INHOUDSOPGAVE

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET WETSVOORSTEL

Wetsartikel 1 (uitgaven/verplichtingen en ontvangsten)

De begrotingsstaten die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001 elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begrotingsstaat van het Ministerie van Economische Zaken voor het jaar 2004 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2004. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2004.

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de uitgaven, verplichtingen en de ontvangsten voor het jaar 2004 vastgesteld. De in de begroting opgenomen begrotingsartikelen worden in onderdeel B van deze memorie van toelichting toegelicht (de zogenaamde begrotingstoelichting).

Wetsartikel 2 (agentschappen)

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de baten en lasten en kapitaaluitgaven en ontvangsten van de agentschappen Senter, EVD, Bureau I.E., Telecom en het tijdelijk agentschap Novem voor het jaar 2004 vastgesteld. De in die begrotingen opgenomen begrotingsartikelen worden toegelicht in onderdeel B van deze memorie van toelichting.

Het advies van de Raad van State wordt niet openbaar gemaakt op grond van het bepaalde in artikel 25a, derde lid, onder b, van de Wet op de Raad van State.

B. BEGROTINGSTOELICHTING

De toelichting bij de EZ-begroting 2004 kent de volgende opbouw.

1. Leeswijzer

2. Het beleid

2.1 De Beleidsagenda

2.2 Beleidsartikelen

1. Werking binnenlandse markten

2. Bevorderen van innovatiekracht

3. Bevorderen ondernemingsklimaat

4. Doelmatige en duurzame energiehuishouding

5. Buitenlandse economische betrekkingen

6. Vitale belangen ten tijde van crisis

7. Beheer bodemschatten

8. Economische analyses en prognoses

9. Voorzien in maatschappelijke behoefte aan statistieken

10. Excellente informatie- en communicatienetwerken en -technologie

2.3 Niet-beleidsartikelen

21. Algemeen

22. Nominaal en onvoorzien

23. Afwikkeling oude verplichtingen

3. De bedrijfsvoering

4. Agentschappen

• Senter

• Economische Voorlichtingsdienst (EVD)

• Bureau voor het Industriële Eigendom (Bureau I.E.)

• Novem

• Telecom

5. Verdiepingsbijlage

6. Bijlage subsidies instituten

7. Bijlage inzake ZBO's en RWT's

8. Bijlage moties en toezeggingen

9. Lijst van afkortingen

10. Trefwoordenregister

1. LEESWIJZER

De leeswijzer gaat in op de volgende onderwerpen:

1. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid

2. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

3. VBTB-paragrafen

4. Evaluatiebeleid

5. Aanpassing van operationele doelen

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen

7. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften

1. Resultaatverantwoordelijkheid versus systeemverantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken is verantwoordelijk voor het scheppen van voorwaarden voor het realiseren van duurzame economische groei. Voor een goede werking van de economie is het nodig dat private partijen binnen bepaalde randvoorwaarden hun gang kunnen gaan. EZ werkt als een katalysator die de (potentiële) economische groei moet voortstuwen. Op het gebied van marktwerking, kennis- en innovatiebeleid, ondernemingsklimaat en het economische buitenlandbeleid is EZ slechts één van de relevante partijen. Ook worden ontwikkelingen op die gebieden voortdurend door externe factoren beïnvloed. De eigen sturing op de mate van doelbereik is hierdoor beperkt. Gelet op het voorwaardenscheppende karakter van het beleid, is er sprake van een systeemverantwoordelijkheid voor de Minister van EZ. Dit betekent dat het accent bij de verantwoording komt te liggen op de wijze waarop EZ invulling heeft gegeven aan de inrichting van het «beleidssysteem». Uiteraard gebeurt dit nadrukkelijk in de context van de beleidsresultaten. Zoals bijvoorbeeld bij beleidsartikel 2 Bevordering van innovatiekracht, waar effectindicatoren zijn gedefinieerd. De ontwikkeling die in deze indicatoren optreedt, is van belang voor de inrichting van het Dynamisch innovatiesysteem, waarvan het beleidsinstrumentarium van EZ een onderdeel is.

2. Veronderstellingen in effectbereiking, doelmatigheid en raming

Bij de beleidsartikelen zijn de veronderstellingen ten aanzien van effectbereik verwerkt in de beleidscontext en niet in een aparte paragraaf. In de meeste gevallen zou bij het vermelden van de veronderstellingen in een aparte paragraaf de beleidscontext ontbreken die juist nodig is om de veronderstellingen goed te kunnen plaatsen en beoordelen.

In algemene zin geldt dat de mate van doelbereik ten aanzien van de centrale EZ-doelstelling, te weten de bevordering van duurzame economische groei, afhankelijk is van vele factoren. De internationale conjunctuur is één van die factoren die bij nagenoeg alle beleidsartikelen een belangrijke rol speelt. In de toelichting op de beleidsartikelen is op meer specifieke factoren ingegaan. Voorts zijn bij een aantal beleidsartikelen en in de paragrafen inzake de baten-lastendiensten gegevens opgenomen die indicatief zijn voor doelmatigheid en raming. Zo zijn per beleidsartikel de personele uitgaven gespecificeerd naar de «P en Q»-componenten. De programma-uitgaven zijn niet gespecificeerd naar «P en Q», omdat deze componenten van de raming geen stuurvariabelen zijn.

3. VBTB-paragrafen

In de EZ-begroting van vorig jaar (2003) waren in de VBTB-paragrafen bij de beleidsartikelen diverse elementen opgenomen waarbij een reëel perspectief bestond op verbeteringen in het kader van de VBTB-begroting. Bij de voorbereiding van de begroting 2004 is getracht deze verbeterpunten zo goed mogelijk in te vullen. Daar waar verbeterpunten zijn ingevuld, wordt dit in de beleidsartikelen aangegeven. Bij enkele verbeterpunten uit de begroting 2003 is in de begroting 2004 weliswaar sprake van voortgang, maar nog niet van volledige invulling. De voortgang op die punten wordt vermeld in de VBTB-paragrafen van deze begroting. In de VBTB-paragrafen worden uiteraard ook de nieuwe verbeterpunten gemeld die bij de voorbereiding van deze begroting naar voren zijn gekomen.

Niet alle beleidsdoelstellingen kunnen integraal volgens de VBTB-theorie worden uitgewerkt. Zo is de invloed van beleidsinstrumenten in termen van maatschappelijk effect in een aantal gevallen niet exact of soms moeilijk meetbaar. Ook komt het voor dat de maatschappelijke effecten van beleidsmaatregelen pas jaren na de implementatie van het beleid hun beslag krijgen. Een door EZ geïnitieerde internationale studie naar effectmeting op het gebied van het innovatiebeleid heeft een aantal van deze beperkingen ten aanzien van effectmeting duidelijk gemaakt. In de praktijk blijkt het vaak ook moeilijk om specifieke interventietaken geheel in VBTB-termen te gieten. Dit is bijvoorbeeld merkbaar bij de doelstelling gericht op de vervolmaking van de Europese interne markt (beleidsartikel 5). De eigen sturing op de mate van doelbereik is op dit gebied zeer beperkt.

De begroting 2004 is de laatste begroting die een VBTB-paragraaf heeft.

4. Aanpassing van operationele doelen

De begroting is een weerspiegeling van het beleid. Het beleid is dynamisch en wordt aangepast op grond van nieuwe inzichten en prioriteitstellingen en/of gewijzigde externe omstandigheden. In dat kader zijn in de begroting 2004 bij diverse beleidsartikelen operationele doelstellingen gewijzigd, samengevoegd of toegevoegd. Deze wijzigingen beogen het VBTB-gehalte van de EZ-begroting te vergroten, onder andere door operationele doelstellingen en het daaronder vallende beleid beter op elkaar te laten aansluiten. Het gaat om de volgende wijzigingen.

Beleidsartikel 1: EZ beoogt in haar marktwerkingsbeleid meer aandacht te geven aan de positie van de consument. Bovendien heeft het verlagen van de administratieve lasten een hogere prioriteit gekregen. De verdeling van de beleidsterreinen over de operationele doelen van artikel 1 is daarop afgestemd. Er zijn twee operationele doelen samengevoegd en er is een nieuw operationeel doel toegevoegd. De formulering van de operationele doelen is ook gewijzigd.

Beleidsartikel 2 en 10: Het ICT-beleid van beleidsartikel 2 (Innovatie) is overgeheveld naar beleidsartikel 10 (Excellente informatie- en communicatienetwerken en -technologie). Het doel hiervan is invulling te geven aan de wens tot meer samenhang in het ICT-beleid, hetgeen met de overheveling in 2002 van het DG Telecommunicatie- en postmarkt van VenW naar EZ werd beoogd.

Beleidsartikel 4: De publieke belangen ten aanzien van energie (met uitzondering van het beheer bodemschatten) zijn in één begrotingsartikel ondergebracht. Twee operationele doelen zijn toegevoegd: Voorzieningszekerheid en leveringszekerheid (operationeel doel 4.2.1) en Onderzoek en transitie (operationeel doel 4.2.5). De operationele doelen voor energie-efficiëntieverbetering en duurzame energie (waaronder nu ook groene markt) zijn gehandhaafd. Het operationele doel ten aanzien van CO₂-reductie is aangescherpt.

