economisch vitale steden en regio's.

Het regionaal economisch beleid bevordert de economische ontwikkeling van steden, regio's en landelijk gebied en is gericht op een evenwichtige spreiding van economische groei in Nederland. Daarmee worden de economische potenties van Nederland als geheel beter benut. Bij de uitwerking van dit beleid gaat het om het stimuleren van provincies en grote steden tot het voeren van economisch beleid waarmee de eigen economische potenties zo goed mogelijk worden benut, onder andere via het versterken van het toerisme en het ondersteunen van regio's met economische achterstanden.

Het versterken van de economische structuur van de grote steden in Nederland is één van de drie hoofddoelstellingen van het Grotestedenbeleid (GSB). Het gaat om beleid gericht op fysieke factoren (bijvoorbeeld ruimte voor bedrijventerreinen, inclusief kantoorruimte) en niet-fysieke factoren (bijvoorbeeld stimuleren van kansrijke sectoren). Op basis van meerjarige ontwikkelingsplannen zijn met 30 (meest grotere) steden afspraken gemaakt. Het gaat hier om de G25 en 5 aanleungemeenten.

Voor de versterking van de economische structuur van het noorden heeft het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) een operationeel ontwikkelingsprogramma 2000–2006 uitgewerkt: «Kompas voor het Noorden». Hiermee wordt een zo effectief mogelijke aanwending van de middelen voor het Noorden nagestreefd. Om flexibel te blijven werkt SNN met jaarprogramma's die voor goedkeuring aan EZ worden voorgelegd. Naast EZ dragen ook andere departementen en de EU bij aan de uitvoering van dit plan. De IPR (Besluit subsidies Regionale Investeringsprojecten) richt zich op financiële ondersteuning van bedrijfsinvesteringen.

De nadruk van het regionaal economische beleid ligt op financiële instrumenten. Vanzelfsprekend kunnen deze alleen succesvol zijn als ze worden ingezet in combinatie met gedegen onderzoek en participatie in beleid van en bestuurlijke afspraken met andere overheden; zowel departementen als regionale overheden. Voor het Noorden zijn de financiële instrumenten gecombineerd tot een programmafinanciering in het kader van het «Kompas voor het Noorden». De centrale Investeringspremieregeling (IPR) maakt hier voor wat betreft het Noorden ook deel van uit, maar wordt apart op de begroting verantwoord (2 gemeenten in Overijssel vallen ook onder de IPR, maar niet onder het Kompas).

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

3.2.2 Productiefactoren: Creëren en bewaken door de overheid van de randvoorwaarden die een optimale inzet van productiefactoren mogelijk maakt.

Deze operationele doelstelling wordt langs twee beleidslijnen ingevuld:

A) Bevorderen van ondernemerschap door optimale inzet van productiefactoren.

B) Bevorderen van duurzaamheid, o.a. door verbetering van de synergie tussen milieu en economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen.

A) Bevorderen van ondernemerschap door een optimale inzet van productiefactoren.

Een belangrijke pijler van het EZ-beleid is gericht op de bevordering van ondernemerschap. Ondernemerschap staat aan de bron van economische activiteit en dynamiek en moet daarom volop de ruimte krijgen. Zo beoogt EZ bijvoorbeeld door het inzetten van een samenstel van instrumenten een stijging van het aantal starters te verwezenlijken. Het huidige aantal starters bedraagt ca. 50 000 per jaar. Het EZ-beleid is daarom mede gericht op het wegnemen van belemmeringen die in de praktijk een barrière zijn om de juiste ondernemingsrisico's te nemen. Het gaat hier bijvoorbeeld om belemmeringen op de kapitaalmarkt en in het ondernemingsrecht. Een belangrijk instrument op de kapitaalmarkt betreft het Besluit Borgstellingsregeling MKB (BBMKB) waardoor de toegang van bedrijven in het midden- en kleinbedrijf tot het bankkrediet wordt vergroot.

Op het gebied van ondernemingrecht zijn twee belangrijke dossiers actueel: corporate governance en faillissementsrecht. Voor een betere corporate governance wordt de wetgeving aangepast, gericht op meer transparantie en op meer invloed van aandeelhouders. Dit laatste wordt onder meer bereikt door wijziging van de bestaande structuurregeling. Hierdoor verbetert ook de internationale positie van Nederland als vestigingsplaats. De modernisering van de faillissementswetgeving is gericht op verbetering van de reorganisatiemogelijkheden voor bedrijven in moeilijkheden. Hierbij zijn de effecten op de financierbaarheid van ondernemingen een belangrijk aandachtspunt.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Bevorderen van duurzaamheid, o.a. door verbetering van de synergie tussen milieu en economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Zowel vanuit de missie van EZ, die gericht is op de bevordering van duurzame economische groei, als vanwege het feit dat het milieubeleid in de praktijk een steeds belangrijkere randvoorwaarde voor het ondernemingsklimaat vormt, ligt een actieve rol van EZ op het terrein van het milieubeleid voor de hand. Doelstelling van EZ is het bevorderen van structurele synergie tussen milieu en economie. Kosteneffectiviteit, marktconformiteit van de instrumenten en draagvlak bij het bedrijfsleven zijn hierbij de sleutelwoorden. Ook hier geldt echter weer dat het uiteindelijke beleid op het terrein van milieu tot stand komt in samenwerking met derden, het ministerie van VROM is eerstverantwoordelijke, zodat het opnemen van afzonderlijke prestatie- of effectindicator in de begroting niet zinvol is.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

De laatste jaren is de ontwikkeling van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) in Nederland in een stroomversnelling geraakt. Dit betekent dat de druk van consumenten op het bedrijfsleven om zich in te zetten voor maatschappelijke doeleinden en hier publiekelijk verantwoording over af te leggen toeneemt. MVO is in Nederland niet meer weg te denken en kan gezien worden als een van de trends van het nieuwe consumeren en het nieuwe ondernemen. Het bedrijfsleven ziet dat in toenemende mate zelf ook zo en onderneemt allerlei activiteiten. De rol van de overheid is vooral een faciliterende, zo blijkt uit de kabinetsreactie op het SER-advies «De winst van waarden» die in april 2001 naar de TK is gestuurd. Om deze rol in te vullen staat de komende tijd een aantal acties op stapel waarbij EZ het coördinerende departement is. Vanuit die hoedanigheid gaat EZ er bijvoorbeeld voor zorgen dat er een onafhankelijk nationaal kennis- en informatiecentrum komt. In eerste instantie zal dit Kennis Informatie Centrum informatie verzamelen en verspreiden en, waar nodig, doorverwijzen naar gespecialiseerde instellingen op het gebied van MVO. Daarbij moet vermeden worden dat overlap ontstaat met bestaande centra en/of informatie wordt geleverd waar bedrijven niet mee aan de slag kunnen. Het Kennis Informatie Centrum moet in 2002 operationeel zijn.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven: EZ signaleert knelpunten in het ondernemingsklimaat en reageert daarop en treedt op als zakelijke klant en partner in projecten, zowel richting andere overheden als richting het bedrijfsleven.

EZ brengt de algemene beleidsdoelstelling van artikel 3 tot uitvoer via eigen instrumenten en via samenwerking en afstemming met andere overheden op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau. Ook een goede relatie met het bedrijfsleven is een noodzakelijke voorwaarde. Daarmee kan kennis van het bedrijfsleven over ontwikkelingen in het ondernemingsklimaat worden ontsloten voor de EZ-beleidsontwikkeling en tegelijkertijd het bedrijfsleven worden gewezen op specifieke kansen en beleidsontwikkelingen. EZ geeft dit vorm door middel van een algemeen aanspreekpunt voor het bedrijfsleven.

De signalen die via de aanspreekfunctie van het bedrijfsleven worden ontvangen vormen een belangrijke input voor een brede monitoringsfunctie van het ondernemingsklimaat. Gerichte monitoring en signalering van relevante trends in binnen- en buitenland (o.a. Europa) stellen EZ in staat de strategie op het gebied van het ondernemingsklimaat op (middel)lange termijn te bepalen en te concretiseren.

Buiten de algemene rol van EZ als aanspreekpunt en monitor van factoren die het ondernemingsklimaat beïnvloeden, is EZ samenwerkingspartner van andere overheden en buitenlandse bedrijven bij het bevorderen van de buitenlandse investeringen in Nederland. Tenslotte bevordert EZ de rol van de overheid als zakelijke klant via het project Professioneel Inkopen en Aanbesteden (PIA) en als investeringspartner via het stimuleren van het PPS-model.

Aan deze operationele doelstelling wordt invulling gegeven langs drie beleidslijnen:

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven.

B) Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland.

C) De overheid stelt zich op als zakelijke klant en partner.

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven.

Het speelveld voor bedrijven wordt in toenemende mate internationaal bepaald, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de Europese Unie. EZ onderhoudt en stimuleert daarom zijn internationale netwerk, waarbij voor de condities van het internationale ondernemingsklimaat de Europese Industrieraad een belangrijk gremium is. EZ stelt zich hierin pro-actief op bij de ontwikkeling van nieuw beleid. Uitgangspunt is het bewerkstelligen van internationaal gelijke concurrentieverhoudingen (level playing field) voor het Nederlandse bedrijfsleven. Zo vormt het bewerkstelligen van een internationaal level-playing field bijvoorbeeld het uitgangspunt bij de EZ-beoordeling en -bijdrage aan de ontwikkeling van generieke steunkaders. Overigens is met ingang van 1 januari 2001 na jaren van onderhandeling binnen Europees verband ordersteun voor zeescheepsnieuwbouw niet meer toegestaan.

Een terrein dat zowel vanuit de klantenrol van de overheid als het streven naar een level playing field van EZ aandacht krijgt is de Defensiemarkt. De omvangrijke aanschaffingen van het Ministerie van Defensie hebben vaak een technologisch hoogwaardig karakter dat kansen kan bieden voor Nederlandse bedrijven. Daarnaast kent de internationale defensiemarkt slechts een beperkte marktwerking. Veel landen passen specifieke maatregelen toe waarmee de eigen industrie een betere uitgangspositie heeft om opdrachten te verwerven dan de buitenlandse. Het Nederlandse beleid in internationaal verband is gericht op het creëren van vrije concurrentie op de defensiemarkt. Dat betekent in deze periode dat gestreefd wordt naar harmonisering van de interpretatie van het uitzonderingsartikel 296 van het Verdrag van de EU en het tegengaan van contraire tendensen. Verder worden ontwikkelingen op de voet gevolgd waarbij binnen exclusieve groepen (grotere) landen oplossingen worden geformuleerd.

Om de uitgangspositie van Nederlandse bedrijven voor een concurrerende positie op deze markt te versterken past Nederland op militaire aanschaffingen door het Ministerie van Defensie het compensatiebeleid toe. Met buitenlandse leveranciers van materieel worden contracten gesloten waarin de Nederlandse inbreng wordt afgesproken. Het Ministerie van Defensie is verantwoordelijk voor de Nederlandse inbreng in aanschaffingen die in internationaal verband worden gedaan. EZ heeft hierbij een adviserende rol. Daarnaast wordt de uitgangspositie versterkt door de technologiestimuleringsregelingen Codema en JSF. Deelname aan de ontwikkeling en productie van dit megaproject is van strategisch belang voor de Nederlandse defensiegerelateerde industrie.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B) Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland.

Buitenlandse investeringen dragen bij aan de economische ontwikkeling van Nederland op nationaal en regionaal niveau. EZ rekent het stimuleren van buitenlandse investeringsprojecten tot haar taken. Ze leveren niet alleen – direct en indirect – nieuwe arbeidsplaatsen en investeringen op, maar bevorderen tevens de concurrentie en versterken de kennisbasis van de Nederlandse economie. Bovendien is het vermogen om buitenlandse«footloose» investeringen aan te trekken een gevoelige graadmeter voor de gesteldheid van het Nederlandse ondernemingsklimaat in relatie tot dat van de ons omringende landen. Het vermogen om buitenlandse investeringen aan te trekken wordt naast de kwaliteit van het Nederlandse ondernemingsklimaat bepaald door economische ontwikkelingen in de donorlanden, gerichte informatievoorziening aan potentiële investeerders, een effectieve samenwerking met regionale en lokale overheden in Nederland en de concurrentie van de ons omringende landen.

Het belangrijkste instrument voor het aantrekken van buitenlandse investeringsprojecten in Nederland is een netwerk van buitenlandse EZ-kantoren in de economische centra van de wereld waar zich het grootste potentieel aan op Europa gerichte buitenlandse investeringen bevindt. Vanuit deze kantoren worden de bedrijven met Europese investeringsplannen opgespoord, benaderd en van professionele zakelijke informatie over het Nederlandse vestigingsklimaat voorzien. Tevens wordt, in samenwerking met de thuisbasis in Nederland, assistentie geboden bij de voorbereidingen die een investeerder moet treffen alvorens zich in Nederland te kunnen vestigen. In dit verband wordt ook intensief samengewerkt met andere, met name regionale, overheidsinstanties.

C) De overheid stelt zich op als klant en zakelijke partner.

Bij een concurrerend ondernemingsklimaat hoort een overheid die zich richting de aanbieders uit het bedrijfsleven opstelt als een veeleisende en zakelijke inkoper van producten, diensten en werken. Tegen deze achtergrond wil de overheid op een meer professionele wijze vorm geven aan haar inkoop- en aanbestedingsbeleid zodat meer «value for money» wordt gehaald uit de omvangrijke inkoopportefeuille. Hiertoe heeft EZ samen met andere departementen de projectorganisatie Professioneel Inkopen en Aanbesteden (PIA) opgericht. Deze projectorganisatie heeft als taak de eerste stappen richting een professioneler inkopende overheid te zetten in de periode 2001–2004.

De projectorganisatie PIA is begonnen in april 2001 en heeft een looptijd van drie jaar. De resultaten van het actieplan zullen pas na afloop van deze looptijd goed zichtbaar zijn, reden waarom een resultaatmeting alleen voor de verantwoording over 2004 zal plaatsvinden. In de tussenliggende jaren zal de verantwoording worden beperkt tot een prestatiemeting waarmee de uitvoering van het actieplan PIA kan worden gevolgd.