Beleidsartikel 7: Dit beleidsartikel kent voortaan één operationeel doel in plaats van vier. De operationalisering van de algemene doelstelling sluit hierdoor beter aan bij het beleid. Aan de doelstelling zijn prestatie-indicatoren gekoppeld. Voorheen kende dit artikel deze niet.

In de verdiepingsbijlage wordt per artikel nader op alle wijzigingen ingegaan.

5. Evaluatiebeleid

De Ministeriële Regeling Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek Rijksoverheid (RPE) van het Ministerie van Financiën stelt een aantal eisen aan de inrichting van systemen van prestatiegegevens en evaluatieonderzoek. Binnen EZ is deze regeling geïmplementeerd, waarbij het evaluatiebeleid van EZ is vernieuwd in lijn met de RPE. In hoofdlijn bevat het EZ-evaluatiebeleid de volgende elementen:

• Er is een procedure voor de programmering, het beheer en de melding van resultaten van evaluatieonderzoeken.

• Aanvullend op de huidige evaluatie van individuele beleidsinstrumenten zullen de operationele beleidsdoelen periodiek worden geëvalueerd. Bezien zal worden in hoeverre aanvullende evaluaties van algemene doelen noodzakelijk zijn. Hiermee zijn de beleidsdoelen en instrumenten uit de begroting van EZ, conform de RPE, afgedekt met evaluatie-instrumenten.

• Er is een procedure voor de afweging ten aanzien van ex-ante evaluatieonderzoek bij nieuw beleid of wijziging van bestaande beleidsdoelen en/of beleidsinstrumenten.

• Er is een procedure opgesteld voor de uitvoering van ex-post evaluatieonderzoek.

• Ter waarborging van de kwaliteit van evaluatieonderzoek is een aantal checks and balances vastgesteld, zoals het hanteren van het instrument van de begeleidingscommissie en een jaarlijkse audit door de Auditdienst van (onderdelen van) de evaluatiefunctie.

• Alle opzetten van evaluatieonderzoek worden getoetst aan de criteria van de RPE.

• Er is een procedure waarmee de betrouwbaarheid, validiteit en bruikbaarheid van alle in de begroting opgenomen prestatiegegevens wordt geoptimaliseerd. Tevens zijn spelregels opgesteld voor zowel het beheer als de actualisatie van de huidige prestatiegegevens als het ontwikkelen van nieuwe prestatiegegevens.

• De implementatie en werking van de RPE binnen EZ zullen in 2004 worden geëvalueerd.

Bij de beleidsartikelen is de programmering van de evaluaties van de operationele doelen opgenomen in een aparte evaluatieparagraaf. De integrale evaluatieplanning van EZ (inclusief de evaluaties van individuele instrumenten) is opgenomen in het rijksbrede evaluatieoverzicht van het Ministerie van Financiën. Resultaten van afgeronde evaluatieonderzoeken zijn vermeld bij de desbetreffende beleidsartikelen.

6. Toerekening van apparaatsuitgaven aan de beleidsartikelen

De personele uitgaven van het kernministerie EZ die direct verband houden met beleidsuitgaven worden verbijzonderd naar de betreffende artikelen. De personele uitgaven voor de Directoraten-Generaal die onder het kernministerie vallen, zijn geraamd bij de beleidsartikelen 1 tot en met 7, alsmede beleidsartikel 10. De personele uitgaven zijn geraamd op basis van de formatieve sterkte en de gemiddelde loonsom. Als verdeelsleutel is het aantal fte's per beleidsartikel gehanteerd.

De in dit opzicht als indirect te beschouwen personele uitgaven van het kernministerie (algemene leiding, stafdirecties) worden geraamd op artikel 21 Algemeen. De materiële uitgaven van het kernministerie en de overige apparaatsuitgaven worden eveneens geraamd op artikel 21 Algemeen. Er heeft geen toerekening van deze uitgaven aan de beleidsartikelen plaatsgevonden.

Voor de diensten van EZ (NMa/DTe, SodM, CPB) geldt dat de integrale apparaatsuitgaven geraamd zijn op de betreffende beleidsartikelen (respectievelijk de artikelen 1, 7 en 8). Voor de ZBO's van EZ zijn de apparaatuitgaven geraamd op artikel 9 (CBS) en artikel 10 (OPTA).

Voor de baten-lastendiensten (Senter, Novem, EVD, Bureau I.E. en Telecom) geldt een ander regime. De vergoedingen van EZ aan deze baten-lastendiensten worden geraamd op de beleidsmatig daarvoor in aanmerking komende artikelen. De paragrafen inzake de batenlastendiensten geven inzicht in de apparaatsuitgaven van Senter, Novem, EVD, Bureau I.E. en Telecom.

7. Afwijkingen van de rijksbegrotingsvoorschriften

In afwijking van de voorschriften specificeert EZ bij de beleidsartikelen de verplichtingenramingen in plaats van de uitgavenramingen, omdat de verplichtingenramingen op het niveau van de artikelen het meeste inzicht geven in het actuele beleid. Beleidsbeslissingen, zoals het introduceren of het beëindigen van subsidieregelingen zijn in de verplichtingenramingen immers direct traceerbaar. Vanwege de doorlooptijden en betalingsschema's van subsidies, bieden de uitgavenramingen in dat opzicht minder informatie. Overigens bevat de verdiepingsbijlage wel een specificatie van de uitgavenramingen naar operationeel doel.

Daarnaast zijn de bedragen in de budgettaire paragraaf van de beleidsartikelen uit oogpunt van presentatie uitgedrukt in miljoenen, in plaats van in duizenden.

2. HET BELEID

2.1 BELEIDSAGENDA

Inleiding

De huidige problemen van de Nederlandse economie zijn niet alleen conjunctureel, maar in belangrijke mate structureel van aard. Nog meer dan voorheen moet het beleid zich richten op die factoren die het groeivermogen van de Nederlandse economie versterken: innovatie, dynamiek en ondernemerschap. Maar dat is niet genoeg. Om de aansluiting bij de top van Europa te hervinden, moet er ook binnen deze prioriteiten gekozen worden. Daarbij wordt het (lange termijn) belang van de consument centraal gesteld. Tegelijkertijd moeten we nog meer dan voorheen oog hebben voor de internationale en duurzaamheidaspecten van het economisch beleid. De voortgaande Europese integratie, de aanstaande uitbreiding van de EU en de ambities van Lissabon dwingen ons hiertoe. Op deze manier kunnen we weer perspectief krijgen op een duurzame economische groei van 3%.

Conjuncturele ontwikkeling

Het kabinet begint de rit onder een somber economisch gesternte. Waren we aan het eind van de vorige eeuw gewend geraakt aan economische groeicijfers van 3 of zelfs 4%, momenteel verkeert Nederland duidelijk in een recessie. Daarnaast loopt de werkloosheid schrikbarend snel op (met 14 duizend personen per maand) en baren de overheidsfinanciën zorgen. We staan er slechter voor dan begin jaren '90 en wat betreft de snelle achteruitgang van de economische situatie roept het herinneringen op aan het begin van de jaren tachtig.

Vooral het bedrijfsleven heeft het zwaar te verduren. De industriële productie daalt sinds 2001 al acht achtereenvolgende kwartalen. De bedrijfsinvesteringen nemen inmiddels drie jaar op rij af met in totaal bijna 12%. De werkgelegenheid in de marktsector loopt dit jaar met 2% terug en voor komend jaar wordt een daling van nog eens 1¼% verwacht. Werkgevers zijn de afgelopen twee jaar relatief terughoudend geweest met het inkrimpen van personeelsbestanden, hetgeen resulteerde in een stagnerende ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit. Tegelijkertijd zijn de loonkosten snel gestegen, waardoor de winsten onder druk zijn komen te staan. Nu het economisch herstel – en daardoor ook groei van productie en winst van bedrijven opnieuw vertraging lijkt op te lopen, zullen er naar verwachting in 2003 aanzienlijk meer banen verloren gaan dan in 2002. In de periode 2002–2004 gaan zo in totaal naar verwachting circa 180 duizend banen verloren.

Tot dusverre hebben zich nog maar weinig tekenen van spoedig herstel geopenbaard. Voor het tweede halfjaar van 2003 wordt verwacht dat de Nederlandse economie voorzichtig opkrabbelt.

Economisch structuur

Gedeeltelijk is de huidige economische malaise in Nederland het gevolg van een wereldwijde aanpassing na het economisch hoogtij van de late jaren '90. De haperende wereldhandel en de wereldwijde daling van de beurskoersen, hebben Nederland als kleine open economie zeker niet onberoerd gelaten.

Maar dat is niet het hele verhaal. Nederland doet het beduidend slechter dan andere landen die ook last hebben van de slechte wereldconjunctuur. De Nederlandse groei ligt dit jaar ruim 1%-punt onder het Europese gemiddelde. Met name de slechte concurrentiepositie speelt ons daarbij parten. In de afgelopen 5 jaar zijn de arbeidskosten per eenheid product in Nederland bijna 10% harder gestegen dan bij onze concurrenten. Dit had te maken met een zeer krappe arbeidsmarkt, een te trage reactie van de lonen op de sterke verslechtering van de economie en een achterblijvende productiviteitsgroei.