Een ander aspect van de overheid als zakelijke partner is de mogelijkheid om via publiek private samenwerking projecten te realiseren. Om de mogelijkheden van deze samenwerkingsvorm beter voor het voetlicht te krijgen wordt het PPS-keuzemodel ontwikkeld.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

3.3 Budgettaire paragraaf

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar

² Sinds 2001 als organisatieonderdeel operationeel, derhalve geen gegevens over 2000

Fiscale maatregelen

Naast het EZ-instrumentarium dragen ook verschillende fiscale maatregelen direct bij aan een gunstig ondernemingsklimaat in Nederland. De belangrijkste hiervan worden in de tabellen nader toegelicht. Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2002, bijlage 5 Belastinguitgaven.

Verlaging lastendruk op ondernemingen

Andere maatregelen gericht op het wegnemen van praktische belemmeringen voor (kleine) ondernemingen zijn de Vrijstelling stakingswinst, Doorschuiving stakingswinst en Doorschuiving winst aanmerkelijk belang bij aandelenfusie.

Fiscale regelingen gericht op het stimuleren van investeringen

Daarnaast zijn ook de Willekeurige afschrijving immateriële bedrijfsmiddelen en Duurzame ondernemersaftrek gericht op stimulering van bepaalde investeringen.

Fiscale regelingen gericht op verlaging lastendruk op inkomsten uit vermogen

In onderstaande tabel worden de met de meest relevante fiscale regelingen gemoeide bedragen gepresenteerd.

3.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat bijna 70% van de voor 2002 geraamde uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die t/m 2001 zijn respectievelijk worden aangegaan. De kasraming is vanuit deze administratief-technische invalshoek derhalve in overwegende mate niet-flexibel.

De uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2002 aan te gane verplichtingen zijn in structureel opzicht voor ruim EUR 50 mln benodigd voor apparaatsuitgaven van EZ en voor bijdragen aan instellingen en instituten (o.a. TRN, ROM's). De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

De raming voor overige programma-uitgaven (2002: EUR 44,6 mln) is voor een deel bestemd voor de convenantsafspraak het «Kompas voor het Noorden», te weten EUR 3,6 mln (inclusief de centrale IPR). Dit deel van de uitgavenraming is derhalve in bestuurlijk opzicht eveneens niet-flexibel. Daarnaast is een aantal posten voor een specifiek doel aan EZ ter beschikking gesteld. Het gaat met name om de aanleg en herstructurering van bedrijventerreinen, de middelen ter vervanging van de fiscale CV-faciliteit voor schepen en de middelen voor het project Professioneel Inkopen en aanbesteden. In 2002 is hiermee in totaal ca. EUR 19 mln gemoeid.

3.5 Groeiparagraaf

Er zal voortdurend gestreefd worden om indicatoren te vinden die (nog) nauwer aansluiten bij de geformuleerde operationele doelstellingen. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de ontwikkeling van een «verouderingsmonitor» samen met VROM waarmee de informatie wordt verkregen of het beleid gericht op (kwalitatief) voldoende aanbod van bedrijventerreinen afdoende is. Dit is een indicatie voor de streefwaarde dat een nieuwe omvangrijke herstructureringsopgave wordt voorkomen. Daarnaast is voor de volgende begroting het belangrijkste voornemen om te onderzoeken of er een «Ondernemingsklimaatbarometer» kan worden ontwikkeld als effectindicator voor de algemene beleidsdoelstelling van artikel 3.

4 DOELMATIGE EN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING

4.1 Algemene beleidsdoelstelling

Bevorderen van een doelmatige en duurzame energievoorziening

Het streven naar een doelmatige en duurzame energievoorziening blijft ook binnen de randvoorwaarden van een liberaliserende energiemarkt onverkort van kracht. Het streven is gericht op een betrouwbare, betaalbare en emissie-arme energievoorziening op de langere termijn. Hiertoe zijn in de Derde Energienota, en deels aangescherpt in de Energiebesparingsnota, ambitieuze doelen gesteld. Het energiebesparings- en duurzame energiebeleid draagt tevens bij aan het realiseren van de Nederlandse reductieverplichting in het kader van het Kyoto-protocol. Een deel van deze verplichting wordt in het buitenland gerealiseerd via de inzet van flexibele instrumenten. Het beleid ter bevordering van een doelmatige en duurzame energievoorziening is gericht op de hele Nederlandse samenleving.

De realisatie van beleidsdoelstellingen van dit artikel is niet alleen afhankelijk van de inzet van de beschreven instrumenten. Naast het beleid van andere departementen en mede-overheden zijn met name de inspanningen van marktpartijen zelf onontbeerlijk. Verder is mate en tempo van realisatie van de beleidsdoelstellingen afhankelijk van een aantal externe factoren zoals de ontwikkeling van de economische groei, de energieprijzen, het beleid van de EU en het aanbod van nieuwe technologie in het buitenland.

Het sectorspecifieke energiebesparingsbeleid is grotendeels geïnternaliseerd naar de sectordepartementen. De sectorministeries zijn verantwoordelijk voor sectorspecifiek beleid en de verantwoording daarover naar het parlement. Het doel hiervan is zo synergie met het beleid in de diverse sectoren te bevorderen. De internalisering naar VROM en LNV is afgerond. Het streven is de internalisering van energiebesparingsbeleid voor verkeer en vervoer naar V&W per 1 januari 2002 te effectueren.

Waar de Minister van Economische Zaken in de afgelopen jaren eerstverantwoordelijk was voor het hele energiebesparingsbeleid, wordt dit nu steeds meer een gedeelde verantwoordelijkheid met LNV, VROM, V&W en de andere overheden en neemt de Minister van Economische Zaken steeds vaker de rol aan van regisseur. EZ blijft wel primair verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het energiebesparingbeleid op hoofdlijnen en onderdelen van de uitvoering gericht op industrie en diensten. Voor duurzame energie geldt dat EZ primair verantwoordelijk is voor het beleid en de instrumenten op dit gebied. Op deelterreinen wordt samengewerkt met de Ministeries van Verkeer en Waterstaat en VROM en voor het fiscale instrumentarium uiteraard met het Ministerie van Financiën.

Daarnaast blijft zij tevens inhoudelijk (mede)verantwoordelijk voor de inzet van generieke instrumenten ten behoeve van energiebesparing en duurzame energie zoals overkoepelende voorlichting en generieke financiële en fiscale instrumenten zoals de REB (inclusief faciliteiten als het nihiltarief), EIA, EINP, EPR en de faciliteiten ten behoeve van WKK. EZ rapporteert hierover aan het parlement.

4.1.1 Strategie, monitoring en evaluatie

Het streven naar een doelmatige en duurzame energievoorziening in een geliberaliseerde energiemarkt vertaalt zich in een zoveel mogelijk generiek marktconform en vraaggericht beleid en bijbehorende instrumenten. Er zijn dan ook duidelijke raakvlakken tussen dit beleidsartikel en beleidsartikel 1, bijvoorbeeld waar het gaat om de totstandkoming van een markt voor groene energie.

Gezien de veranderde situatie in de energiemarkt, wordt het huidige besparings- en duurzame energiebeleid op een aantal terreinen onder de loep genomen. Op basis van de ontwikkeling van strategische visies op deze terreinen zal het besparings- en duurzame energiebeleid in het komend jaar verder worden aangepast.

Belangrijke pijler is de uitwerking van de langetermijnvisie op de energievoorziening zoals die het afgelopen jaar is ontwikkeld (Kamerstukken II 2000/01, EZ00000170). Deze gaat ervan uit dat er in zeer verschillende (markt)omstandigheden en sociaal-culturele settings, elementen van een duurzame energiehuishouding (in brede zin: betrouwbaar, economisch efficiënt, emissie-arm) te realiseren zijn. Op grond van deze visie wordt de werkwijze van de overheid uitgewerkt, waarin nieuwe initiatieven en ideeën uit de markt worden opgepikt en met elkaar worden verbonden. Kernpunt van deze nieuwe werkwijze is het sluiten van nieuwe coalities, zowel binnen de traditionele energiesector als daarbuiten. De overheid speelt daarbij de rol van regisseur, vanuit de eigen verantwoordelijkheid maar met oog voor de verantwoordelijkheden, belangen en risico's die marktpartijen zien op weg naar een duurzame energiehuishouding.

Verder zal voorzieningszekerheid de nodige aandacht krijgen. Een duurzame energiehuishouding betekent immers ook een voldoende zekere en betaalbare energievoorziening. In dat kader heeft de Europese Commissie vorig jaar een Groenboek uitgegeven met de titel: «Op weg naar een Europese strategie voor een continue energievoorziening». De Commissie heeft hiermee het debat geopend over voorzieningszekerheidbeleid van de EU.

Daarnaast is het beleid voor duurzame energie tegen het licht gehouden. Dit heeft geresulteerd in een nieuwe strategie voor duurzame energie. Bij operationele doelstelling 4.2.2.1 wordt de gekozen strategie ten aanzien van duurzame energie nader toegelicht.

In de overgang naar een duurzame energiehuishouding is en blijft technologische ontwikkeling essentieel. Daarvoor is een forse inspanning op het gebied van onderzoek, ontwikkeling en demonstratie nodig. Die inspanning moet uiteraard niet alleen van de overheid komen, maar ook van de marktpartijen. Ook hier geldt dat het beleid zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht zal worden vormgegeven. De overheid stuurt alleen op hoofdlijnen. Ander belangrijk aandachtspunt is het bevorderen van samenwerking met internationale partijen. Tegen deze achtergrond en in het licht van een veranderende rol van de overheid door liberalisering van de energiemarkt wordt het beleid voor het publiek gefinancierde energie-onderzoek herzien. Het parlement wordt hierover in het najaar van 2001 geïnformeerd.

Een andere belangrijke randvoorwaarde voor het instrumentarium is het voldoen aan het nieuwe EU-milieusteunkader dat begin 2001 is gepubliceerd. Daarnaast is in het in het afgelopen jaar uitgevoerde interdepartementaal beleidsonderzoek energiesubsidies de kosteneffectiviteit van het energiesubsidie-instrumentarium onder de loep genomen. Ook dit kan consequenties hebben voor de vormgeving van het instrumentarium. Verder voert de Algemene Rekenkamer een onderzoek uit naar het klimaatbeleid.

Al deze elementen zullen ook uitgebreid aan de orde komen in het nieuwe Energierapport dat in het voorjaar 2002 zal verschijnen.

4.1.2 Regelingenportfolio

Het financieel instrumentarium neemt een belangrijke plaats in, in het beleid gericht op een doelmatige en duurzame energievoorziening. Hierin heeft in de afgelopen jaren een belangrijke verschuiving van directe subsidieregelingen naar fiscale instrumenten plaatsgehad. Daarmee is het fiscale instrumentarium in de afgelopen jaren sterk geïntensiveerd. Hierna volgt een overzicht van de regelingen gericht op de doelstelling van dit beleidsartikel (bedragen x EUR 1 mln.):

4.2 Operationele beleidsdoelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling wordt uitgewerkt in vier operationele doelstellingen, te weten:

4.2.1. Een verbetering van de energie-efficiëntie met 2% per jaar

4.2.2. Verhoging van het aandeel duurzame energie in de energievoorziening naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010

4.2.3. Via CO₂-reductiestimuleringsregelingen op een kosteneffectieve wijze bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen van het klimaatbeleid

4.2.4 Bevorderen van realisatie van Nederlandse wensen op energiegebied in internationaal verband en van internationaal draagvlak voor Nederlandse aanpak.

4.2.1 Een verbetering van de energie-efficiëntie met 2% per jaar

De uitdaging voor het energiebesparingsbeleid is om binnen de randvoorwaarden van een geliberaliseerde energiemarkt deze ambitieuze doelstelling te halen. De voortgang van deze doelstelling wordt gemonitord en de ontwikkeling van de verbetering van de energie-efficiëntie wordt gerapporteerd in het tweejaarlijkse Energierapport.

Het energiebesparingsbeleid is zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht. Aanbodgericht beleid wordt alleen gevoerd als hiervoor een specifieke reden bestaat.

De kern van het instrumentarium bestaat uit:

A) Afspraken met marktpartijen

B) Regulerende Energiebelasting

C) Fiscale en financiële instrumenten

D) Regelgeving.

A) Afspraken met marktpartijen

Bij de keuze van de instrumenten is een onderscheid gemaakt tussen sectoren die te maken hebben met internationale concurrentie, waarvoor energie een belangrijke kostenfactor is, en sectoren waarbij dat niet of slechts in beperkte mate het geval is. Voor de eindgebruikers die sterk internationaal moeten concurreren, blijft zelfregulering vooropstaan. Zij kunnen toetreden tot het Convenant Benchmarking energie-efficiency of Meerjarenafspraken.

a) Convenant Benchmarking energie-efficiency: De energie-intensieve industrie zal zich inzetten om uiterlijk in 2012 tot de wereldtop te behoren op het gebied van energie-efficiency. Afspraken hierover zijn neergelegd in het Convenant Benchmarking energie-efficiency van 6 juli 1999. In maart 2001 waren 90 ondernemingen met een totaal van 227 inrichtingen tot dit convenant toegetreden. Deze inrichtingen hebben een gezamenlijk energiegebruik van bijna 1000 PJ per jaar. Dit is ruim 90 procent van het totale energiegebruik van de potentiële benchmark bedrijven, inclusief de energiebedrijven. Het streefgetal van 80 procent is hiermee ruimschoots overschreden.

Behalve de ondernemingen zijn er 10 brancheorganisaties toegetreden. Zij vertegenwoordigen hun leden in de Commissie Benchmarking. Van de kant van de overheid hebben VROM, EZ en IPO getekend. Daarnaast nemen momenteel 19 gemeenten deel.

Alle ondernemingen zijn bezig met de uitvoering van het convenant. Dit betekent het vaststellen van de wereldtop en de afstand van de inrichting tot de wereldtop. Vervolgens stellen de ondernemingen per inrichting het energie-efficiencyplan (EEP) op. In dit plan staat hoe en op welke termijn de onderneming denkt de wereldtop te bereiken en hoe groot de verwachte energiebesparing zal zijn. In de loop van 2002 wordt duidelijk wat de te bereiken efficiencyverbetering zal zijn.

De stichting Verificatieburo Benchmarking Energie (VBE) toetst en verifieert de data in het benchmarkproces en adviseert hierover aan het bevoegd gezag. De Commissie Benchmarking ziet toe op de algemene uitvoering van het convenant.

b) Meerjarenafspraken (MJA's): De eerste generatie meerjarenafspraken (MJA's), die eind 2000 zijn afgelopen, is een groot succes geworden. Energiebesparing is op de agenda's van de bedrijven gezet en de doelstellingen zijn ruimschoots gehaald. De doelstelling was 20% energie-efficiencyverbetering in de periode 1989–2000. Eind 1999 was reeds 20,4% gehaald. De MJA's in de zakelijke dienstverlening (banken, verzekeraars, supermarkten, spoorwegen) lopen nog. Over de voortgang wordt jaarlijks in de MJA-jaarrapportage gerapporteerd.

Een aantal van de voormalige MJA-sectoren zal toetreden tot het Convenant Benchmarking energie-efficiency. Met een deel van de overige sectoren lopen de onderhandelingen om te komen tot één nieuwe MJA (MJA2). Het betreft in totaal 16 sectoren met een energieverbruik van ruim 100 PJ per jaar. De verplichting uit de Wet Milieubeheer om zuinig om te gaan met het gebruik van energie vormt de basis voor deze MJA2. Deze verplichting is vertaald naar het nemen van alle zekere energiebesparende maatregelen met een interne rentevoet van 15%. Bovenop het nakomen van deze wettelijke verplichting zullen afspraken worden gemaakt over de implementatie van energiezorg, inspanningen om ook niet-zekere maatregelen te realiseren, inspanningen om energiebesparing te realiseren op bedrijventerreinen en in product(ie)ketens en inspanningen om duurzame energie te realiseren. Verder zijn deelnemende bedrijven verplicht de voortgang van de efficiencyverbetering te monitoren.

Naast EZ, de brancheorganisaties en de bedrijven zijn ook LNV, VROM, IPO en VNG nauw betrokken bij de ontwikkeling van MJA2. Het is de bedoeling dat MJA2 voor het eind van 2001 wordt ondertekend. MJA2 loopt tot en met 2012, tevens de einddatum van het Convenant Benchmarking energie-efficiency. Concrete afspraken worden in eerste instantie gemaakt voor de periode 2001–2004. De afspraken worden vastgelegd in energiebesparingsplannen (bedrijfsniveau) en sectormeerjarenplannen (brancheniveau). De plannen worden (mede op basis van een advies van Novem) getoetst door het bevoegd gezag.

De meeste MJA's in de non-profit sector zijn ook afgelopen, met uitzondering van de HBO-instellingen en de universiteiten. Deze MJA's worden niet verlengd, omdat de conclusie uit de afgelopen jaren is dat een vrijwillig instrument als de MJA niet het meest geëigende instrument is voor sectoren die helemaal door de overheid worden gereglementeerd. Voor zorg en onderwijs wordt naar een andere aanpak gezocht.

De hieronder genoemde streefwaarde van de prestatie-indicator voor de doorlopende MJA's heeft betrekking op de doorlopende MJA's in de zakelijke dienstverlening en de non-profitsector en is gebaseerd op ervaringscijfers.

Voor MJA2 en het Convenant Benchmarking energie-efficiency is het in 2002 nog niet mogelijk om te rapporteren in termen van resultaten ten aanzien van energie-efficiencyverbetering. Dit omdat de energie-efficiencyverbetering afhankelijk is van wat in de energiebesparings- en energie-efficiencyplannen wordt vermeld. De prestatie-indicator voor 2002 is daarom het aantal geaccordeerde plannen. In 2003 en verder is het mogelijk om de verbetering van de energie-efficiency als indicator te hanteren. Het streven is erop gericht om hier in het Energierapport 2002 nader op in te gaan.

c) EU-convenanten: Aanbieders van een aantal apparaten en installaties hebben in het verleden onderling afspraken gemaakt over de verbetering van de energie-efficiëntie van hun producten voor de Europese markt. Deze afspraken zijn goedgekeurd door de Europese Commissie. In 2002 wordt een aanscherping van het convenant voor TV en videorecorders verwacht. Ook worden er in 2002 convenanten verwacht voor wasdrogers, air-conditioners, elektrische warmwatertoestellen met voorraadvat, elektrische motoren en huishoudelijke CV-pompen.

B) Regulerende Energiebelasting

De Regulerende Energiebelasting (REB) is een belasting op onder andere gas en elektriciteit. Deze wordt via de energierekening door de energiebedrijven aan de eindgebruiker doorberekend. De REB is in de afgelopen jaren fors verhoogd en maakt nu een substantieel deel (ca. 1/3 deel) uit van de prijs van gas en elektriciteit voor consumenten. Als gevolg van de degressieve tarieven is de hoogte van de belasting afhankelijk van het gebruik. Door de REB stijgt de prijs van energie, wat bijdraagt aan het verdisconteren van de externe kosten van het energieverbruik in de prijzen. De hogere prijs heeft een regulerend effect op het energieverbruik. Hogere prijzen leiden tot minder gebruik in de vorm van efficiëntere apparaten en zuiniger gedrag. Hiermee draagt de REB bij aan het behalen van de doelstelling ten aanzien van energiebesparing.

In opdracht van EZ is onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de REB1. In het onderzoek wordt geconcludeerd dat de REB een bescheiden doch aantoonbaar effect heeft gehad op het gasverbruik van huishoudens in Nederland. Het effect van de REB op het elektriciteitsverbruik blijkt aanzienlijk groter. Het gasverbruik nam in de periode 1996–1999 relatief af met gemiddeld 35 m³ per huishouden per jaar als gevolg van de REB, vergeleken met een situatie zonder REB. Het elektriciteitsverbruik nam in dezelfde periode relatief af met gemiddeld 181 kWh per huishouden per jaar als gevolg van de REB, vergeleken met een situatie zonder REB.

Uit dit onderzoek blijkt dat de REB wel degelijk van invloed is op het huishoudelijk energieverbruik. Daarnaast is gebleken dat het mogelijk is om het effect te meten.

Om dit in de toekomst te kunnen blijven doen, zowel bij bedrijven als bij huishoudens, heeft de Werkgroep Vergroening van het Fiscale Stelsel II een verkennend onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om een meetinstrument te ontwikkelen waarmee de effecten van de vergroening bepaald kunnen worden en daarmee de efficiëntie van het gevoerde beleid.

Conform het lopende Regeerakkoord is de REB in drie tranches verhoogd. De derde tranche is per 1-1-2001 gerealiseerd. In het Belastingplan 2002 worden de concrete maatregelen voor 2002 aangegeven. Na de forse verhogingen van de afgelopen drie jaar zullen de REB-tarieven in 2002 niet verder worden verhoogd, afgezien van indexering.

C) Fiscale stimulering en subsidieregelingen

Hieronder volgt een overzicht van de financiële en fiscale instrumenten ten behoeve van energiebesparing. Naast de onder dit artikel verantwoorde regelingen kunnen overigens ook instrumenten als het programma Economie, Ecologie en Technologie en andere technologieregelingen (zie beleidsartikel 2) een bijdrage leveren aan de besparingsdoelstelling.

a) Besluit subsidies energieprogramma's: EZ geeft voor onder meer energiebesparing (en voor duurzame energie, zie operationele doelstelling 4.2.2) programma's in uitvoering aan Novem en Senter via één- of meerjarige programmaovereenkomsten. De activiteiten die Novem en Senter binnen deze overeenkomsten uitvoert of laat uitvoeren door derden dragen bij aan de in het beleid geformuleerde doelstellingen met betrekking tot energiebesparing en duurzame energie. Belangrijk onderdeel van de programma's is de uitvoering van het Besluit Subsidies Energieprogramma's (BSE), waarmee activiteiten van derden worden gesubsidieerd.

Het BSE kent energieprogramma's die gericht zijn op energiebesparing in de industrie en dienstverlening, in de gebouwde omgeving (woon- en bedrijfsgebouwen en -terreinen), in huishoudens en bij energieconversie. De scope van deze programma's gaat van haalbaarheidsstudies en onderzoek tot marktintroductie.

Ten opzichte van voorgaande jaren zal de BSE in 2002 in gewijzigde vorm worden voortgezet. Als gevolg van de benodigde aanpassingen aan het EU-milieusteunkader zullen de subsidievoorwaarden en -bedragen worden bijgesteld.

b) WKK-stimulering: Het toepassen van warmtekrachtkoppeling (WKK; gecombineerde opwekking van elektriciteit en warmte) bespaart energie en reduceert dus ook de uitstoot van CO₂. In Nederland wordt ca. 40% van de elektriciteit met deze energiezuinige techniek opgewekt. In het Belastingplan 2001 is in de Regulerende Energiebelasting (REB) een bijzondere regeling ter stimulering van WKK installaties geïntroduceerd. Via een zogenoemde afdrachtskorting worden deze installaties gestimuleerd met EUR 0,002 per kWh tot een maximum van 200 GWh netto aan het elektriciteitsnet geleverde elektriciteit. De huidige concurrentiepositie van door installaties voor warmtekrachtkoppeling opgewekte elektriciteit is in veel gevallen nog steeds niet gunstig door onder andere de hogere kostprijs van door WKK installaties opgewekte elektriciteit. Dit heeft tot gevolg dat vele installaties niet in staat zijn om rendabel te werken. Verschillende bedrijven hebben inmiddels de productie al dan niet tijdelijk stilgelegd. Voor het realiseren van de Nederlandse klimaatdoelstellingen blijft een brede toepassing van WKK evenwel van groot belang. De afdrachtskorting in de REB van EUR 0,002 per aan het net geleverde kWh wordt daarom verhoogd tot EUR 0,0057 per kWh. Deze verhoging werkt, na goedkeuring van de Europese Commissie, terug tot 1 januari 2001. Om het effect te verruimen wordt de beperking tot maximaal 200 GWh netto aan het elektriciteitsnet geleverde elektriciteit per installatie uitgebreid tot 1000 GWh.

Eind 2000 is bij brief van de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal (Kamerstukken II 2000/01, 27 400 XIV, nr. 45) ten behoeve van kleinschalige WKK een tijdelijke stimuleringsmaatregel in de sfeer van de REB aangekondigd. Daartoe zou de afdrachtskorting voor kleine WKK-installaties gedurende een periode van 2 jaar voor de eerste 10 miljoen kWh met EUR 0,005 per kWh extra worden gestimuleerd. De thans opgenomen regeling vervangt deze voorgenomen regeling en breidt deze uit tot alle aan het net geleverde elektriciteit tot het vorengenoemde maximum van 1000 GWh. Voorts is ervan afgezien om de stimuleringsmaatregel te beperken tot twee jaar.

c) Energie Investeringsaftrekregeling en subsidieregeling energievoorzieningen in de non-profit: De Energie Investeringsaftrekregeling (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument dat ondernemers stimuleert bij het investeren in energiezuinige bedrijfsmiddelen en duurzame energie. De EIA is een extra aftrekpost op de fiscale winst voor de vennootschaps- en inkomstenbelasting, waarvan een groot gedeelte wordt gefinancierd uit de opbrengst van de REB. Investeringen in energiezuinige (en duurzame) apparaten en voorzieningen die voldoen aan een generiek besparingscriterium komen voor de aftrek in aanmerking. Voor de EIA is voor 2002 en verder een bedrag van EUR 209 mln gereserveerd.

De subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profit en bijzondere sectoren (EINP) richt zich specifiek op die sectoren die in beginsel niet belastingplichtig zijn voor de vennootschaps- en inkomstenbelasting en om die reden geen gebruik kunnen maken van de fiscale EIA-regeling. Voor de EINP is een bedrag van EUR 33,1 mln gereserveerd. Vanwege het complementaire karakter van de EINP ten opzichte van de EIA volgt de EINP voor zover mogelijk aanpassingen in de EIA. De EIA en EINP worden in 2001 geëvalueerd. De resultaten van deze evaluatie kunnen leiden tot aanpassingen van de regelingen in 2002.

d) Energiepremieregeling (EPR): Grotendeels uit de opbrengsten van de Regulerende Energiebelasting wordt ongeveer EUR 123 mln bestemd voor het bevorderen van energiebesparing en duurzame energie bij huishoudens in de vorm van het uitkeren van energiepremies. Mensen komen in aanmerking voor energiepremies als zij energiezuinige apparaten kopen, energiebesparende bouwkundige voorzieningen aanbrengen of duurzame energiemaatregelen nemen. De energiepremieregeling is gebaseerd op maatregelenlijsten die jaarlijks worden geactualiseerd. Dit zal ook geval zijn voor het jaar 2002. Overigens wordt de regeling voor het eind van 2001 geëvalueerd.

e) Overige regelingen: Er is verder nog een aantal bredere regelingen die zich niet specifiek richten op de energiebesparing, maar waarvan het verbeteren/ optimaliseren van de energie-efficiëntie wel een integraal onderdeel vormt. Zo bedroeg het aandeel energiezuinige respectievelijk energiebesparingsinvesteringen via de VAMIL in 2000 ruim 20%. Daarnaast kunnen projecten die in aanmerking komen voor een bijdrage in gevolge één van de technologieregelingen van EZ directe of indirect ook een bijdrage leveren aan de energiebesparingsdoelstelling. Zo kon in 2000 bijvoorbeeld 30% van de gesubsidieerde projecten ingevolge de EET en ongeveer 4% van de WBSO ook als (R&D) project op het gebied van energiebesparing worden gekarakteriseerd. Ook het CO₂-reductieplan draagt bij aan de energiebesparingsdoelstellingen. Dit wordt uitgebreid toegelicht bij operationele doelstelling 4.2.3.

Voor de financiële en fiscale regelingen wordt als indicator de bij doelgroepen gestimuleerde uitgaven voor energiebesparing gebruikt. De hoogte van deze indicator is gebaseerd op ervaringscijfers uit de afgelopen jaren.

Toelichting: de bedragen betreffen verplichtingenbudgetten.