De problemen in Nederland zijn dus niet alleen conjunctureel van aard. De onderliggende structuur van de Nederlandse economie is zwakker dan we eind jaren negentig dachten. Achteraf gezien was het economische «wonder» van toen een combinatie van forse bestedingseffecten die gevoed werden door vermogensstijgingen op de aandelenbeurs en huizenmarkt, een sterke groei van het arbeidsaanbod en daaraan gekoppeld een tot 1997 volgehouden loonmatiging, en een «investeringshausse» die mede werd gevoed door de «ICT-boom». Met het wegvallen van de «bestedingsboom» en de appreciatie van de euro, komen de zwakheden van de Nederlandse economie nu duidelijk aan het licht. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Nederland in internationale vergelijkingen in korte tijd is geduikeld van een land waar goed zaken te doen valt naar een middenmoter. In de Global Competitiveness Report van de World Economic Forum stond Nederland in 2000 nog op de derde plek. Dit jaar zijn we afgezakt tot de 15e plaats. Ook uit berekeningen van het CPB blijkt de verslechtering van het groeivermogen: terwijl in de jaren '90 de potentiële economische groei 2¾% bedroeg, is deze voor de huidige kabinetsperiode geschat op slechts 2%.

In de jaren '90 is er te lang door een «roze bril» naar de economische prestaties van Nederland gekeken, waardoor het leek alsof alles goed ging en ook vanzelf goed zou blijven gaan. Er was sprake van een zekere zelfgenoegzaamheid. Hierdoor zijn zwakheden over het hoofd gezien. Denk bijvoorbeeld aan de achterblijvende ouderenparticipatie, of aan het feit dat de overheid haar overschotten op de begroting te snel weer uitgaf. Die zelfgenoegzaamheid heeft zich niet beperkt tot de overheid, ook in het bedrijfsleven en bij investeerders was deze merkbaar. Rode cijfers leken haast geen belemmering te zijn voor hoge beurskoersen. Nu de roze bril is afgedaan, wordt de werkelijkheid zichtbaar. En deze werkelijkheid dwingt ons tot een mentaliteitsverandering: zelfgenoegzaamheid moet plaats maken voor snelheid en daadkracht. Het wegnemen van zelfgenoegzaamheid moet ertoe leiden dat niet alleen personen, maar ook ondernemingen, organisaties en ook de overheid een veel reëler beeld krijgen van hun rechten en plichten. Zonder overigens de roze bril weer in te wisselen voor zijn tegenhanger, namelijk zwartgalligheid. We moeten naar de feiten blijven kijken en naar de snelle veranderingen om ons heen. De overheid moet met duidelijke doelstellingen en een heldere prioriteitsstelling tot concrete acties overgaan.

Wat nu te doen?

De vraag dringt zich op wat de overheid aan deze verslechterende economische situatie kan doen. De economie kent een golfbeweging, waar de overheid slechts een beperkte invloed op heeft. Slechte ervaringen uit het verleden hebben ons geleerd om zeer bescheiden te zijn in het voeren van actief conjunctuurbeleid. Toch staat de overheid niet met lege handen. Weliswaar is het monetaire beleid gecentraliseerd met de totstandkoming van de EMU en de introductie van de euro en wordt het budgettaire beleid ingekaderd door de afspraken die in Europees verband zijn gemaakt in het Stabiliteits- en Groeipact, maar dat wil niet zeggen dat er geen beleid gevoerd kan worden om de economie meer schokbestendig te maken. Allereerst biedt het Stabiliteits- en Groeipact de ruimte om de automatische stabilisatoren te laten werken. Zeker wanneer in goede tijden in voldoende mate wordt gespaard, is het mogelijk om in laagconjunctuur de budgettaire teugels wat los te laten. Daarnaast wordt de economie schokbestendiger door structuurversterkende maatregelen te nemen, zoals het beter laten functioneren van markten. Op goed functionerende markten passen prijzen zich snel aan de gewijzigde situatie aan. Bij de productmarkten wordt dit bevorderd door de concurrentie en dynamiek te vergroten. De constatering dat de«remweg» van de lonen in Nederland minstens twee jaar duurde, wijst er echter op dat de Nederlandse arbeidsmarkt nog verre van flexibel is. Deze inflexibiliteit zorgt in het bedrijfsleven ervoor dat de lonen zich onvoldoende aanpassen en de werkloosheid meer dan nodig oploopt. Het vergt vervolgens een moeizame en langdurige aanpassing om deze nieuwe werklozen later weer aan een baan te helpen.

Terug naar de top

Het beleid van de overheid moet zich vooral richten op structuurversterkende maatregelen die het economische groeivermogen vergroten. Daarmee kan de welvaart groeien en blijft voldoende draagvlak bestaan voor de collectieve sector (bijv. veiligheid, zorg en onderwijs). Herstel van het groeivermogen vraagt om beleid gericht op het vergroten van zowel de arbeidsparticipatie als de productiviteitsgroei. Een toename van de arbeidsparticipatie kan worden bewerkstelligd door de lastendruk op arbeid te verlagen en door hervorming van sociale zekerheidsregelingen. De hogere groei van de productiviteit vraagt om een aantrekkelijker ondernemingsklimaat, zowel voor bestaande als nieuwe ondernemingen. De overheid vergroot de dynamiek in de private sector door innovatie te stimuleren, de administratieve lastendruk te verlagen, onnodige en tegenstrijdige regelgeving tegen te gaan, en andere knelpunten (zoals de slechte bereikbaarheid) te slechten.

Europa geldt daarbij als referentiekader. Zoals het Stabiliteits- en Groeipact momenteel het kader is voor het begrotingsbeleid, moeten de Globale Richtsnoeren en de landenspecifieke aanbevelingen dat nadrukkelijker zijn bij het economisch beleid. Tijdens de Europese top in Lissabon in 2000 heeft de Europese Unie zichzelf ten doel gesteld om in 2010 de meest dynamische en concurrerende kenniseconomie ter wereld te worden, die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang. We zitten inmiddels op eenderde van het tijdschema, maar met het huidige tempo waarin de EU structurele aanpassingen doorvoert lijkt het er niet op dat we deze ambitie gaan realiseren. Een nieuwe impuls is nodig. Dit betekent dat we in Europa hardere afspraken moeten maken over de implementatie en dat we die afspraken ook nauwgezet moeten naleven. Gezien het feit dat driekwart van de acties die nodig zijn om de Lissabon-doelstellingen te halen door de nationale overheden zelf gerealiseerd moeten worden, is «peer pressure» en monitoring belangrijk. Hier is een bijzondere rol voor de EU Raad voor het Concurrentievermogen weggelegd.

In eigen land moeten we ook werken aan ons groeivermogen. In het kennismakingsgesprek tussen het kabinet en de sociale partners is daarom afgesproken dat EZ een agenda zal opstellen om de economische groei en productiviteit van Nederland te versterken. Een gezamenlijke aanpak is hierbij nodig omdat het om een breed palet aan maatregelen gaat die zowel de verantwoordelijkheid van het gehele kabinet zijn, als op het terrein liggen van de sociale partners zelf. Daarnaast richt het kabinet op het gebied van onderzoek en innovatie een Innovatieplatform op waarin – onder leiding van de minister-president – gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de publieke kennisinstellingen concrete plannen gaan uitwerken. Ten slotte heeft EZ als coördinerend ministerie voor ICT-beleid een bijzondere rol in het beleid om door middel van ICT de productiviteit te vergroten.

Maar er is meer nodig. Om echt iets te veranderen, om meer dynamiek en creativiteit los te maken en om de Nederlandse economische motor weer te laten draaien, is een breuk in het beleid nodig. Daarbij moet meer dan in het verleden gekòzen worden. Een relatief klein land als Nederland kan niet op elk gebied excelleren. Om zijn slagkracht en concurrentiekracht te vergroten moet Nederland strategische keuzes maken. Leidend hierbij is het streven naar vernieuwing, kwaliteit en excellentie. Alleen hierdoor kan de Nederlandse economie weer terug aan de top komen.

EZ kiest voor de volgende prioriteiten:

1. Kenniseconomie en innovatie

2. Concurrentie en dynamiek

3. Ruimte om te ondernemen

Ook binnen deze prioriteiten zal EZ nadrukkelijker gaan kiezen. Zo zal EZ zich concentreren op strategische onderzoeksgebieden die van groot belang zijn voor de innovatiekracht van Nederland, gaat EZ haar gebiedsgerichte instrumenten specifiek inzetten op economische perspectieven en kiest EZ bij het beleid gericht op internationaal ondernemen scherper voor die landen die Nederland het meest te bieden hebben in termen van exportkansen en innovatie. Deze scherpere keuzes weerspiegelen zich ook in de aanwending van de intensiveringen en de invulling van de ombuigingstaakstelling uit het Hoofdlijnenakkoord. Bij de invulling van de ombuigingen is er bewust voor gekozen om geen «kaasschaaf» toe te passen. Dit betekent dat er keuzes moesten worden gemaakt, die soms pijnlijk zijn. Bij het innovatiebeleid is ervoor gekozen om niet op de strategische onderzoeksgebieden te bezuinigen, maar om in 2007 het budget voor internationale ruimtevaart met circa een vijfde terug te brengen. In het ruimtelijk economisch beleid wordt bezuinigd op de centrale Investeringspremieregeling. Deze regeling is van kracht in de steungebieden in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland. Door te kiezen voor deze bezuiniging blijven het budget voor de stadseconomie en het budget voor bedrijventerreinen intact.

Duurzaamheid en de internationale dimensie krijgen in alle beleidsdossiers prominent aandacht. Het gaat hierbij niet zozeer om zelfstandige beleidsterreinen, maar om invalshoeken van waaruit ieder beleidsterrein bekeken moet worden. Het streven naar duurzame economische ontwikkeling vraagt om een zorgvuldige en transparante afweging tussen economische, sociale en milieudoelen. Deze afweging zal EZ nadrukkelijker in haar beleid naar voren brengen. Nederland kent van oudsher een relatief energie-intensieve industrie en kent daarmee een grote uitdaging op het terrein van duurzaamheid. Uitgangspunt van het beleid is om via generieke instrumenten (benchmark convenanten, REB, stimuleringsregelingen voor energiebesparing en energiebesparende technologieën, CO₂-emissiehandel en de transitie naar een duurzame energiehuishouding) te bevorderen dat de Nederlandse industrie tot de meest duurzame van de Europese Unie wordt. In het in 2004 uit te brengen Energierapport zal hierop nader worden ingegaan. Zowel de wisselwerking tussen gehanteerde instrumenten als de afweging van de te bereiken doelen komen daarbij aan de orde. Tegelijkertijd is EZ verantwoordelijk voor een aantal beleidsterreinen waarin duurzaamheid centraal staat. Zo richt EZ zich op het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen, de herstructurering en duurzame aanleg van bedrijventerreinen en een verbeterde integratie van ontwikkelingslanden binnen het wereldhandelstelsel. Daarnaast speelt duurzaamheid een belangrijke rol bij de keuze van sleuteltechnologieën in het innovatiebeleid.

De tweede invalshoek is de internationale dimensie en daarbinnen met name de Europese Unie. Europa heeft tot nu toe van de Nederlandse politiek niet de aandacht gekregen die het verdient. Door nog teveel mensen wordt de Unie gezien als iets technocratisch of zelfs een bedreiging, terwijl de kansen te weinig worden onderkend. Die kansen liggen zowel bij het gezamenlijk aanpakken van grensoverschrijdende problemen (veiligheid, migratie, klimaatverandering), als in het vergemakkelijken van het vrije verkeer van goederen, personen en diensten tussen de lidstaten, waardoor de welvaart en werkgelegenheid toenemen. Zeker voor een open economie als die van Nederland, die in hoge mate verstrengeld is met de economie van andere Europese landen, is het van belang om verdere stappen te zetten naar een vergroting van de concurrentiekracht en het groeivermogen van de EU. Maar liefst 80% van onze export en ruim de helft van onze directe investeringen in het buitenland vindt plaats in de (aanstaande) EU-landen. Een sterke en dynamische Europese economie is dus van groot belang voor Nederland. Hier ligt nog een groot verbeterpotentieel voor de EU. Hiertoe is een actievere inbreng van Nederland in de Europese politiek nodig, en dus ook van EZ. De noodzaak van een actieve inbreng zal komend jaar alleen maar groter worden aangezien Nederland in de tweede helft van 2004 voorzitter is van de EU. Dit voorzitterschap vormt de eerste test case voor de effectiviteit van een uitgebreide Unie en tegelijkertijd zal dan een besluit moeten worden genomen over het al of niet starten van de onderhandelingen met Turkije. De contouren van de Nederlandse prioriteiten voor het voorzitterschap zijn opgenomen in de Staat van de Europese Unie 2004. EZ zal specifiek thema's die belangrijk zijn voor een duurzame economische groei hoog op de EU-agenda plaatsen. Belangrijke thema's uit het Hoofdlijnenakkoord als innovatie en terugdringing van de administratieve lasten zijn daarbij leidend. Concreet kan gedacht worden aan het organiseren van de Information Societies Technology Programme Conferentie over het innovatievermogen van de EU, de informele Raad voor Concurrentievermogen met als thema kennis en innovatie, het ijveren voor het oprichten van een Europese Actal, het creëren van een echte interne markt voor duurzame energie en het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen in Europees kader.

De Europese Unie is op het terrein van economisch beleid onvoldoende besluitvaardig. Dit gaat ten koste van haar economische kracht. Het gebeurt nog te vaak dat lidstaten nationale korte termijn belangen voorop stellen en daarmee een meer optimale, Europese aanpak blokkeren. Zeker met de toetreding van tien nieuwe lidstaten per 1 mei 2004 moet hier snel een oplossing voor komen. De Intergouvernementele Conferentie (start a.s. oktober) dient dan ook een Europese Grondwet vast te stellen die de slagvaardigheid en het democratisch karakter van de Unie vergroot en daarmee de lange termijn stabiliteit van de Unie verankert. Het kabinet acht het van belang verdergaande meerderheidsbesluitvorming op verantwoorde manier vorm te geven tijdens de IGC. De IGC onderhandelt op basis van het voorstel van de Conventie voor een Europese Grondwet.

Hieronder worden de genoemde prioriteiten voor EZ ingevuld met concrete en nieuwe acties.

1: Kenniseconomie en innovatie

Nederland hanteert het in Europees verband afgesproken streven naar een Europees R&D-gemiddelde van 3% BBP als baken. De huidige inspanningen op R&D terrein voor Nederland liggen daar ruim onder (ca. 2% BBP). Met name de omvang van de private R&D-uitgaven blijf achter bij andere landen. Ook de investeringen in de ICT-sector staan in Nederland onder druk. Tegelijkertijd nemen de ons omringende landen extra maatregelen om innovatie te stimuleren. Hoewel er nog geen systematische verplaatsingen van R&D naar het buitenland zijn, vinden extra investeringen (met name in veelbelovende technologieën) in toenemende mate daar plaats. En er ontstaat een groeiend aantal internationale samenwerkingsverbanden, waar Nederland niet de boot mag missen. Aansluiting bij de Europese Onderzoek en Innovatie Ruimte, in het bijzonder bij de nieuwe instrumenten van het 6^e EU Kaderprogramma (deze richten zich op integratie van onderzoeksinspanningen) is daarbij noodzakelijk.

Nederland moet één van de aantrekkelijkste kenniseconomieën worden om in te innoveren. Het kabinet trekt daarom voor onderwijs en kennis, ondanks de moeilijke budgettaire situatie, een aanzienlijk bedrag uit. De enveloppe «kennis: onderwijs en onderzoek» wordt op de volgende manier ingevuld: € 100 mln is beschikbaar voor de WBSO, € 515 mln. wordt toegevoegd aan de OCenW-begroting. De resterende € 185 mln. zijn bestemd voor de prioriteiten op het gebied van onderzoek en innovatie, te weten: kenniswerkers (waaronder béta en techniek, technostarters, focus en massa in het onderzoek en samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Deze € 185 mln. wordt op een aanvullende post op de begroting van het Ministerie van Financiën geplaatst. Het Innovatieplaform zal worden geconsulteerd over de toewijzing van middelen aan deze prioriteiten. Maar geld alleen is niet genoeg. Ook is de vraag aan de orde wat bedrijfsleven en kennisinstellingen zelf kunnen bijdragen aan een groter innovatievermogen. Er is kortom behoefte aan een coherente strategie en de inzet van alle betrokken partijen. Om een impuls te geven aan innovatie als motor van de productiviteitsgroei en economische ontwikkeling heeft het kabinet daarom een Innovatieplatform opgericht onder leiding van de minister-president, waarin naast de ministers van EZ en OC&W gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de kennisinfrastructuur plaats nemen. Met de inzichten die uit dit platform voortkomen, kan het kabinet zijn voordeel doen bij de formulering èn uitvoering van beleid inzake wetenschap en technologie. De huidige situatie én onze ambities vragen om vernieuwing in het beleid met als doel een innovatieklimaat te creëren waarin innoveren mogelijk is en ook loont. Dat beleid moet zich wat EZ betreft richten op de volgende speerpunten:

• Concentratie op strategische onderzoeksgebieden: het streven naar excellentie betekent dat EZ focus gaat aanbrengen in het aantal onderzoeksgebieden. Deze focus is nodig om voldoende massa te creëren om internationaal gezien verschil te kunnen maken. EZ gaat zich concentreren op die gebieden die van grote potentie zijn voor Nederland, zoals ICT-onderzoek, biotechnologie en energiebesparende technologieën. Gebieden die juist door marktpartijen en kennisinstellingen als potentieel zijn aangewezen. Over Life Sciences en ICT zal de Tweede Kamer nog dit jaar een beleidsagenda ontvangen met concrete nieuwe acties. Op het gebied van de Life Sciences gaat het dan bijvoorbeeld om het wegnemen van belemmeringen voor private risicokapitaal bij de zogenaamde «early stage investment», moderniseren van de wetgeving, versterken en verspreiden van nieuwe kennis en verbeteren van het vestigingsklimaat voor bedrijven.