D) Regelgeving

De Wet Energiebesparing Toestellen wordt ingezet voor de implementatie van EU-richtlijnen ten aanzien van energie-etikettering en minimum-efficiencynormering van toestellen. Daarnaast is voor personenauto's een etiketteringsmaatregel tot stand gekomen. Doel van de verplichte energie-etikettering is consumenten bewust te maken van het energiegebruik van apparaten en dit te kunnen meewegen in hun keuze bij de aanschaf. In Nederland wordt het energie-etiket (A-label) ook gebruikt ten behoeve van de energiepremieregeling. Voor koel- en vriesapparatuur, wasmachines, wasdrogers, wasdroogcombinaties, vaatwassers en lampen is energie-etikettering verplicht gesteld. Voor CV-ketels en warmwatertoestellen zijn energie-etiketten in voorbereiding. Daarnaast worden voor koel- en vriesapparatuur en wasmachines aanscherpingen van de energielabels voorzien.

Minimumefficiency eisen gelden voor CV-ketels, koel- en vriesapparatuur en starters die in de EU op de markt gebracht worden.

4.2.2 Verhoging van het aandeel duurzame energie in het energieverbruik naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010

De overheid heeft zich ten doel gesteld het aandeel van duurzame energie in de energievoorziening te vergroten tot 10% in 2020 en als tussendoelstelling 5% in 2010. Ten aanzien van duurzame elektriciteit gelden als doelstellingen 9% in 2010 en 6% duurzame elektriciteit in 2005. Voor de te onderscheiden duurzame energie-opties wordt de bijdrage aan de Nederlandse energievoorziening gemonitord op basis van het protocol Monitoring Duurzame Energie. Over de ontwikkeling van het aandeel duurzame energie en het aandeel duurzame elektriciteit hierin wordt gerapporteerd in het tweejaarlijkse Energierapport.

De realisatie van duurzame energie in Nederland is in het jaar 2000 ten opzichte van 1999 gestegen met 0,1% naar 39 PJ, hetgeen correspondeert met 1,3% van het Nederlands energiegebruik. Om ook in een geliberaliseerde energiemarkt de doelstelling voor duurzame energie te kunnen halen is in het afgelopen jaar het beleid ten aanzien van duurzame energie tegen het licht gehouden. Hierbij is gekeken naar de factoren die de realisatie van 10% duurzame energie in 2020 in positieve dan wel negatieve zin beïnvloeden. Deze herbezinning heeft geresulteerd in een nieuwe strategie ten aanzien van duurzame energie.

4.2.2.1 Nieuwe strategie

Uit de hiervoor genoemde herbezinning komt naar voren dat de vraag van huishoudens en bedrijven naar duurzaam geproduceerde elektriciteit de laatste tijd sterk is toegenomen en naar verwachting de komende jaren sterk zal blijven toenemen door de liberalisering van de groene elektriciteitsmarkt en de duurzame energie faciliteiten in de REB. De verwachting is dat het aantal groene elektriciteitklanten zal groeien van 100 000 eind 1999 naar meer dan een half miljoen ultimo 2001. Om deze groei te kunnen handhaven zijn REB-faciliteiten onmisbaar. Ook neemt de import van duurzame elektriciteit toe. Gebleken is dat de binnenlandse productie van duurzame elektriciteit mogelijk niet toereikend zal zijn om in de vraag te voorzien. Het blijkt dat zelfs bij aanmerkelijke intensivering van het beleid rekening moet worden gehouden dat de 10% doelstelling niet volledig met Nederlandse productie bereikt kan worden. Zelfs niet wanneer alle bestaande knelpunten op het bestuurlijke vlak en de fysieke ruimte in Nederland worden opgelost. De Nederlandse doelstelling kan wel gehaald worden door import van duurzaam opgewekte elektriciteit uit andere EU landen.

Het nationale beleid zal meer prioriteit gaan geven aan duurzame energie-opties die de grootste bijdrage aan de 10% doelstelling in 2020 kunnen leveren, met name wind op zee en biomassa. Ten aanzien van wind op zee wordt de realisatie van een opwekkingsvermogen van ca 6000 MW in 2020 mogelijk én noodzakelijk geacht. Middels het Near Shore Windpark, een proefproject voor de kust van Egmond aan Zee met een omvang van 100 MW windvermogen wordt hiermee een begin gemaakt. Hiervoor is EUR 27 mln uit het CO₂-reductieplan gereserveerd (zie ook operationele doelstelling 4.2.3).

Bij de ontwikkeling van windopwekkingsvermogen zal EZ de regie gaan voeren, vergelijkbaar met de ontwikkeling van de offshore olie- en gaswinning in het verleden. In de Planologische Kern Beslissing deel 3 van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, die naar verwachting eind 2001 uitkomt, zal het Kabinet nader ingaan op de ruimte voor wind offshore.

Op het gebied van biomassa zal bijstoken in kolencentrales een belangrijk aandachtgebied blijven; een nadere analyse moet uitwijzen op welke andere onderdelen biomassaopties tot ontwikkeling kunnen worden gebracht. Hierover wordt gerapporteerd in het Energierapport 2002.

Duurzame energieopties die pas na 2020 een substantiële bijdrage aan de duurzame energieopwekking kunnen leveren, zoals zon-pv, zonneboilers en warmtepompen, zullen vooral met lange termijn R&D programma's of generieke instrumenten (bijv. EPR) worden gestimuleerd. De huidige specifieke programma's en convenanten zullen, mede in verband met hun geringe effectiviteit in termen van mensen/middelen, worden afgebouwd, c.q. niet vernieuwd.

Momenteel is het knelpunt voor duurzame energie de productiecapaciteit. Die blijft achter bij de vraaggroei. Het investeringsklimaat in duurzame energie moet daarom aantrekkelijker worden gemaakt door investeerders minstens 10 jaar instandhouding van bestaande financiële instrumenten te garanderen. EZ zal onderzoeken hoe dit in de komende kabinetsperiode vorm is te geven. Daarnaast is het scheppen van bestuurlijke en ruimtelijke mogelijkheden voor duurzame energie een belangrijk aandachtspunt.

Naast de 10% duurzame energie doelstelling voor 2020 en de tussendoelstelling van 5% in 2010 heeft EZ de ambitie om in 2005 6% van het Nederlandse elektriciteitsgebruik duurzaam te laten zijn in de aanloop naar de realisatie van de Nederlandse bijdrage aan de EU doelstelling van 9% duurzame elektriciteit in 2010.

In het Energierapport dat in het voorjaar van 2002 verschijnt, worden bovenstaande beleidslijnen in meer detail uitgewerkt. Daarnaast zal EZ voortaan tweejaarlijks in het Energierapport rapporteren over de voortgang ten aanzien van de realisatie van duurzame energie en daarbij zonodig beleidsmatige consequenties aangeven inclusief instrumentele vertaling daarvan.

Een eventuele verplichtstelling van het aandeel duurzaam zal in 2005, bij de evaluatie van de resultaten van tussendoelstelling van 6% duurzame elektriciteit worden bezien. Dit kan worden overwogen als het knelpunt dan primair aan de vraagzijde blijkt te liggen.

Gezien de voorspoedige ontwikkeling van de vraag naar duurzame energie ligt verplichtstelling momenteel niet voor de hand, maar zou bij onvoorziene tegenvallers een wenselijke maatregel kunnen worden. EZ acht het van belang om daarbij te beschikken over resultaten van de onlangs geopende markt voor duurzame stroom. Bovendien moet een vrijwillige route, mede tegen de achtergrond van het kabinetsbeleid inzake marktwerking en deregulering, een kans krijgen om zich te bewijzen.

4.2.2.2 Aanpak en Instrumenten

Het instrumentarium is de afgelopen jaren omgebogen van een specifiek, aanbodgericht instrumentarium naar een generiek, vraaggericht instrumentarium. De aanpak zal in de komende maanden verder worden uitgewerkt in de richting die hiervoor onder «nieuwe strategie» is aangegeven. De volgende instrumenten worden behandeld:

A) Groene markt

B) Afspraken

C) Fiscale en financiële instrumenten

D) Voorlichting

A) Groene markt

Het introduceren van concurrentie in de markt voor duurzame elektriciteit geeft een impuls aan de vraag naar duurzame energie en is daarmee een belangrijk instrument voor het halen van de duurzame energiedoelstelling. De groene markt wordt uitgebreid toegelicht in beleidsartikel 1 «Werking van binnenlandse markten». Zoals hiervoor aangegeven, is de mogelijkheid van import van groene elektriciteit een belangrijk aandachtspunt.

B) Afspraken

a) Bestuursovereenkomst windenergie: Zoals hiervoor aangegeven wordt de ontwikkeling van windenergie belangrijk geacht voor het halen van de duurzame energiedoelstelling. Ten aanzien van wind op land is er op 10 juli 2001 een nieuwe bestuursovereenkomst (Bestuursovereenkomst Landelijke Ontwikkeling Windenergie BLOW) gesloten tussen het Rijk, IPO (provincies) en VNG. Deze overeenkomst beoogt de realisatie van ten minste 1500 MW windvermogen op land in 2010. De provincies spelen bij de uitvoering van deze bestuursovereenkomst een centrale rol en zullen daartoe in 2002 plannen van aanpak gereed hebben.

b) Convenant «energie uit afval»: Voor energie uit afval is een convenant afgesloten met de Vereniging Regulerende Energiebelasting Afvalverbranders (Vereba) en de exploitanten van afvalverbrandingsinstallaties (AVI's). Hierin is met de afvalverbranders afgesproken dat zij eind 2002 23% meer energie uit het afval zullen winnen dan in 1997. Dit betekent ongeveer 5,3 PJ extra uitgespaarde fossiele energie.

De overheidsinbreng is Wet belastingen op milieugrondslag (Wbm) art. 36r (doorsluizing REB voor AVI's).

c) Convenant kolencentrales: Met de eigenaren van kolencentrales is, in het kader van de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid, een akkoord op hoofdlijnen bereikt over de reductie van 6 mln ton CO₂ in de periode 2008–2012. De helft hiervan wordt gerealiseerd door de inzet van biomassa en levert in termen van uitgespaarde fossiele energie een bijdrage van ongeveer 28 PJ.

d) Convenanten duurzame energie-opties «achter de meter»: Voor een aantal duurzame-energieopties «achter de meter» is in het verleden convenanten afgesloten (zon-pv, zonneboilers, warmtepompsystemen in de woningbouw). Deze convenanten omvatten afspraken met producenten, leveranciers, energiebedrijven, brancheorganisaties, promotieorganisaties en kennisinstellingen over te ondernemen activiteiten op het gebied van onderzoek- en ontwikkeling, stimulering van marktpenetratie, demonstratieprojecten, etc. Zoals hiervoor aangegeven zullen deze convenanten op het moment van aflopen niet worden verlengd gezien hun geringe effectiviteit.

C) Fiscale en financiële stimulering

De generieke fiscale en financiële instrumenten waarmee energiebesparing wordt gestimuleerd zijn grotendeels ook van toepassing op duurzame energie. Voor de algemene beschrijvingen wordt verwezen naar operationele doelstelling 4.2.1, onderdeel C. Hier zullen alleen de specifieke elementen ten behoeve van de duurzame energiedoelstellingen worden benoemd.

a) Besluit subsidies energieprogramma's (BSE) en Novem programma «Duurzame energie»: EZ geeft ook in 2002 het programma «Duurzame energie» in uitvoering aan Novem. De activiteiten die Novem binnen de programmaovereenkomst uitvoert of laat uitvoeren door derden dragen bij aan de in het beleid geformuleerde doelstellingen met betrekking tot duurzame energie. Daarnaast is het Besluit subsidies energieprogramma's (BSE), waarmee activiteiten van derden op het gebied van (onder andere) duurzame energie worden gesubsidieerd. Hiervoor wordt de tendervorm gehanteerd: subsidieaanvragen worden op basis van vastgestelde criteria met elkaar vergeleken.

b) Faciliteiten in de regulerende energiebelasting: In de Regulerende Energiebelasting (REB) is een aantal faciliteiten voor duurzame energie opgenomen. Deze faciliteiten betekenen een belangrijke stimulans voor duurzame energie. Mede als gevolg van de faciliteiten komt duurzame energie in een concurrerende positie ten opzichte van fossiele energie. Deze faciliteiten zijn:

– art. 36i: wanneer duurzaam geproduceerde elektriciteit met een bijzonder contract door het energiebedrijf wordt verkocht, dan hoeft hierover geen regulerende energiebelasting te worden berekend (nihiltarief). Het systeem van groencertificaten zal ten behoeve van de «groene markt», zoals beschreven in beleidsartikel 1, worden gekoppeld aan 36 i.

– art. 36o/36r: een energiebedrijf hoeft geïnde REB-gelden niet af te dragen, voor zover deze worden doorgesluisd aan producenten van duurzame energie (art. 36o) of aan producenten van elektriciteit uit afvalverbranding (art. 36r). De Wbm kent hiervoor speciale doorsluistarieven (afdrachtskorting). Door deze faciliteit hebben energiebedrijven de mogelijkheid als het ware een hogere terugleververgoeding aan producenten van duurzame energie te bieden.

– REB-effect achter de meter: wie duurzame energie produceert achter de meter en deze zelf verbruikt, vermijdt de betaling van REB. De REB maakt de waarde van de zelf geproduceerde energie hoger. Dit is een stimulans voor zon-thermische energie en fotovoltaïsche zonne-energie.

c) Subsidieregeling Energievoorzieningen in de non-profit (EINP) en EIA: De EIA en EINP kennen ook algemene besparingscriteria waarmee duurzame energie op dezelfde wijze als bij energiebesparing wordt gestimuleerd. Ook het gebruik van de EIA en EINP ten behoeve van de duurzame energiedoelstellingen is meegenomen in de evaluatie in 2001. Aanvullend kent de EINP een speciale voorziening voor natuurlijke personen die investeren in een windturbine. Er wordt bezien of in 2002 in de EINP een faciliteit ten behoeve van de ondersteuning van zon-pv systemen voor projectontwikkelaars van nieuwbouwprojecten kan worden opgenomen, omdat de Energiepremieregeling voor die groep aanvragers niet toegankelijk is.

d) Regeling energiepremies (EPR): In de regeling energiepremies zijn per 2001 duurzame-energievoorzieningen voor woningen, zoals PV-systemen, zonneboilers en warmtepompen, opgenomen. Door deze fiscale maatregel worden investeringen in duurzame energie in woningen financieel ondersteund.

e) Overige regelingen: Een belangrijk deel van het fiscale instrumentarium dat genoemd is bij doelstelling 4.2.1. te weten de EIA, VAMIL, EET en de WBSO is ook van toepassing op het terrein van duurzame energie. Bijvoorbeeld het aandeel duurzame energie-investeringen in de VAMIL bedroeg in 2000 ruim 10%. Ook kon in 2000 20% van de gesubsidieerde projecten in het kader van EET als duurzaam energieproject worden gekarakteriseerd. Daarnaast vallen duurzame energieprojecten ook onder regelingen voor Groen Beleggen. Het aandeel duurzame energie hierin bedraagt ongeveer 20% van het totaal belegde projectvermogen.