• Bevorderen van technostarters: jonge innovatieve bedrijven dragen in belangrijke mate bij aan de productiviteitsgroei. Voorjaar 2004 zal het nieuwe gestroomlijnde technostartersbeleid, onder de naam TechnoPartner, van start gaan. TechnoPartner zal zich gaan richten op het verhogen van het aantal en de kwaliteit van technostarters. Daarnaast wordt de toegang voor technostarters tot de kapitaalmarkt verbeterd.

• Oplossen tekort aan technici: om het tekort aan goed opgeleid technisch personeel en onderzoekers op te lossen zal de overheid in samenwerking met bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen een breed scala aan maatregelen moeten nemen. In de nota Kenniswerkers die najaar 2003 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd staan als mogelijke maatregelen ondermeer genoemd het slechten van belemmeringen voor bèta- en technische opleidingen (bijv. via een bètabrugjaar voor leerlingen zonder exact profiel), het vergroten van de betrokkenheid van het bedrijfsleven bij het onderwijs, het bevorderen van de mobiliteit tussen publieke kennisinstellingen en bedrijven (bijv. door duale promotieplaatsen en uitwisseling van onderzoekers) en het vergemakkelijken van de toegang van kenniswerkers uit het buitenland (bijv. door spoedafhandeling van immigratieaanvragen voor kenniswerkers). Uiteraard zijn zaken als arbeidsvoorwaarden, scholing en Human Resource Manangement ook van groot belang bij het oplossen van het tekort aan bèta's, technici en onderzoekers. Hier hebben duidelijk werkgevers en vakbonden hun eigen verantwoordelijkheid. Streven is de te nemen maatregelen en verantwoordelijkheden in 2004 vast te leggen in een convenant Deltaplan Bèta/Techniek.

• ICT agenda: om een impuls te geven aan herstel van de economie en vergroting van de productiviteitsgroei, gaat EZ in samenwerking met andere departementen een ICT-agenda opstellen en uitvoeren. Deze agenda zal een breed palet aan acties beschrijven op het gebied van ICT-netwerken, toepassingen en randvoorwaarden. Zo zal onder meer het actieplan breedband worden uitgevoerd, stappen worden genomen om tot digitalisering en flexibilisering van tv- en radiofrequenties te komen, elektronische communicatie worden gestimuleerd door uitvoering van het actieplan e-Europe en ICT-coalities worden gesloten voor het slimmer benutten van ICT bij het oplossen van maatschappelijke problemen op het gebied van onderwijs, veiligheid, zorg en verkeer en vervoer.

Naast deze nieuwe speerpunten moeten de randvoorwaarden en het generieke beleid goed op orde zijn om innovatie in de marktsector te bevorderen. EZ pakt die uitdaging aan en neemt daarom de volgende acties:

• Transparant en toegankelijk instrumentarium: EZ vernieuwt haar instrumentarium brengt het terug van bijna 30 regelingen tot een zestal blokken. Daarnaast wordt het budget voor de WBSO met € 100 mln verhoogd om R&D met name bij het MKB, waaronder starters, te ondersteunen.

• Publieke kennis beter gebruiken: om dit te bewerkstelligen zal, in het kader van de dynamisering van de eerste geldstroom, voor die wetenschapsgebieden die dicht tegen de innovatieketen in bedrijven operereren (zoals de technische wetenschappen) toepasbaarheid van resultaten van onderzoek één van de aspecten zijn waarop de kwaliteit van het onderzoek wordt beoordeeld. In het wetenschapsbudget zullen daarvoor voorstellen worden gedaan. Om het gebruik van publieke kennis nog verder te vergroten dient het gebruik van octrooien door universiteiten te worden gestimuleerd. Hiertoe zal EZ samen met OCW en VSNU een experiment opzetten om het octrooibeleid binnen universiteiten te professionaliseren en de octrooikosten voor universiteiten te verlagen. Daarnaast zal het kabinet zich inzetten om de octrooikosten in Nederland te verlagen. In vergelijking met andere Europese landen zijn Nederlandse octrooien erg duur. Hier heeft met name het MKB last van.

• Versterken synergie tussen innovatie en internationaal ondernemen: internationaal economisch verkeer is gunstig voor de innovatiekracht. Export, import, directe investeringen in het buitenland en internationale mobiliteit van personen gaan gepaard met internationale kennisoverdrachten. Om hiervan beter te profiteren zal EZ meer innovatieve buitenlandse bedrijven aantrekken en het belang van kennis en innovatie centraler stellen in het buitenlandinstrumentarium.

2: Concurrentie en dynamiek

Goed functionerende goederen- en dienstenmarkten zijn cruciaal voor duurzame economische groei. Vanaf de jaren tachtig kunnen verschillende fasen in het marktwerkings- en ordeningsbeleid worden onderscheiden. In eerste instantie was het beleid gericht op het afstoten van overheidstaken die beter en goedkoper door bedrijven konden worden uitgevoerd. Hierdoor werd ondernemerschap in (semi-) publieke sectoren geïntroduceerd en gestimuleerd. Vanaf de jaren negentig kwam daar een ander aspect bij, namelijk het verbeteren van de concurrentie tussen aanbieders en het slechten van toetredingsbarrières. De nieuwe Mededingingswet en de oprichting van de NMa en de OPTA zijn de meest tastbare resultaten van het beleid uit deze fase.

Beide fasen hebben ertoe geleid dat consumenten nu een grotere keuzevrijheid hebben. Maar dat is niet genoeg gebleken. Te gemakkelijk is er tot nu toe van uitgegaan dat de consument die keuzevrijheid ook kàn en wil gebruiken en dat de mondigheid van consumenten en hun wettelijke bescherming vanzelf zaken als voorzieningszekerheid en veiligheid zouden kunnen afdwingen. Er moet echter aan een aantal voorwaarden zijn voldaan voordat de consument deze rol in het marktproces kan spelen: de consument moet geprikkeld worden om zijn positie als volwaardige marktpartij op te eisen, hij moet kunnen beschikken over juiste, betrouwbare informatie en het moet duidelijk zijn waar de consument terecht kan met zijn klachten. Daartoe wordt in de komende kabinetsperiode onder andere de informatievoorziening aan de consument verbeterd door het uitbouwen van de consumentensite www.staiksterk.nl en wordt onderzocht waar lacunes zijn bij klachtenafhandeling en toezicht. Hier zal de SER ook om advies worden gevraagd.

Het gaat dus om een herijking van het ordeningsbeleid waarin zonder elementen uit de vorige twee fasen te verwaarlozen – het goed regelen van de vraagzijde centraal komt te staan.

Dit laatste speelt bijvoorbeeld bij de liberalisering van netwerksectoren. Netwerken voor energie en ICT zijn het fundament onder de economie. Zonder deze netwerken kan een moderne samenleving niet functioneren. De liberalisering van deze netwerksectoren moet daarom primair in dienst staan van de belangen van klanten. Naast transparantie en verlaging van de overstapkosten gaat het vooral om zaken als voorzieningzekerheid, leveringszekerheid en veiligheid. Dit moet door middel van regelgeving en toezicht goed gewaarborgd worden. Daar staat EZ voor. Concreet betekent dat:

• Bij de volledige marktopening van de energiemarkt op 1 juli 2004 neemt EZ een strakke regie. Na de zomer komt EZ met aanvullende wetgeving die de voorzieningzekerheid en de leveringszekerheid garandeert. Ook krijgt de Dte meer sanctiemiddelen voor de aanpak van netbeheerders die niet goed functioneren.

• Het komend jaar wordt in de gasmarkt het netwerkbedrijf van de Gasunie gesplitst van het handelsbedrijf, waardoor een onafhankelijke positie van het netbeheer bevorderd wordt. Daarnaast wordt gewerkt aan herziening van de eigendomsverhoudingen tussen de Staat en de betrokken oliemaatschappijen. Om ook de economisch gaswinning op lange termijn te garanderen is het bij de herstructurering zaak dat het kleineveldenbeleid gehandhaafd blijft. Bij de kleine velden is specifieke aandacht voor gaswinning onder gevoelige gebieden noodzakelijk. Voor de vertaling van het hoofdlijnenakkoord naar concreet beleid zal de minister van Economische Zaken (in nauwe afstemming met VROM en LNV) een kleine, onafhankelijke commissie opdracht geven te kijken naar de problematiek van de Waddenzee in breed perspectief.

• EZ is regisseur van de energietransitie. Dit beleid is er op gericht om op de langere termijn een duurzame energiehuishouding te realiseren. Er worden onder meer nieuwe coalities tussen bedrijven en kennisinstellingen georganiseerd. Een goede wisselwerking met het innovatiebeleid is van belang; de budgetten voor energie-innovatie blijven daarom op peil. Verder zal eenmalig extra € 35 mln budget (waarvan € 15 mln in 2004) vrijgespeeld worden om transitie-experimenten financieel te ondersteunen. Leerzame transitie-experimenten kunnen worden gefinancierd uit dit budget, in aanvulling op bijdragen van de maatschappelijke actoren zelf.

• In het komende jaar worden de Europese richtlijnen op het gebied van Open Network Provision geïmplementeerd via een herziening van de Telecommunicatiewet. Deze wetswijziging leidt niet alleen tot meer concurrentie en dynamiek, maar ook tot betere bescherming van consumenten. Dit wordt geregeld door commerciële aanbiedingen via e-mail en telefoon slechts toe te staan na toestemming vooraf door de consument. Ook worden aanbieders van elektronische communicatiediensten verplicht zich aan te sluiten bij een geschillencommissie en kunnen consumenten hun overeenkomst kosteloos opzeggen bij contract- of tariefwijzigingen. Daarnaast komen er meer mogelijkheden om kwaliteitsinformatie van aanbieders van elektronische communicatiediensten te vergaren en te publiceren.

• De Europese richtlijnen hebben ook betrekking op de kabel. EZ streeft naar meer keuzemogelijkheden voor consumenten bij het afnemen van radio- en televisiediensten. Met de nieuwe regelgeving kunnen ook kabelbedrijven – wanneer zij beschikken over aanmerkelijke marktmacht – verplicht worden om aanbieders van dergelijke diensten toegang te geven tot hun netwerken.

• Ook de volledige liberalisering van de Postmarkt gebeurt met het oog op het belang van de consument. De universele dienstverlening op de Postmarkt is nu wettelijk geregeld waardoor de kwaliteit en de prijs voor de consument zijn gegarandeerd. Alleen als deze garanties ook in een volledig vrije markt gegarandeerd zijn, vindt volledige liberalisering in 2007 plaats.

Het bevorderen van een goede werking van markten is geen zaak van EZ alleen. De Interdepartementale Commissie Marktordening (ICM) is daarom ingesteld om samenwerking tussen de ministeries op het terrein van marktordening, economische regulering en administratieve lastenverlichting te versterken. Bovenstaande acties zullen dan ook door deze Commissie worden gecoördineerd, waarbij actief de betrokkenheid van bedrijfsleven, consumenten en andere partijen zal worden gezocht. De ICM wordt bij haar werkzaamheden inhoudelijk ondersteund door het nieuwe Kenniscentrum voor Ordeningsvraagstukken. De ICM zal hierdoor in staat zijn om de kwaliteit en effectiviteit van regelgeving op het gebied van marktordening te waarborgen. Onder regie van de ICM zullen ook projecten worden uitgevoerd, gericht op het beter functioneren van markten en het vergroten van de ruimte voor ondernemers. In deze projecten worden knelpunten in kaart gebracht en aangepakt in samenwerking tussen ministeries, bedrijfsleven, consumenten en andere partijen. Het gaat daarbij om aanpassingen in wet- en regelgeving en verbeteringen in de uitvoering en handhaving. De volgende projecten zijn al gestart:

• Vergroten transparantie voor consumenten in energiemarkt, zorg, taxi en pensioenen;

• Wegnemen van belemmeringen voor het starten van een onderneming;

• Openingstijden en beschikbaarheid postkantoren, gemeentelijke loketten en zorginstellingen als huisartsen, apothekers;

• Verkorten van langdurige vergunning- en inspraakprocedures bij gaswinning en windenergie.

Verbetering van de werking van de markten is natuurlijk niet alleen een nationale, maar in belangrijke mate een internationale aangelegenheid. Om uit het slop te komen heeft de wereldeconomie impulsen nodig. Verdere vrijmaking van de wereldhandel is zo'n impuls. Het effect van die vrijmaking zou tussen de 200 en 650 miljard euro per jaar kunnen belopen. Ook Nederland is als open economie zeer gebaat bij een opleving van de wereldeconomie. Nederland zet daarom in op een succesvolle afronding van de huidige WTO-onderhandelingen (de «Doha Development Agenda»). Het streven is om internationale handel te laten bijdragen aan evenwichtige en duurzame groei van de wereldeconomie. De WTO-onderhandelingen moeten op 1 januari 2005 resulteren in een nieuw akkoord. Om hier aan bij te dragen zal Nederland als voorzitter van de EU een informele bijeenkomst van Europese handelsministers organiseren. Inzet is te komen tot een EU-bijdrage die leidt tot een succesvolle WTO-top. Het gaat daarbij om de verdere vrijmaking van de handel in industriegoederen, diensten en landbouwproducten, versterking van het WTO-stelsel (inclusief een betere integratie van ontwikkelingslanden) en uitwerking van de raakvlakken tussen handelsbeleid en beleid op terreinen van milieu en volksgezondheid.

Een betere werking van de Interne Markt behoort tot de topprioriteiten van Europa. Dit is immers het fundament waarop het Europese huis verder gebouwd kan worden. Het belang van een goed functionerende interne markt komt nadrukkelijker in beeld door de aanstaande uitbreiding van de Unie en de huidige groeivertraging. Commissaris Bolkestein heeft zijn strategie voor de interne markt onlangs bekendgemaakt1 en tien prioriteiten geselecteerd met bijbehorende acties. Verontrustend is echter de constatering dat verschillende Lidstaten een verbeterde werking van de Interne Markt blokkeren, door teveel hun eigen nationale belangen voorop te stellen. Versterking van de slagkracht van de Raad voor het Concurrentievermogen en een meer gemeenschappelijke visie op de koers van de noodzakelijke hervormingen is nodig. EZ wil een sterkere impuls geven aan de Interne Markt en focust daarbij vooral op het integreren van de dienstenmarkt, vereenvoudigen van de regelgeving en het creëren van de juiste randvoorwaarden op het gebied van corporate governance. Tijdens het Nederlands EU-Voorzitterschap zal EZ hierop inzetten. Een belangrijk aandachtspunt is verder het tijdig en adequaat implementeren van Europese richtlijnen. Het Nederlandse«implementatiedeficit» neemt toe: Nederland is gezakt van de 4^e plaats in 2002 naar de 7^e plaats in 2003.

3: Ruimte om te ondernemen

In de internationale ranglijsten van meest aantrekkelijke vestigingsplaatsen daalt Nederland op de lijst. (Startende) bedrijven hebben niet voldoende ruimte om te ondernemen. Ze zuchten onder administratieve lasten en bureaucratie, hebben last van slechte bereikbaarheid en criminaliteit en kampen met onvoldoende goede fysieke ruimte om te ondernemen. Na een toename van het aantal starters in de jaren tot 2001 (met als hoogtepunt 2000 met bijna 75 000 nieuwe bedrijven in één jaar) is de groei nu gestabiliseerd. Dit terwijl het belang van vooral nieuwe bedrijven voor de werkgelegenheid en de groei groot is: in 2001 werd 47% van de totale nieuwe banencreatie tot stand gebracht door starters. EZ wil Nederland als vestigingsplaats weer terug aan de top brengen. Hiervoor worden de volgende acties genomen:

• Aanpakken meest urgente knelpunten voor startende ondernemers en overige MKB-bedrijven: EZ gaat specifieke knelpunten aanpakken bij de start, groei en overdracht van een bedrijf. Wat betreft de start kan gedacht worden aan het vergroten van de aandacht voor ondernemerschap in het onderwijs en het vergemakkelijken van het starten van een onderneming. Wat betreft de groei kan gedacht worden aan het aanpakken van tegenstrijdige regelgeving. Vanaf oktober 2003 zal EZ beginnen om de oogst van het meldpunt tegenstrijdige regelgeving binnen te halen en taskforces in te stellen om de geconstateerde knelpunten aan te pakken. Bij de overdracht worden onder meer acties uitgevoerd om de wettelijke regelingen daaromtrent te versoepelen en de voorlichting te verbeteren. In de beleidsbrief ondernemerschap, die najaar 2003 wordt verstuurd, zal het parlement hierover nader worden geïnformeerd. In deze brief zal eveneens worden ingegaan op de bijzondere positie die familiebedrijven innemen.

• Vermindering in 2008 van 20–25% van de criminaliteit waar het bedrijfsleven hinder van ondervindt: bedrijven zijn veelvuldig slachtoffer van criminaliteit en onveiligheid. Daarom slaan de overheid en het bedrijfsleven de handen ineen om een veilig ondernemingsklimaat te creëren. Er wordt een programma opgesteld, dat in het najaar van 2003 aan het parlement wordt aangeboden. Hierin worden urgente knelpunten aangepakt, zoals de winkelcriminaliteit in de detailhandel en de overvallen en ramkraken bij juweliers. Meer structurele samenwerking wordt daarnaast ondersteund met instrumenten zoals het Keurmerk Veilig Ondernemen voor een betere beveiliging van bedrijventerreinen en winkelgebieden en de Kwaliteitsmeter Veilig Uitgaan voor uitgaansgebieden.

• Terugdringing administratieve lasten met 25% in 2007: in het Hoofdlijnenakkoord is afgesproken om per ministerie een plafond vast te stellen aan de administratieve lasten. Financiën gaat hier in nauwe samenwerking met EZ op toezien en de departementen aan deze plafonds houden. Daarnaast is EZ verantwoordelijk voor uitvoering van het programma ICT en administratieve lasten. De omvang van administratieve lasten van EZ (incl. CBS) bedraagt € 641 mln. De Gemengde Commissie administratieve lastenreductie EZ is in het voorjaar van 2003 van start gegaan en heeft als opdracht om concrete voorstellen te genereren om de doelstelling van 25% reductie te halen en toe te zien op de uitvoering daarvan. EZ neemt de doelstelling zeer serieus en komt in de komende jaren met concrete maatregelen op alle EZ beleidsterreinen om haar eigen administratieve lasten fors terug te dringen. Waar zinvol worden ook acties richting Brussel gestart. Verder zal EZ bij nieuwe wetgeving en wijzigingen in bestaande wetgeving minimalisering van de administratieve lasten als uitgangspunt hanteren en alternatieven voor regelgeving nadrukkelijk overwegen.