Voor de financiële en fiscale regelingen wordt als indicator gebruikt de bij doelgroepen gestimuleerde uitgaven voor energiebesparing. De hoogte van deze indicator is gebaseerd op ervaringscijfers uit de afgelopen jaren. De faciliteiten in de REB staan hierin niet genoemd omdat deze niet aangrijpen op de investeringen maar op de exploitatie of de aankoop van duurzame energie.

Toelichting: de bedragen betreffen verplichtingenbudgetten.

D) Voorlichting

Het projectbureau Duurzame Energie (PDE) moet de bekendheid met en het gebruik van duurzame energie bevorderen. Onderdeel van het PDE is het informatiecentrum Duurzame Energie (IDE). De samenwerkingsovereenkomst tussen EnergieNed en EZ loopt eind 2001 af en er is mede gezien een positief beleidsadvies ten aanzien van de effectiviteit van het PDE en het IDE, besloten tot voortzetting van deze organisaties voor tenminste 2 jaar. Wel zal een alternatieve financier worden gezocht in de plaats van de oorspronkelijke medefinancier, de Samenwerkende Elektriciteitsproducenten (SEP). In 2002 worden het PDE en het IDE geëvalueerd.

4.2.3 Via CO₂-reductiestimuleringsregelingen op een kosteneffectieve wijze bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen van het klimaatbeleid

In het protocol van Kyoto heeft Nederland een reductie van de emissie van broeikasgassen van 6% voor de budgetperiode 2008–2012 op zich genomen. Dit betekent een reductie van de uitstoot van 250 Mton CO₂-equivalent in de periode 2008–2012. Dit is 50 Mton per jaar. Van deze doelstelling wordt jaarlijks 25 Mton nationaal ingevuld (duurzaam/schoon fossiel en overige broeikasgassen) en 25 Mton internationaal. Voor het halen van de binnenlandse klimaatdoelstelling dragen uiteraard ook de maatregelen genoemd bij de operationele doelstellingen 4.2.1 en 4.2.2. voor energiebesparing en duurzame energie voor een belangrijk deel bij.

De aanvullende instrumenten die EZ gebruikt voor haar bijdrage aan deze nationale en de internationale klimaatdoelstelling zijn aansluitend toegelicht.

a) CO₂-reductieplan: Uit de EUR 0,68 mld aan Klimaatgelden van het eerste paarse kabinet is naar de huidige stand van zaken EUR 425,4 mln voor het CO₂-reductieplan beschikbaar. Over de voortgang van dit plan wordt de Tweede Kamer jaarlijks geïnformeerd.

Het CO₂-reductieplan is een samenwerking van de ministeries van LNV, VROM, V&W en EZ. Het CO₂-reductieplan bestaat uit een aantal subsidieregelingen, waaronder de EZ-regeling «Besluit subsidies CO₂-reductieplan», en een aantal losse projecten die niet op basis van een dergelijke regeling zijn geselecteerd. Onder de laatste categorie vallen de zogenaamde eerste tranche projecten en ook bijvoorbeeld het wind Near Shore project. Hiervoor is in het CO₂-reductieplan EUR 27 mln gereserveerd.

Middels de eerste tender van het CO₂-reductieplan, waarbij EUR 26,1 mln subsidie is toegekend, wordt 0,465 Mton CO₂/jaar gereduceerd. De tweede tender zorgt voor een CO₂-reductie van 1,262 Mton CO₂/jaar middels een subsidie-uitgave van EUR 68,8 mln. In april 2001 zijn de resultaten bekend geworden van de derde tender van de EZ-regeling. Hierin is voor ruim EUR 48,5 mln aan subsidie toegekend aan 40 projecten. Deze projecten leiden op termijn tot een CO₂-reductie van bijna 1 Mton CO₂ per jaar. De gemiddelde kosteneffectiviteit van de subsidie bedraagt circa EUR 4,5 per ton CO₂-reductie.

Het is de bedoeling in 2001 een volgende tender van de EZ-regeling te openen die niet langer beperkt is tot reductie van CO₂. Ook de reductie van de overige broeikasgassen komt voor ondersteuning in aanmerking. Daarnaast worden de deelprogramma's afgeschaft en geldt voor alle aanvragen dezelfde kosteneffectiviteitsgrens. Deze zal voor deze vierde tender EUR 9 per ton CO₂-reductie bedragen. Voor de vierde tender is een bedrag van EUR 68 mln beschikbaar.

b) Joint Implementation (JI): JI richt zich op CO₂-reductie in de zogenaamde Annex I landen, met name de Midden- en Oosteuropese landen. Het instrument Emission Reduction Unit Procurement Tender (ERUPT) heeft tot doel CO₂-reducties in betreffende landen aan te kopen die door middel van een Europese aanbestedingsprocedure goedkoper zijn dan binnenlandse reductie. Reducties die in deze JI-projecten worden gerealiseerd tellen vanaf 2008 mee voor de Nederlandse Kyoto-doelstelling. De Minister van Economische Zaken heeft op 17 april 2001 de eerste contracten ondertekend van de eerste ERUPT-tender. Met deze aankoopcontracten is een bedrag van EUR 35,8 mln gemoeid, waarmee ruim 4 Mton CO₂ emissiereductie wordt aangekocht voor de periode 2008/2012 (dwz 0,8 Mton per jaar).

De emissiereducties worden gerealiseerd in:

– Een windpark van 60 MW in Polen

– Een waterkrachtcentrale in Roemenië

– Een reeks op biomassa gestookte warmteketels in Tsjechië en

– Twee stadsverwarmingsprojecten in Roemenië.

De opening van de volgende ERUPT tender wordt in het najaar van 2001 bekend gemaakt.

Verder neemt EZ deel aan het Prototype Carbon Fund (PCF) van de Wereldbank via een deelname van $ 10 mln. Enerzijds om samen met andere overheden en bedrijven ervaring op te doen met Joint Implementation en het Clean Development Mechanism, anderzijds om credits te verwerven. Naast deze Europese aanbestedingprocedure en het PCF wordt gezocht naar andere manieren om emissiereducties via Joint Implementation aan te kopen.

In het onderstaande overzicht wordt aangegeven wat de bijdrage van de CO₂-reductieregelingen van EZ is aan CO₂-reductiedoelstellingen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de streefwaarden de beoogde CO₂-reducties per «bedrijfsjaar» betreffen zoals die te zijner tijd zullen worden gerealiseerd.

4.2.4 Het bevorderen van realisatie van de Nederlandse wensen op energiegebied in internationaal verband en van internationaal draagvlak voor de Nederlandse aanpak

Hiertoe worden diverse interventietaken op internationaal gebied uitgevoerd. EZ hanteert de volgende twee instrumenten voor het invullen van deze doelstelling:

a) Coördinatie EU/ECT/IEA/IEEA: Het doel is tweeledig. Ten eerste een deskundige en effectieve Nederlandse inbreng in internationale energiefora. Ten tweede het opdoen van relevante kennis en contacten via deze internationale energiefora om zodoende het Nederlandse energiebeleid te kunnen benchmarken en om aangesloten te blijven op de rest van de wereld.

b) Bilaterale relaties (China, Zuid-Afrika, Indonesië): Dit instrument heeft tot doel draagvlak te creëren voor investeringen en export voor het Nederlandse energiebedrijfsleven door bijvoorbeeld overleg op overheidsniveau en presentaties over energietechnologie. Dit vindt vooral plaats bij bezoeken van de ambtelijke top en bewindslieden. Naast EZ zijn bij de uitvoering betrokken Novem, BuZa en de EVD.

4.3 Budgettaire gevolgen van beleid

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar

Fiscale maatregelen

De Energie Investeringsaftrekregeling (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument dat ondernemers stimuleert bij het investeren in energiezuinige bedrijfsmiddelen en duurzame energie. Het is een extra aftrekpost op de fiscale winst voor de vennootschap- en inkomstenbelasting. Investeringen in energiezuinige (en duurzame) apparaten en voorzieningen die voldoen aan een generiek besparingscriterium komen voor de aftrek in aanmerking (budget 2002 en verder: EUR 209 mln). Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2002, bijlage 5 Belastinguitgaven.

4.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat bijna 70% van de voor 2002 geraamde uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die t/m 2001 zijn respectievelijk worden aangegaan. De kasraming is vanuit deze administratief-technische invalshoek derhalve in overwegende mate niet-flexibel.

De uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2002 aan te gane verplichtingen zijn in structureel opzicht voor circa EUR 45 mln benodigd voor apparaatsuitgaven van EZ en voor bijdragen aan instellingen en instituten (onder meer ECN). De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

4.5 Groeiparagraaf

• Zoals vermeld bij operationele doelstelling 4.2.1, is eenduidigheid omtrent het begrip energiebesparing voor monitoring van het energiebesparingsbeleid belangrijk. Op dit moment hanteren overheid en instituten soms verschillende definities. Zoals ook in het verleden een protocol duurzame energie is opgesteld, wordt thans met de instituten gewerkt aan een protocol energiebesparing waarin tot een afspraak omtrent definities en methoden wordt gekomen. Begripsverwarring en verschillende besparingscijfers moeten hiermee tot het verleden gaan horen. Het is de bedoeling in het Energierapport 2002 over de voortgang van het besparingsbeleid te rapporteren op basis van dit protocol.

• Zoals vermeld bij operationele doelstelling 4.2.1, onderdeel A.b, is het voor MJA2 en het Convenant Benchmarking energie-efficiency in 2002 nog niet mogelijk om te rapporteren in termen van resultaten ten aanzien van energie-efficiencyverbetering. In 2003 en verder is het wel mogelijk om de verbetering van de energie-efficiency als indicator te hanteren.

• Zoals vermeld bij operationele doelstelling 4.2.2.1, volgt de uitwerking van de nieuwe strategie voor duurzame energie in het Energierapport 2002.

5 BUITENLANDSE ECONOMISCHE BETREKKINGEN

5.1 Algemene beleidsdoelstelling

Nederland heeft economisch belang bij wereldwijd open markten voor handel en investeringen. EZ ijvert ervoor dat de internationale economische rechtsorde én marktwerking worden versterkt. Voorts bevordert EZ dat Nederlandse bedrijven op gelijke voet kunnen concurreren met buitenlandse ondernemingen en faciliteert EZ, via bilaterale en multilaterale diplomatie en de inzet van handels- en investeringsbevorderende instrumenten, Nederlandse ondernemingen die buiten de grenzen actief zijn of willen zijn. Het gaat daarbij om exporteren, investeren en andere vormen van internationale economische samenwerking en kennisoverdracht.

5.2 Operationele doelstellingen

Om invulling te geven aan de hierboven geformuleerde algemene doelstelling onderscheidt EZ de onderstaande drie (hoofd)doelstellingen:

5.2.1 Het vervolmaken en uitbreiden van de Europese interne markt;

5.2.2 Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem;

5.2.3 Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, nabije zowel als veraf gelegen.

Per bovenstaande hoofddoelstelling zijn operationele subdoelstellingen geformuleerd. Veel van de activiteiten voortvloeiend uit de hoofddoelstellingen onder dit artikel bestaan voor een belangrijk deel uit de organisatie van en/of deelname aan nationaal en internationaal overleg, na voorafgaande interdepartementale coördinatie. EZ stelt zich tot doel om het Europese en buitenlandse beleid zodanig te beïnvloeden dat daarin de Nederlandse economische belangen goed doorklinken. Hiertoe draagt EZ de standpunten van de Nederlandse regering uit, initieert EZ nieuwe voorstellen en initiatieven in internationale gremia en tracht EZ pro-actief partners te vinden voor de Nederlandse standpunten. Om een betere afstemming van de verschillende Europese economische dossiers, verbeterde samenwerking binnen EZ en de creatie van relevante netwerken in verband met Europa te bewerkstelligen heeft het in 2001 afgeronde Project Europa bouwstenen geleverd teneinde de inbreng van EZ in het Europese circuit meer inhoud en herkenbaarheid te verschaffen.

Het uiteindelijke resultaat van deze EZ-activiteiten is dus mede-afhankelijk van een groot aantal externe factoren. Dit geldt voornamelijk voor de eerste twee hoofddoelstellingen. Voor een aantal belangrijke activiteiten onder deze hoofddoelstellingen ontvangt de Tweede Kamer periodieke rapportages. De hoofdlijnen van die rapportages worden ook in het jaarverslag opgenomen, zodat een goede voortgangscontrole mogelijk is.

Als indicatie voor een zo groot mogelijke participatie en aanwezigheid van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten zijn bij de derde hoofddoelstelling effect-indicatoren opgenomen.

5.2.1 Vervolmaking en uitbreiding van de Europese interne markt

Deze doelstelling bestaat uit de volgende elementen:

A) Vervolmaking van de Europese interne markt

B) Uitbreiding van de Europese interne markt

A) Vervolmaking van de Europese interne markt

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Verbetering van de werking van de interne markt: De werking van de interne markt kan verder worden geoptimaliseerd door:

– Verbetering van de kwaliteit van de EU-regelgeving opdat deze beter na te komen, uit te voeren en te handhaven zal moeten zijn, door zowel producenten als consumenten. Nederland steunt om die reden actief initiatieven om op EU-niveau te komen tot een goede EU-aanpak, in het kader van het SLIM-programma (Simplification Legislation Internal Market).

– Betere naleving van de EU-staatssteunregels. In Nederland is het EZ dat interdepartementaal zorgt voor voldoende bekendheid met zowel de formele aanmeldingsplicht van steunvoornemens als met de materiële eisen die aan nationale steun worden gesteld.