• Vernieuwing regionaal beleid: momenteel is er onvoldoende samenhang en resultaatgerichtheid in de gebiedsgerichte economische agenda. Hierdoor worden de economische potenties van verschillende regio's en daarmee van de Nederlandse economie als geheel onvoldoende benut. In najaar 2003 wordt het parlement geïnformeerd over de nieuwe visie op het gebiedsgerichte economische beleid en de uitwerking daarvan bij de herstructurering en aanleg van bedrijventerreinen, toerisme en grote stedenbeleid. Deze visie zal ook gebruikt worden bij afwegingen rondom het aanpakken van urgente knelpunten in de infrastructuur. In 2004 zal EZ met de 30 grote steden prestatieafspraken «op maat» maken voor de periode tot 2010. De prestatieafspraken zullen gaan over onder meer (herstructurering van) bedrijventerreinen, gemeentelijke dienstverlening aan bedrijven, breedband en veilig ondernemen.

• Corporate governance: het kabinet zet zich in voor een goed ondernemingsbestuur met voldoende «checks and balances» tussen bestuurders, commissarissen en aandeelhouders. In dat kader ondersteunt het de aanbevelingen die de commissie-Tabaksblat heeft gedaan om de Nederlandse corporate governance te verbeteren. Een specifieke verantwoordelijkheid op het gebied van corporate governance heeft EZ als vertegenwoordiger van Nederland in de Europese Raad voor het Concurrentievermogen. In deze raad vindt besluitvorming plaats over de overnamebodrichtlijn en over het actieplan van Commissaris Bolkestein, dat tot doel heeft het Europese ondernemingsrecht te moderniseren. Dit actieplan zal uiteenvallen in een aantal richtlijnvoorstellen die tot doel hebben Europese knelpunten op te heffen.

• Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen: EZ wil de verdere doorbraak van MVO bevorderen. Concreet streeft EZ naar meer bedrijven die maatschappelijk verantwoord ondernemen, grotere bekendheid van MVO met name in het MKB en een toename in het afleggen van verantwoording op dit gebied door bedrijven. Dit wordt gerealiseerd door het operationeel worden van het Kenniscentrum MVO, het faciliteren van stakeholdersdialogen en het organiseren van een Ministeriele Conferentie over dit onderwerp tijdens het Europese Voorzitterschap.

• Internationaal Ondernemen: export is een belangrijke motor voor economische groei. Nu er voorzichtige signalen zijn dat de wereldhandel weer zal gaan aantrekken moeten we er voor zorg dragen dat het Nederlandse bedrijfsleven zijn internationale concurrentiepositie verder versterkt. Een aanzienlijk deel van het MKB is echter niet gericht op de kansen en mogelijkheden die er nog in het buitenland liggen. Volgens berekeningen zijn er in Nederland nog 50 000 bedrijven met een onbenut exportpotentieel. Daar moet verandering in komen. Daarom start EZ een campagne, die ondernemers moet aanzetten tot internationale activiteiten en de weg wijst naar het instrumentarium. Per 1 januari 2004 wordt één loket gevormd (een samenvoeging van de EVD en Senter Internationaal), waar ondernemers met al hun vragen over internationaal ondernemen terecht kunnen. Ook komt er een nog meer op de innovatieve ondernemer toegesneden instrumentarium. Er zal ook de nodige aandacht komen voor een betere positionering van de Nederlandse ondernemer op de Europese markt. De Staatssecretaris zal missies met bedrijven houden naar belangrijke buurlanden (zoals Duitsland) en daarnaast EU-toetreders aandoen.

Begroting op hoofdlijnen

De aansluitende tabellen bevatten per beleidsartikel een selectie van de belangrijkste wijzigingen (kasuitgaven en ontvangsten) die verwerkt zijn in de begroting 2004 ten opzichte van de begroting 2003. Een volledig overzicht van de majeure beleidsmatige mutaties is opgenomen in de verdiepingsbijlage. Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat de aansluitende tabellen ook de wijzigingen bevatten die reeds in de Voorjaarsnota 2003 zijn opgenomen (bij mutaties aangegeven).

Achtereenvolgens wordt op intensiveringen, taakstellingen en overige mutaties ingegaan.

Intensiveringen

Als compensatie voor de steun die Koreaanse werven ontvangen bij scheepsbouworders, staat de Europese Commissie toe dat lidstaten tijdelijk ordersteun geven aan de scheepsbouwsector. Binnen de EZ-begroting is daarom in totaal € 60 mln vrijgemaakt voor de Tijdelijke Regeling Ordersteun Scheepsbouwsector (TROS).

Binnen de Nederlandse energiehuishouding is de komende decennia een transitie naar duurzaamheid nodig. Transitiemanagement begeleidt deze ontwikkeling. Het concept krijgt thans vorm binnen vier projecten: Nieuw Gas, Duurzaam Rijnmond, Modernisering Energieketens en Biomassa. Elk project werkt aan een visie en zogenaamde transitiepaden. Vervolgens worden concrete experimenten benoemd.

Binnen de EZ-begroting zijn middelen vrijgemaakt voor het EU-voorzitterschap. Drie ministeriële bijeenkomsten staan voor EZ centraal. De informele Raad voor concurrentievermogen, een bijeenkomst van handelsministers en de ASEM Economic Ministers. De eerste twee behoren standaard tot de agenda van een EU-voorzitterschap en sluiten aan bij de EZ-prioriteiten (Lissabon-strategie en WTO). Daarnaast organiseert EZ een aantal ministeriële en ambtelijke evenementen die voortvloeien uit de wens om een bepaald EZ-thema te accentueren en het EU-beleid te beïnvloeden.

Taakstellingen

In het Hoofdlijnenakkoord van het kabinet Balkenende II en de daaropvolgende budgettaire besluitvorming zijn voor EZ omvangrijke subsidietaakstellingen en diverse apparaattaakstellingen opgenomen. In onderstaande tabel worden alle taakstellingen gepresenteerd (kasbedragen in € mln).

Tevens is de rijksbrede taakstelling voor Professioneel Inkopen en Aanbesteden (PIA) op de EZ-begroting geparkeerd. Deze zal aan de hand van een nog vast te stellen verdelingsvoorstel over alle departementen worden verdeeld. Het gaat om bedragen van € 20 mln in 2004, € 30 mln in 2005 en € 50 mln structureel met ingang van 2006, die – in afwachting van toewijzing aan departementale begrotingen – zijn geparkeerd op de EZ-begroting.

Subsidietaakstelling

De subsidietaakstelling van € 170 mln structureel uit het Hoofdlijnenakkoord van het kabinet Balkenende II komt bovenop de subsidietaakstelling van € 244 mln structureel uit het Strategisch Akkoord van het kabinet Balkenende I. In het jaar 2004 is bovendien sprake van een forse incidentele verhoging van de kastaakstelling met het oog op de Rijksbrede problematiek 2004.

In onderstaande tabel vindt u de invulling van de subsidietaakstelling in kasbedragen. Een toelichting op de afzonderlijke ombuigingen (in verplichtingenbedragen) is opgenomen in de verdiepingsbijlage bij de desbetreffende artikelen. Voor wat betreft de vooralsnog geparkeerde taakstellingen voor de jaren 2004, 2005 en 2006 zijn maatregelen in voorbereiding.

Taakstelling Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS)

Ook in HGIS-verband bleek het noodzakelijk om ruimte vrij te maken. Een EZ-bijdrage aan deze taakstelling is geleverd met de onderstaande bezuinigingen op artikel 5 Buitenlandse economische betrekkingen.

Naast de bezuinigingen op artikel 5 is op beleidsartikel 4 (Doelmatige en duurzame energiehuishouding) de raming voor Joint Implementation verlaagd. Deze aanpassing is mogelijk omdat de uiteindelijk gemiddelde aankoopprijs van CO₂-rechten naar de huidige inzichten substantieel lager zal zijn dan waar eerder mee is geregend, zodat EZ met een kleiner budget de aankopen kan financieren die nodig zijn voor het realiseren van de CO₂-doelstelling.

Apparaattaakstellingen

De apparaattaakstellingen uit het Hoofdlijnenakkoord van het kabinet Balkenende II van structureel € 20,2 mln komen bovenop de apparaattaakstellingen uit het Strategisch Akkoord van het kabinet Balkenende I.

• In het Hoofdlijnenakkoord is een taakstelling inhuur externen opgenomen van € 7,9 mln structureel.

• In het Hoofdlijnenakkoord is EZ een generieke efficiencytaakstelling van 5% opgelegd. De taakstelling loopt op met 1% per jaar in de periode 2004–2006 en 2% in 2007. In de grondslag voor de taakstelling zijn opgenomen de personele budgetten van de EZ-onderdelen en de apparaatbudgetten van de agentschappen.

• In navolging van de efficiencytaakstellingen voor het Rijkspersoneel, hebben de ZBO's aparte taakstellingen opgelegd gekregen vanaf 2004. Deze taakstellingen gelden voor het CBS, OPTA, TNO en het NMi.