– Het wegnemen van resterende handelsbelemmeringen tussen de lidstaten ten behoeve van Nederlandse bedrijven, op terreinen zoals productwetgeving, industriële eigendom, douane, erkenning van diploma's, fiscale zaken en detachering van werknemers.

– Coördinatie van economisch beleid in het kader van de interne markt, gericht op economische hervormingen om beter van de interne markt te profiteren. In dit kader wordt daartoe het economisch beleid van de Lidstaten onderling vergeleken opdat Lidstaten hun «best practices» uitwisselen en elkaar positief beïnvloeden. In de zgn. «Cardiff-procedure» staat naast het functioneren van product- en kapitaalmarkten ook het functioneren van de interne markt centraal.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• EZ zal zich in 2002 bij de evaluatie van de bestaande Raadsformaties inzetten om de Interne Markt-, Consumenten- en Toerismeraad (IMCTR) om te vormen tot een Raadsformatie voor de Concurrentiekracht, in eerste instantie door de huidige IMCTR uit te breiden met de dossiers van de huidige Industrieraad. Zo wordt versnipperde besluitvorming over het geheel van de bovenbedoelde economische beleidscoördinatie tegengegaan.

• EZ wil de bestaande interdepartementale interactie op het gebied van staatssteun evalueren om te bezien of met die interactie voldoende wordt verzekerd dat de naleving van de formele en materiële staatssteunregels inderdaad worden nageleefd.

• Als onderdeel van de «Cardiff-procedure» draagt EZ bij aan een goede beschrijving van de product- en kapitaalmarkt in Nederland en aan de toetsing van het beleid van de andere lidstaten. In concreto wordt daartoe het eigen Nederlandse landenrapport ingebracht, wordt alstoetsingsinstrument een themarapport geschreven en wordt bijgedragen aan de conclusies die de Raad aan de toetsing verbindt, ook wat het functioneren van de interne markt betreft.

• Bedrijven willen op overheidsniveau hulp bij het verhelpen van problemen op de interne markt. Daartoe wordt bekendheid gegeven aan het klachtenloket Europese markt (bedrijven kunnen er terecht over problemen die zij ontmoeten bij het zakendoen op de interne markt) en door de oplossing van ingekomen klachten. In 2002 vindt een evaluatie- en tevredenheidsonderzoek plaats naar het functioneren van het Klachtenloket. Mogelijk vormen het aantal en de aard van de klachten die ingediend worden een aangrijpingspunt voor de ontwikkeling van een effectindicator. Zie hiervoor paragraaf 5.5.

B) Uitbreiding van de Europese interne markt

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Economisch verantwoorde uitbreiding: Bij de toetreding moet goed worden beoordeeld: of economieën van nieuwe lidstaten bestand zijn tegen de structuurveranderingen die de werking van interne markt met zich brengt en, welke effecten de uitbreiding oproept voor de interne markt zelf en voor de betrokken marktpartijen.

• Redelijke termijn van toetreding: De termijn waarop nieuwe lidstaten kunnen toetreden moet enerzijds voldoende ruimte bieden om noodzakelijke aanpassingen mogelijk te maken zonder dat voor die landen al te negatieve effecten optreden maar moet anderzijds beperkt zijn om de motivatie van regeringen en bevolkingen op het vereiste politieke peil te houden (de balans tussen kwaliteit en snelheid). De Economische Raad van Gotenburg heeft over de toetredingstermijn geconcludeerd, dat als het toewerken naar het halen van de toetredingscriteria geen vertraging oploopt, het onderhandelingsdraaiboek het mogelijk zou moeten maken de onderhandelingen met de kandidaat-lidstaten die klaar zijn, eind 2002 te voltooien. De doelstelling is dat zij als lidstaten deelnemen aan de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2004

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Versterking van de EZ-inbreng in interdepartementaal en Brussels uitbreidingsoverleg. In de discussies over uitbreiding speelt een grote schakering onderwerpen en zullen kandidaat-lidstaten zich op veel terreinen moeten aanpassen. Het is zaak dat EZ de economische dimensie ervan voldoende voor het voetlicht weet te brengen in het geheel van de onderhandelingen en dat EZ aandringt op een strenge beoordeling van overgangstermijnen die het functioneren van de interne markt kunnen bedreigen.

• Versterking economische instituties in de kandidaat-lidstaten: het economisch relevante «EU-acquis» kan alleen goed in de praktijk worden gebracht als de betrokken instanties van de kandidaat-lidstaten voldoende geëquipeerd zijn om die economische regels te implementeren en te handhaven. Inzet financieel instrument PSO-preaccessie (PSO-pa): alle kandidaat-lidstaten worden met dit instrument bestreken ter versterking van de economische instituties in die landen.

5.2.2 Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem

Deze doelstelling bestaat uit de volgende elementen:

A) Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat

B) Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen

A) Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Internationale markttoegang en marktwerking worden nog belemmerd door tal van maatregelen. Dit betekent een maximale inzet voor verdere afbraak van handelsbelemmeringen in derde landen en voor openstelling EU-markt. Bijzondere aandacht zal worden gegeven aan wegnemen markttoegangsbelemmeringen voor ontwikkelingslanden.

• Het ontbreken van afdwingbare multilaterale spelregels op veel economisch relevante terreinen doet afbreuk aan markttoegang en rechtszekerheid. Het streven is totstandkoming van nieuwe WTO-regels die een betere markttoegang en marktwerking bevorderen (bijv. op terreinen als mededinging, investeringen, douaneprocedures en overheidsaanschaffingen), betere nakoming van WTO-verplichtingen, voorkoming onnodige handelsgeschillen. De niet optimaal functionerende WTO-geschillenbeslechting schaadt het imago van de WTO en Nederlandse bedrijven. Derhalve is stroomlijning van geschillenbeslechtingsprocedures WTO noodzakelijk. Ten slotte is het maatschappelijk draagvlak voor de WTO (-onderhandelingen) onvoldoende.

• Participatie ontwikkelingslanden in de WTO schiet tekort. De toetredingsprocedures blijken een moeilijk te nemen horde voor de minst ontwikkelde landen (MOL's). Veel ontwikkelingslanden hebben moeite met implementatie verplichtingen en profiteren nog onvoldoende van WTO-lidmaatschap. Daarom is er behoefte aan WTO-procedures die toetreding van de MOL's vergemakkelijken en die bijdragen tot verbeterde participatie van de landen die reeds lid zijn en met name van de ontwikkelingslanden. Ook is verdere uitwerking WTO-regels voor speciale en gedifferentieerde behandeling van ontwikkelingslanden nodig.

• (Perceptie van) tekortschietende accommodatie beleidsdoelstellingen op ander vlak (bijv. milieu, volksgezondheid) door WTO-regels. Er bestaat onduidelijkheid over de beleidsruimte. Daarom is er behoefte aan afspraken die strijdigheid tussen WTO-regels en regels op andere beleidsterreinen (bijv. milieu, voedselveiligheid) zoveel mogelijk beperken.

• Ondanks groeiende internationalisering bedrijfsleven is het beleidskader nog grotendeels nationaal/regionaal georganiseerd. Leidt o.a. tot markttoegangsbelemmeringen en rechtsonzekerheid voor internationaal opererende Nederlandse bedrijfsleven. Een internationaal kader moet de positieve gevolgen van investeringen maximaliseren en de negatieve gevolgen minimaliseren. Daarvoor is meer kennis, inzicht en consensus over te volgen weg nodig.

• Effectieve exportcontrole zien te verzoenen met eerbiediging van rechtszekerheid en vermijding van onnodige lasten en handelsbeperkingen.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

De activiteiten die op dit terrein zullen worden ondernomen om de hierboven gesignaleerde uitdagingen te lijf te gaan, bestaan voor een belangrijk deel uit het uitoefenen van invloed in EU-kader (d.m.v. overleg met Commissie en andere EU-lidstaten, interventies in EU-bijeenkomsten, indienen position papers etc.) op de positie die de onderhandelaars van de EU innemen in WTO-overleg. Ten minste tweemaal per jaar zal een periodieke voortgangsrapportage over de WTO, waarin o.a. indicatie wordt gegeven van verrichte inspanningen, naar de Kamer worden verstuurd. Verder zal EZ de volgende activiteiten ontplooien:

• Regelmatig overleg met maatschappelijke organisaties en verzorgen van/bijdragen aan voorlichting over de WTO en WTO-regels/processen.

• Levering financiële bijdrage van EUR 680 670 (NLG 1,5 mln) aan het WTO-trustfund voor technische hulp aan ontwikkelingslanden.

• Levering van een bijdrage van ca. EUR 296 000 ($ 250 000) aan de (vervolg)financiering van de WTO-rechtswinkel.

• Het maken van internationale investeringsafspraken bij overeenstemming met één of meerdere landen over de wenselijkheid daarvan. Implementatie van gemaakte afspraken. Ondertekende investeringsbeschermingsovereenkomsten (IBO's) worden ter goedkeuring aan de Kamer voorgelegd (ten minste 2 à 3 IBO's voor 2002 lijkt haalbaar).

• Zich ervoor inzetten in internationale organisaties als OESO, UNCTAD dat actuele problemen op investeringsterrein worden geanalyseerd. Overleg voeren met alle «stakeholders» over deze analyses en daaraan te verbinden conclusies.

• Zorgen voor transparantie van exportcontrolebeleid en internationale afstemming van gerichte en effectieve exportcontrole. Elk half jaar wordt rapportage over beleid en uitvoering/handhaving van de exportcontrole naar de Kamer gestuurd.

• Aansturing diensten belast met uitvoering, toezicht, opsporing en inlichtingen (Douane, ECD, CDIU). Met deze organisaties worden daarover schriftelijk vastgelegde afspraken gemaakt.

B) Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Betrokkenheid in de maatschappij bij de wijze waarop Nederlandse bedrijven in derde landen bepaalde normen en waarden in acht nemen. De overheid wil maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) van Nederlandse bedrijven over de grens zoveel mogelijk stimuleren. Dat zal gevolgen hebben voor het bestaande export- en investeringsinstrumentarium. Het kader voor deze normen en waarden zijn de in 2000 herziene OESO-Richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Het Nationale Contactpunt voor multinationale ondernemingen (NCP) fungeert als aanspreekpunt voor klachten over schending van deze Richtlijnen. Zie ook artikel 3, paragraaf 3.2.2.B voor MVO.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Inbreng in activiteiten in OESO-kader (o.a. «peer review») om te bevorderen dat steeds meer bedrijven over de grens aan MVO doen, onderhouden netwerk met bedrijven en NGO's en faciliteren van overleg, m.n. via het NCP. Het uitwerken en opnemen van MVO-aspecten in het financieel export en investeringsbevorderende instrumentarium zal in 2002 zijn afgerond. Daarnaast zal tenminste een keer per jaar rapportage over de door het NCP verrichte activiteiten alsmede over andere relevante ontwikkelingen naar de Kamer worden gestuurd.

5.2.3 Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, nabije zowel als veraf gelegen

Naast de inzet voor versterking van de internationale economische rechtsorde en marktwerking, is er een aantal redenen om het Nederlandse bedrijfsleven dat actief is op buitenlandse markten, direct te ondersteunen. Het gaat hierbij om de aanpak van specifieke marktimperfecties of marktverstoringen. Zo wordt het Nederlandse bedrijfsleven op buitenlandse markten nog steeds geconfronteerd met vele handelsbelemmeringen en overheidsgesteunde concurrentie.

Aansluitend wordt op deze belemmeringen ingegaan en wordt aangegeven met welke instrumenten EZ deze bestrijdt.

a) Belemmeringen op het gebied van kennis, informatie en contacten: Informatie over marktkansen en bedreigingen, lokale eisen met betrekking tot bedrijfsvoering en relevante counterparts vormen essentiële factoren voor het bedrijfsleven. De toegankelijkheid van deze informatie op buitenlandse markten kan belemmerd zijn, zodat ondernemers niet kunnen beschikken over export- en investeringsrelevante kennis. EZ zet hiervoor de volgende instrumenten in.

b) Belemmeringen op het gebied van rendement – financiële knelpunten en oneerlijke concurrentieverhoudingen: Vele met name opkomende markten kenmerken zich door imperfecties ten aanzien van markttoegang, financiële infrastructuur (waardoor moeilijk of geen ondernemingsfinanciering is te krijgen) en rendementsbeperkende wet- en regelgeving.

Daarnaast is op vele buitenlandse afzetmarkten voor het Nederlandse bedrijfsleven nog geen sprake van een eerlijke concurrentieverhouding en/of een «level playing field». Het Nederlandse bedrijfsleven wordt in het buitenland nog steeds (veelvuldig) geconfronteerd met overheidsgesteunde concurrentie. EZ ondersteunt het bedrijfsleven op deze markten wanneer de barrières op commerciële basis niet, of tegen prohibitief hoge kosten, door het bedrijfsleven kunnen worden aangepakt. Tevens ondersteunt EZ het bedrijfsleven door concurrentieverstoringen onder voorwaarden te compenseren. EZ zet hiervoor de volgende instrumenten in.

¹ Er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van Opkomende Markten. De term doelt op de groep ontwikkelingslanden met behoorlijke groeiperspectieven. In Nederland rekent EZ landen met een BBP groter dan 40 mld USD, een groei boven het OESO gemiddelde (2,8%), een aandeel in de wereldimport van tenminste 0,3% en een redelijk aandeel in de stroom buitenlandse investeringen tot de opkomende markten (zie de EZ nota «Opkomende Markten, Ontwikkelingen en Perspectieven» (verschijnt jaarlijks)).

c) Risico's: Export naar en investeringen in bepaalde markten kunnen gepaard gaan met dusdanig grote commerciële en politieke risico's dat deze niet op de commerciële markt kunnen worden verzekerd. EZ ondersteunt het Nederlandse bedrijfsleven door het bieden van herverzekering voor commerciële en politieke risico's:

Nederland streeft naar een zo groot mogelijke participatie en aanwezigheid van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten. Als indicatie hiervoor is onderstaande tabel met effect-indicatoren opgenomen. In het jaarverslag zal op deze informatie worden teruggekomen.

¹ Vergelijking groei (voor NL gecorrigeerde/relevante) wereldhandel met groei NL handel in volume termen en groeicijfers per regio (EU, ontwikkelde landen buiten EU en regionaal) vergelijken met die van voorgaande jaren, evt. ook met groeicijfers van concurrerende landen.

² M.n. participatie van het MKB.

³ Succes bepalen door expliciteren doelstellingen (handels) missies, bijv. aantal en type bedrijven dat meegaat, aantal bedrijven dat contract afsluit.

⁴ Het aandeel van de projecten dat leidt tot een daadwerkelijke exportorder of investering

⁵ De mate waarin een project resulteert in (vervolg)opdrachten in termen van export of investeringen.

5.3 Budgettaire gevolgen van beleid

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar

5.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 64% van de voor 2002 geraamde uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die t/m 2001 zijn respectievelijk worden aangegaan. De kasraming is vanuit deze administratief-technische invalshoek derhalve in overwegende mate niet-flexibel.

De uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2002 aan te gane verplichtingen zijn in structureel opzicht voor EUR 25 mln benodigd voor apparaatsuitgaven van EZ en voor bijdragen aan instellingen en instituten (o.a. Benelux, WTO). De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

De raming voor overige programma-uitgaven (2002: EUR 49 mln) neemt in de loop van de tijd toe. Dit is logisch gezien de uitgaven voor «reeds aangegane verplichtingen t/m 2001» afneemt. Voor een groot deel van de overige programma-uitgaven zijn reeds convenanten of Memorenda of Understanding voor hulp aan opkomende markten afgesloten.

5.5 Groeiparagraaf

• Zoals aangegeven in paragraaf 5.2.1, kunnen bedrijven eventuele problemen die zij ondervinden bij het zakendoen op de interne Europese markt aanmelden bij het zogenaamde Klachtenloket. Het aantal en de aard van de klachten kan mogelijk een indicatie zijn voor de mate waarin de Europese interne markt goed functioneert. Onderzocht zal worden of de respons die het Klachtenloket krijgt aangrijpingspunten biedt voor een effectindicator voor de doelstelling «Vervolmaking van de Europese interne markt».

• Ten aanzien van twee effectindicatoren bij doelstelling 5.2.3 «Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, zowel nabije als veraf gelegen», wordt het volgende nader uitgewerkt:

a) Succesratio missies: Er wordt een waarderingssysteem uitgewerkt, waarbij afhankelijk van de specifieke doelstellingen per missie, cijfermatige waarderingen worden uitgewerkt, waarmee inzichtelijk kan worden gemaakt of en zo ja in hoeverre deze doelstellingen zijn gehaald. Bij dit systeem wordt een onderscheid gemaakt naar effect- en impactindicatoren. In 2002 wordt proef gedraaid om aan de hand van de praktijk eventuele verdere verbeteringen door te voeren. Het systeem moet een effectieve toepassing krijgen bij de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van missies (in samenspraak met de EVD).

b) Uitwerking Succesratio/export-investeringsmultiplier m.b.t. financieel instrumentarium:

– Voor de instrumenten waarop de indicator succesratio en/of de indicator export-investeringsmultiplier van toepassing is, wordt aan de uitvoerders gevraagd deze indicatoren structureel mee te nemen in hun periodieke rapportages.

– Voor de individuele instrumenten (bijv. PSO) wordt in nader overleg met de verantwoordelijke uitvoerder gekeken naar verdere mogelijkheden voor de uitwerking van effect-indicatoren.

c) In 2002 wordt beleidsonderbouwend onderzoek in gang gezet naar de mogelijkheid om meer effectindicatoren te definiëren voor de verschillende instrumenten.

6 VITALE BELANGEN TEN TIJDE VAN CRISIS

6.1 Algemene beleidsdoelstelling

In geval van een omvangrijke en/of langdurige crisis waarbij één of meerdere vitale belangen in het geding komen, kan het sociaal en maatschappelijk leven ontwricht raken. De veiligheid omvat in het kader van het crisisbeheersingsbeleid vier vitale belangen, te weten: de nationale rechtsorde, de internationale rechtsorde, de openbare en de economische veiligheid. Dit laatste belang betreft de bescherming van de economie, de allocatie van schaarse middelen ten behoeve van de vitale belangen. De algemene beleidsdoelstelling van EZ inzake het crisisbeheersingsbeleid luidt:

Het voorkomen of zoveel mogelijk beperken van de ontwrichting van het sociaal en maatschappelijk leven door het scheppen van voorwaarden die de economische veiligheid waarborgen.

6.2 Operationele doelstellingen

EZ geeft langs twee beleidslijnen inhoud aan crisisbeheersing:

6.2.1 Algemene crisisbeheersing: Het scheppen van voorwaarden voor het instandhouden van de vitale functies van het economisch proces tijdens crises.

6.2.2 Oliecrisisbeleid: Het zodanig voorbereid zijn op een onderbreking in de olieaanvoer dat de nadelige gevolgen daarvan kunnen worden voorkomen of tenminste zoveel mogelijk beperkt.

6.2.1 Algemene crisisbeheersing: Het scheppen van voorwaarden voor het instandhouden van de vitale functies van het economisch proces tijdens crises.

Het Project Crisisbeheersing (PCB) ontplooit activiteiten om het crisisbewustzijn en het crisisreactievermogen van het departement op peil te houden. Tevens richt het PCB – op basis van de Distributiewet – zich op het toewijzen van schaarse goederen en diensten voor de vitale sectoren tijdens crises. Ook is EZ verantwoordelijk voor de distributieorganisatie voor primaire levensbehoeften. In geval de internationale rechtsorde en de openbare veiligheid in het geding zijn, draagt EZ zorg voor de logistieke ondersteuning van zowel de krijgsmacht – al of niet in NAVO-verband – als voor de rampenbestrijdingsorganisatie.

Het PCB bereidt zich voor op nieuwe dreigingen onder andere door het actief inspelen op de ontwikkelingen van onze moderne kwetsbare samenleving (b.v. in het kader van ICT). Ook draagt het PCB zorg voor een adequate en toegankelijke economische noodwetgeving.

Tevens behartigt het PCB, gebruik makend van zijn expertise en netwerken, de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven bij grootschalige calamiteiten en andere veiligheidskwesties, ook als de levering aan vitale sectoren geen gevaar loopt. Voorts levert het PCB voor wat betreft het veiligheidsaspect een bijdrage aan het vestigingsbeleid voor bedrijven met een hoog potentieel risico.

6.2.2 Oliecrisisbeleid: Het zodanig voorbereid zijn op een onderbreking in de olieaanvoer dat de nadelige gevolgen daarvan kunnen worden voorkomen of tenminste zoveel mogelijk beperkt.

Een ongestoorde energievoorziening is essentieel voor een goed functioneren van de Nederlandse economie. Ongeveer eenderde van de Nederlandse energiebehoefte wordt gedekt door olieproducten. Tevens vervult de Nederlandse oliesector een essentiële rol in de olievoorziening van Noordwest-Europa.

Aanpak en instrumenten

In 2001 is door het parlement ingestemd met een voorstel tot modernisering van het Nederlandse oliecrisisbeleid (Kamerstukken II 1999/2000, 23 531). Het oliecrisisbeleid is er nu op gericht om te komen tot een eenvoudige en marktgeoriënteerde invulling van het Nederlandse pakket van maatregelen. Ook is in 2001 de Wet Voorraadvorming Aardolieproducten (Wva 2001) door het parlement aangenomen (Stb. 2001, 155).

Met de hierna beschreven maatregelen en werkzaamheden wordt beoogd invulling te geven aan de internationale eisen op het gebied van de olievoorzieningszekerheid:

a. Algemene maatregelen en werkzaamheden

• Nationale crisisorganisatie: in de Internationale Energie Overeenkomst (IEP) is vastgelegd dat de IEA landen een National Emergency Sharing Organisation (NESO) opzetten. NESO is ondergebracht bij het EZ.

• Participatie internationale fora: er zijn internationaal diverse overleggroepen voor de internationale oliecrisisvoorbereiding waarin Nederland participeert (EU, IEA, en Benelux). Daarnaast lopen onderhandelingen met zeven EU-lidstaten over wederzijdse erkenningsovereenkomsten voor het aanhouden van verplichte olievoorraden.

• Energie-informatiesysteem: Om te kunnen voldoen aan de internationale verplichtingen moet EZ beschikken over een adequaat informatiesysteem. In 2002 zullen de noodzakelijke aanpassingen, die onder andere voortvloeien uit de Wva 2001, hiertoe worden afgerond.

b. Maatregelen aan de aanbodzijde

• Wet voorraadvorming aardolieproducten 2001 (Wva 2001): deze wet regelt per 1-4-2001 de manier waarop Nederland de internationale voorraadverplichtingen invult. De voorraadverplichtingen rusten voor een deel op het oliebedrijfsleven (producenten en handelaren), maar voor het merendeel op de Stichting Centraal Orgaan Voorraadvorming Aardolieproducten (COVA). In 2001 is een studie uitgezet naar de mogelijke opzet en invulling van de in de Wva 2001 (artikel 8, lid 3) aangekondigde nadere regels die speculatie moeten voorkomen.

• Nederland zet in op minimaliseren van de hoogte van de voorraadheffing (huidige waarde 0,6 cent/liter). Daarnaast worden de uitvoeringswerkzaamheden van de bilaterale verdragen in het kader van de olievoorraadverplichtingen verricht.

c. Vraagbeperkende maatregelen

Het pakket vraagbeperkende maatregelen is als volgt samengesteld: publiciteit en voorlichting, vrijwillige afleveringsbeperkingen, snelheidsbeperkingen, autoloze zondagen en convenanten met raffinaderijen en petrochemie. Voor een deel zijn de voorbereidingen van de maatregelen al gereed. In 2002 zal het lopende overleg over de afspraken en de mogelijke effecten van een vrijwillige vraagreductie in de gebruikssfeer bij de raffinaderijen en de petrochemie worden afgerond.

6.3 Budgettaire gevolgen van beleid

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar

6.4 Budgetflexibiliteit

De uitgavenraming heeft nagenoeg volledig betrekking op het aanhouden van een voorraad aardolieproducten, krachtens de Wet voorraadvorming aardolieproducten 2001 (Wva 2001). De raming is derhalve als niet-flexibel te beschouwen.

6.5 Groeiparagraaf

Ten aanzien van dit artikel worden geen significante verbeteringen voorzien in het kader van het groeitraject VBTB.

7 BEHEER BODEMSCHATTEN

7.1 Algemene doelstelling

Het duurzaam en verantwoord beheer van de nationale bodemschatten (olie, gas, zout) met optimale opbrengsten voor de samenleving.

7.2 Operationele doelstellingen

De algemene doelstelling valt uiteen in de volgende operationele doelstellingen:

7.2.1 Het ten behoeve van een optimale opbrengst voor de samenleving uitvoering geven aan de publiek- en privaatrechtelijke bepalingen omtrent de aan de Staat toekomende baten (niet-belastingmiddelen) uit de winning van koolwaterstoffen en zout.

7.2.2 Het zorgdragen voor een goed mijnbouwklimaat.

7.2.3 Het tegengaan van nadelige gevolgen van de exploratie en exploitatie van bodemschatten voor veiligheid, gezondheid en milieu.

7.2.4 Het zorgdragen voor een zorgvuldig beheer van de ondergrond.

7.2.1 Het ten behoeve van een optimale opbrengst voor de samenleving uitvoering geven aan de publiek- en privaatrechtelijke bepalingen omtrent de aan de Staat toekomende baten (niet-belastingmiddelen) uit de winning van koolwaterstoffen en zout.

a) Koolwaterstoffen (aardgas): Bij de winning van koolwaterstoffen gaat het in het bijzonder om de winning van aardgas. De belangrijkste (maar niet de enige) manier waarop de samenleving profiteert van de nationale bodemschatten is het meedelen in de opbrengst van de winning. Kerngedachte is dat de Staat niet bereid is haar soevereiniteit over de bodemschatten over te dragen aan derden met het oog op winning zonder daarvoor een optimale vergoeding te verkrijgen. Het beleid met betrekking tot de afdrachten staat beschreven bij operationele doelstelling 7.2.2 inzake het mijnbouwklimaat.

De nieuwe Mijnbouwwet die ook de komende periode in het parlement aan de orde is zal ook gevolgen hebben voor de uitvoering van de diverse bepalingen omtrent de Staatsbaten. Het gaat dan met name om de mogelijkheid de Belastingdienst meer bij de uitvoering te betrekken. Inzet daarbij is stroomlijning van de procedures binnen de Rijksoverheid en beperking van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven. Hier gaat het om de (aardgas)baten exclusief de vennootschapsbelasting. Het niveau van de baten is niet taakstellend. Deze inkomsten, niet-belastingmiddelen, zijn, gegeven de diverse bepalingen omtrent de Staatsbaten, afhankelijk van variabelen als productie, opbrengst, kosten en externe factoren als (prijs)ontwikkelingen op de energie- en valutamarkt, variaties in de gasafzet en andere marktontwikkelingen. Bronnen zijn de MeerOpbrengstRegeling Groningen, Energiebeheer Nederland B.V. (EBN), opbrengsten mijnwetgeving, dividend N.V. Nederlandse Gasunie en Common Area.

Conform de instellingswet van het Fes (Kamerstukken II 1992/93, 23 002, nrs. 1–2) komt 41,5% van de jaarlijkse gasbaten ten gunste van de begroting van dit fonds. De bijdrage aan het Fes wordt bij dit beleidsartikel verwerkt als een minpost van het totaal van de gasbaten niet-belastingmiddelen.

Bij gelegenheid van de beursgang van DSM N.V. heeft DSM haar aandelen in Energiebeheer Nederland B.V. overgedragen aan de Staat in ruil voor certificaten van die aandelen. De certificaathouder heeft geen stemrecht, maar wel recht op de jaarlijkse dividenduitkering van EBN. Alle certificaten zijn in handen van DSM N.V. De dividenduitkering EBN wordt daarom volledig naar DSM N.V. doorgesluisd.

b) Zout: Op grond van een overeenkomst van 13 juli 1918 (laatstelijk gewijzigd per machtiging bij wet van 7 juli 1988, Stb. 372), behorende bij de mijnbouwconcessies voor de winning van zout, draagt AKZO jaarlijks een bedrag aan de Staat af.

7.2.2 Het zorgdragen voor een goed mijnbouwklimaat

De Staat schept met wet- en regelgeving de kaders waarbinnen exploratie en exploitatie van onze nationale bodemschatten doelmatig, zorgvuldig en verantwoord kan plaatsvinden. Die regelgeving moet een bijdrage leveren aan een goed mijnbouwklimaat. Kerngedachte daarbij is dat de waarde van de bodemschatten voor de samenleving pas tot uitdrukking kan komen als mijnbouwondernemingen daadwerkelijk tot opsporing en winning overgaan. Er zijn vier aandachtsgebieden voor het mijnbouwklimaat:

a) Mijnwetgeving: Mijnwetgeving voorziet in het kader voor een verantwoorde en doelmatige mijnbouw op het Nederlands territoir en het continentaal plat. De komende periode zal vernieuwing van de Mijnwetgeving in het parlement aan de orde zijn. Op dit moment ligt het voorstel voor de Mijnbouwwet voor in de TK. In mei 2001 zijn de nota naar aanleiding van het nader verslag en de tweede nota van wijziging naar de Tweede Kamer gezonden (Kamerstukken II 2000/01, 26 219, nr. 12 en 13).

b) Depletiebeleid en kleine velden beleid: Uitgangspunt van het depletiebeleid is dat alle economisch winbare voorkomens, ook de kleinere, daadwerkelijk tot ontwikkeling gebracht moeten kunnen worden. Het is ongewenst dat winbaar gas ongebruikt in de bodem achterblijft. Dat is van belang voor de betrokken sector en de economie, voor de gasvoorziening en de voorzieningszekerheid, voor de aanzienlijke gasbaten voor de samenleving én voor het milieu, want er is geen schonere fossiele energie denkbaar dan verantwoord gewonnen gas.

Om dit te bereiken wordt in de nieuwe Mijnbouwwet het instrument van het winningsplan geïntroduceerd, waarmee onder andere bereikt kan worden dat geen winbaar gas achterblijft in een veld waar een winningsvergunning voor is aangevraagd.

Voor de kleinere gasvelden geldt dat de kans op rendabele ontwikkeling de komende jaren nog relatief gunstig is, zolang de fysieke infrastructuur met name in de vorm van buisleidingen op het continentaal plat nog beschikbaar is én zolang het Groningenveld nog voldoende flexibiliteit heeft om de inpassing van het kleine velden gas te accommoderen. Voor kleine velden is het motto kort gezegd «nu of nooit».

Het kleine velden beleid en de rol die het Groningenveld daarbij vervult is vastgelegd in de Gaswet. In het komende Energierapport zal, net als bij voorgaande gelegenheden, nader worden ingegaan op de eisen die dit stelt aan het planmatig beheer van de Nederlandse gasvoorkomens in het algemeen en het productieniveau dat daarmee samenhangt.

c) Financieel beleid: Uitgangspunt van het financiële beleid is dat de samenleving moet delen in de opbrengsten van de winning. Bij de uitwerking daarvan moet uiteraard zorgvuldig rekening worden gehouden met de eisen die een goed mijnbouwklimaat stelt. Als het afdrachtenstelsel mijnbouwondernemingen zou doen afzien van concrete activiteiten is de samenleving daar immers niet mee gebaat. In 2000 is het afdrachtenstelsel voor winning op zee aangepast met het oog op het mijnbouwklimaat. Ook bij de herziening van de Mijnwetgeving zal de vereenvoudiging van het afdrachtenstelsel aan de orde komen.

d) Monitoring: In het verleden is met het jaarboek Olie en Gas de ontwikkeling van de mijnbouwactiviteiten steeds gemonitord. Mede gelet op artikel 58 van de Gaswet zal bij het komende Energierapport een verdiepingsslag worden gemaakt.

7.2.3 Het tegengaan van nadelige gevolgen van de exploratie en exploitatie van bodemschatten voor veiligheid, gezondheid en milieu

Bij de uitoefening van mijnbouwactiviteiten zetten zowel de overheid als mijnbouwondernemingen zich ervoor in om onveilige situaties bij mijnbouwactiviteiten en schade aan het milieu te voorkomen. Naast het stellen van regels en het maken van afspraken, onder andere in het milieuconvenant met de olie- en gasindustrie, vindt er toezicht op de naleving plaats.

Het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) houdt toezicht op de naleving van wettelijke regelingen die van toepassing zijn op het opsporen en het winnen van delfstoffen. Het gaat daarbij vooral om gas, aardolie en zout in Nederland en het Nederlandse deel van het continentaal plat. De dienst richt zich voornamelijk op de terreinen veiligheid, gezondheid en milieu, alsmede op de bescherming van delfstoffen en het voorkomen van schade of hinder. Meer in het bijzonder zijn de taken: toezicht op mijnbouwkundige activiteiten, adequate advisering en deskundige inbreng bij maatschappelijke discussies. SodM draagt tevens bij aan operationele doelstelling 7.2.4. Het zorgdragen voor een zorgvuldig beheer van de ondergrond.

7.2.4 Het zorgdragen voor een zorgvuldig beheer van de ondergrond

De overheid wil situaties waarbij ondoelmatig wordt gewonnen of anderszins het belang van een planmatig beheer van de ondergrond wordt geschaad en het ontstaan en de gevolgen van schade door bodembewegingen als gevolg van delfstoffenwinning zoveel mogelijk beperken. Bij het nemen van beslissingen laat zij zich bijstaan, informeren en adviseren door onafhankelijke deskundigen.

a) Mijnraad: De Mijnraad is de adviseur voor opsporing en winning van delfstoffen. De leden geven de Minister van Economische Zaken een onafhankelijk oordeel over mijnbouwaangelegenheden op grond van hun specifieke deskundigheid.

b) Technische Commissie Bodembeweging (TCBB): De onafhankelijke TCBB geeft de Minister van EZ advies over de nadelige gevolgen van bodembewegingen als gevolg van delfstoffenwinning. Op grond van de taakuitbreiding van de TCBB kan ook degene die zaakschade heeft geleden advies vragen aan de commissie of zijn schade veroorzaakt is door mijnbouwactiviteiten. De TCBB kan dan op basis van eigen onafhankelijk onderzoek aangeven of dat inderdaad het geval is en hoe hoog het schadebedrag is. Het advies van de TCBB is niet juridisch bindend, maar de verwachting bestaat dat partijen op grond van dit onafhankelijke advies tot een schikking zullen komen.

c) Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen – TNO: Met ingang van 1 januari 2001 is de financieringsstructuur van het NITG gewijzigd. Voor de doelfinanciering DINO (Data en Informatie Nederlandse Ondergrond) wordt vanaf 1 januari 2001 jaarlijks structureel EUR 13,1 mln overgeheveld naar de begroting van OCenW. De financiering wordt daar opgenomen in de TNO begrotingssystematiek. Met het DINO-programma wordt de publieke functie van het instituut gefinancierd inzake het verwerven, kwaliteitsborgen, verwerken, interpreteren en beschikbaar stellen van gegevens inzake de ondergrond.

Voor de advisering van EZ inzake mijnwettelijke taken wordt via een opdrachtnemer-opdrachtgever relatie jaarlijks een groot aantal projecten uitgevoerd.

7.3 Budgettaire gevolgen van beleid

¹ Door reorganisatie zijn geen gegevens over 2000 beschikbaar.

Fiscale maatregelen

Ter stimulering van opsporings- en winningsactiviteiten op het Nederlands deel van het continentaal plat bestaat de fiscale faciliteit «willekeurige afschrijving continentaal plat» (Aanwijzingsregeling willekeurige afschrijving continentaal plat, Stcrt. 1995, 123 en Besluit willekeurige afschrijving, Stb. 1996, 214). Deze faciliteit zal worden geïntegreerd in de Mijnbouwwet: art. 64 lid 7 van het wetsvoorstel 26 219 (budget 2002: EUR 10,4 mln; 2003 en verder: nul). Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2002, bijlage 5 Belastinguitgaven.

7.4 Budgetflexibiliteit

De uitgaven van dit artikel bestaan voor 90% uit de uitkering van dividend Energie Beheer Nederland B.V. (EBN) aan DSM. Zie operationele doelstelling 7.2.1. Deze uitkering is vastgelegd in de beheersovereenkomst tussen Staat, DSM en EBN. Bij handhaving van deze overeenkomst kennen de hiermee samenhangende uitgaven geen flexibiliteit.

Daarnaast zijn apparaatsuitgaven voor SodM geraamd en bijdragen ten behoeve van opdrachten en onderzoek. De apparaatsuitgaven zijn in bestuurlijk opzicht slechts in beperkte mate flexibel.

7.5 Groeiparagraaf

In aanvulling op hetgeen vermeld is in de groeiparagraaf van de leeswijzer het volgende: Met het jaarboek Olie en gas is de ontwikkeling van mijnbouwactiviteiten steeds gemonitord. Mede gelet op artikel 58 van de Gaswet zal bij het komende Energierapport een verdiepingsslag worden gemaakt, waardoor de Kamer breder geïnformeerd zal worden over het activiteitenniveau in Nederland. In het verleden is er ook onderzoek gedaan naar het Nederlandse mijnbouwklimaat in internationaal perspectief. In de komende periode zal worden bezien hoe op grond van dergelijke informatie prestatie-indicatoren voor het beleid kunnen worden geformuleerd. De inzet is om tenminste het huidige niveau van aantrekkelijkheid van het mijnbouwklimaat te handhaven.

8 ECONOMISCHE ANALYSES EN PROGNOSES

8.1 Algemene beleidsdoelstelling

Het bevorderen van een samenhangend economisch beleid van het kabinet door het maken van onafhankelijke analyses en prognoses.

8.2 Operationele doelstelling

Om invulling te geven aan de hierboven geformuleerde algemene doelstelling is het Centraal Planbureau (CPB) opgericht. De algemene beleidsdoelstelling wordt door het CPB als volgt geoperationaliseerd: «Het maken van onafhankelijke economische analyses en prognoses die wetenschappelijk verantwoord en up-to-date zijn en die relevant zijn voor het beleid van de regering, het parlement en andere maatschappelijke organisaties, zoals politieke partijen en bedrijfsleven.»

In onderstaand overzicht is dit vertaald in doelstellingen en daaraan verbonden streefwaarden en prestatie-indicatoren.

¹ Centrale Plancommissie en Centraal Economische Commissie.

Ook laat de taak van het CPB zich vertalen naar de volgende activiteiten met de daaraan gekoppelde inzet van fte's, aantallen en daarmee gemoeide apparaatskosten.

* In deze gegevens is rekening gehouden met aanvullende projecten in opdracht van andere ministeries.

8.3 Budgettaire gevolgen van het beleid

* Excl. personeel voor aanvullende projecten.

8.4 Budgetflexibiliteit

De raming bestaat uitsluitend uit apparaatsuitgaven van het CPB. Deze uitgaven zijn in bestuurlijk opzicht slechts in beperkte mate flexibel.

8.5 Groeiparagraaf

Met betrekking tot de formulering van doelstellingen en prestatiegegevens worden geen specifieke ontwikkelingen voorzien.

9. VOORZIEN IN MAATSCHAPPELIJKE BEHOEFTE AAN STATISTIEKEN

9.1 Algemene beleidsdoelstelling

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is verantwoordelijk voor de statistische beschrijving van relevante maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland. De taak van het CBS is vastgelegd als «het verrichten van statistisch onderzoek ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap en het openbaar maken van de op grond van zodanig onderzoek samengestelde statistieken» (CBS/CCS-wet, art. 3).

9.2 Operationele doelstellingen

Voor de middellange termijn heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de ambitie om zijn rol als nationaal statistisch bureau te versterken door beter in te spelen op de vraag naar statistische informatie. Vanwege het toenemende belang van internationaal vergelijkbare statistieken wil het CBS ook zijn internationale positie versterken. Om deze ambities te verwezenlijken is een aantal concrete doelen geformuleerd. Deze doelen zijn opgenomen in de strategienota «Statistieken die tellen». Het gaat om de volgende doelen:

A. Op het gebied van Statistiekproductie

a.1. Verbetering kwaliteit statistische processen;

a.2. Verbetering gebruik statistische informatie output;

a.3. Vermindering enquêtedruk.

B. Op het gebied van Informatie ontwikkeling:

b.1. Verbetering servicegraad departementen, onder andere door een centrum voor beleidsstatistieken

C. Op het gebied van ICT en methodologie

c.1. Verbetering van positionering

D. Op het gebied van Bedrijfsvoering en HRM

d.1. Verbetering van bedrijfsvoering en HRM

De doelen zijn in de aansluitende tabel geoperationaliseerd.

Bij de realisatie van deze doelstellingen gelden onder meer de volgende randvoorwaarden:

• Het CBS dient kostenloze toegang te krijgen tot bestaande registraties;

• Het toenemend gebruik van registraties, het onderling koppelen daarvan en de combinatie met enquêtegegevens stelt hoge eisen aan de privacybescherming;

In 2000 is bij het CBS een grootschalige reorganisatie doorgevoerd. De structuur van de organisatie is aangepast aan de nieuwe productieprocessen. Daarmee zijn de voorwaarden gecreëerd voor een aanzienlijke verbetering van de effectiviteit en de efficiency. De uiteindelijk te bereiken efficiencywinst die leidt tot een structurele reductie van de kosten met EUR 11 mln op jaarbasis, zal in 2003 worden gerealiseerd.

In de zomer van 2000 heeft het kabinet een standpunt ingenomen over het rapport naar aanleiding van het Interdepartementaal Beleidsonderzoek bij het CBS. Belangrijke elementen uit dit standpunt zijn:

• Het CBS zal rechtspersoon en Zelfstandig Bestuursorgaan worden.

• Het zal onder het baten-lastenstelsel gaan werken.

• De CCS zal ook een toezicht functie krijgen ten aanzien van de efficiency en effectiviteit van de statistieken.

• Het CBS zal kostenloos toegang krijgen tot registraties.

• Het CBS zal beter betrokken worden bij de communautaire besluitvorming.

De wetgeving om een en ander te realiseren is inmiddels in voorbereiding. In de raming voor 2001 is voorzien in structurele uitbreiding voor het CBS ter hoogte van EUR 6 mln om de vele nieuwe communautaire verplichtingen te kunnen uitvoeren.