• De volumetaakstelling betreft een inhaalslag met betrekking tot de door het kabinet Balkenende I van de volumetaakstelling uitgezonderde diensten. Dit zijn het CPB en de NMa. De volumetaakstelling loopt geleidelijk op van 0,5% in 2004 naar 2% in 2006.

• Betreft de doorwerking naar EZ van de WW-maatregelen die in de markt worden getroffen.

Met betrekking tot de efficiency- en volumetaakstelling is de eerste tranche (respectievelijk 1% en 0,5% in 2004) reeds ingevuld op de EZ-begroting. De additionele ZBO-efficiencytaakstelling is volledig ingevuld, evenals de WW-maatregel. Invulling van de resterende apparaattaakstellingen vergt, mede met het oog op de reeds omvangrijke apparaattaakstellingen van het kabinet Balkenende I, nauwkeurige voorbereiding en zorgvuldig overleg met de medezeggenschap voordat besluitvorming mogelijk is. Bij Voorjaarsnota 2004 zal naar verwachting meer inzicht bestaan in de invulling van de resterende apparaattaakstellingen.

Overige mutaties

Naast intensiveringen en ombuigingen hebben diverse andere mutaties plaatsgevonden. Voor met name de Fes-projecten Experimentele faciliteiten, EET (Economie, Ecologie en Technologie), Gigaport, Kenniswijk en de kennis- en innovatie-impuls is in 2002 minder gerealiseerd en uit het Fes opgevraagd. Deze middelen schuiven door naar 2003 en latere jaren. Daarnaast is sprake van een nieuwe Fes-toezegging voor de EET-regeling in 2003 van € 9 mln en heeft het Ministerie van OCenW in het kader van de ombuigingen op subsidies van het kabinet Balkenende I haar bijdrage aan de EET-regeling verlaagd.

De benodigde middelen voor het CO2-reductieplan worden afhankelijk van de budgettaire behoefte aan de EZ-begroting toegevoegd vanuit de aanvullende post van de Rijksbegroting. Hiervoor staan derhalve alleen voor het uitvoeringsjaar middelen op de EZ-begroting.

Omdat het CBS een ZBO wordt in 2004, zullen diverse ontvangsten voor werken voor derden niet meer via de EZ-begroting lopen, maar rechtstreeks via het CBS.

Als gevolg van de herindeling van AM/FM-frequenties moest de zendmastinfrastructuur worden aangepast. Deze kosten voor het omschakelen van de publieke omroep naar de nieuwe Zero Base frequenties worden door het Rijk vergoed.

De vraagstimulering in de REB, artikel 36i (faciliteit voor duurzaam opgewekte elektriciteit) van de Wet Belastingen op Milieugrondslag, zal in twee stappen verlaagd worden. Per 1 juli 2004 zal het fiscale voordeel voor afnemers van duurzame elektriciteit op 1,5 € ct/kWh vastgesteld worden. Vervolgens zal per 1 januari 2005 REB artikel 36i op nul gesteld worden. Door de verlaging van REB 36i te compenseren via de MEP, behouden binnenlandse producenten eenzelfde niveau van stimulering. Tegelijkertijd maakt deze verdere verschuiving van vraag- naar aanbodstimulering een efficiëntere inzet van overheidsgeld mogelijk. Het verschil in uitgaven voor REB 36i en de MEP wordt aangewend ter invulling van een deel van de subsidietaakstelling van EZ.

Als gevolg van de overdracht van het aandeelhouderschap en de dividendraming van TenneT, KPN en TPG aan het Ministerie van Financiën wordt de ontvangstenraming van de EZ-begroting verlaagd. Bij de aardgasbaten is, afgezien van de eerste jaren, sprake van lagere ontvangsten als gevolg van wijzigingen in olieprijs en dollarkoers.

Daarnaast is veelal sprake van verhogingen. De exploitatie van Holland Casino is winstgevender dan geraamd, onder meer door de grote hoeveelheid bezoekers.

De verhoging van de TOP-ontvangstenraming in 2003 wordt veroorzaakt door enkele meevallers. In latere jaren zal echter minder binnenkomen omdat de TOP-regeling is afgeschaft. In 2002 is door Urenco Ltd een lening terugbetaald aan UCN, die UCN vervolgens uitkeert aan de Staat als aandeelhouder.

Bovendien zijn in 2003 extra ontvangsten gerealiseerd vanwege de uitgifte van frequenties in het kader van het Zero-Base project. Tot slot is in 2004 door het in 2002 gewijzigde aflossingsschema van de lening aan Nedcar, sprake van een extra ontvangst.

2.2 DE BELEIDSARTIKELEN

1 WERKING VAN DE BINNENLANDSE MARKTEN

1.0 Grafieken

Aandeel artikel 1 in totale EZ-uitgaven (x € 1 mln)

Onderverdeling uitgaven artikel 1 naar operationele doelen (uitgaven x € 1 mln)

Verloop ramingen 2001–2008 (x € 1 mln)

Ontvangsten 2001–2008 (x € 1 mln)

De incidentele hogere uitgaven in 2001 zijn voor € 1 mrd het gevolg van de aanschaf van TenneT en de tegemoetkoming aan Demkolec en stadsverwarmingsprojecten.

1.1 Algemene beleidsdoelstelling

Het bevorderen van een optimale ordening en werking van (binnenlandse) markten, zodat wordt bijgedragen aan een duurzame economische groei. De burger plukt daar als consument en als belastingbetaler de vruchten van.

De afgelopen jaren was het marktwerkingbeleid gericht op het stimuleren en introduceren van ondernemerschap in (semi-) publieke sectoren, het verbeteren van concurrentie tussen aanbieders en het slechten van toetredingsbarrières. Dit heeft er toe geleid dat consumenten nu meer keuzevrijheid hebben. Uitgangspunt hierbij was echter dat de consument deze keuzevrijheid ook kan gebruiken. De praktijk wijst uit dat dit niet altijd het geval is. Het marktwerkingbeleid zal zich daarom de komende periode meer richten op het goed regelen van de vraagzijde, zodat de burger als consument en belastingbetaler daar de vruchten van plukt. Ter ondersteuning van de algemene beleidsdoelstelling zullen projecten worden uitgevoerd onder regie van de Interdepartementale Commissie Marktordening (ICM) en zet EZ het Kenniscentrum voor Ordeningsvraagstukken (KCO) in.

Om de effecten van het marktwerkingbeleid te kunnen meten heeft EZ een prestatie-indicator, bestaande uit vier deelindicatoren ontwikkeld1, die inzicht geeft in de internationale positie van Nederland op het gebied van marktwerking. Zie tabel 1.1.

De vier deelindicatoren omvatten de verschillende aspecten van het marktwerkingbeleid. Per indicator is te zien hoe Nederland scoort ten opzichte van een selectie van twaalf andere landen2. Elke deelindicator is opgebouwd uit een aantal variabelen, met gegevens uit openbare en betrouwbare (internationaal goed vergelijkbare) bronnen. In de indicatoren zijn zowel structuur- als prestatievariabelen meegenomen. Er zijn alleen variabelen opgenomen die (vrij) direct gerelateerd zijn aan het marktwerkingbeleid dat EZ voert. Zo is bijvoorbeeld in de eerste indicator een variabele opgenomen waarin ondernemers de effectiviteit van het mededingingsbeleid beoordelen.

Bij de indicator moeten echter wel een aantal kanttekeningen geplaatst worden. Zo wordt (het resultaat van) het EZ-beleid beïnvloed door technologische en economische ontwikkelingen, door het beleid van andere overheidsorganisaties en handhavings- en keuringsinstanties. EZ is daarom systeemverantwoordelijk en niet resultaatverantwoordelijk. Ook zijn niet alle aandachtsgebieden van EZ evenredig vertegenwoordigd. De zorgsector, het onderwijs en de vrije beroepen komen bijvoorbeeld als gevolg van gebrek aan data niet terug in de indicator.

Gegeven deze kanttekeningen is de indicator wel zo opgezet dat het totaal aan beleidsacties en -instrumenten die EZ inzet tot uitdrukking komen in de score en de positie van Nederland. EZ ambieert haar top vijf positie op elke deelindicator te behouden. Met andere woorden EZ wil op elke deelindicator tot de vijf best scorende landen behoren.

Projecten Interdepartementale Commissie Marktordening (ICM)

Het bevorderen van een goede werking van markten is geen zaak van EZ alleen. De Interdepartementale Commissie Marktordening (ICM) is daarom ingesteld om samenwerking tussen de ministeries op het terrein van marktordening en economische regulering te versterken. Onder regie van de ICM zullen projecten worden uitgevoerd, gericht op het beter functioneren van markten en het vergroten van de ruimte voor ondernemers. In de projecten worden knelpunten in kaart gebracht en aangepakt in samenwerking met ministeries, bedrijfsleven, consumenten en andere partijen. Het gaat daarbij om aanpassingen in wet- en regelgeving en verbeteringen in de uitvoering en handhaving.

De volgende projecten zijn reeds gestart:

• Versneld starten van een onderneming: wegnemen van belemmeringen voor het starten van een onderneming;

• Transparantie: vergroten transparantie voor consumenten in de sectoren zorg, energie, taxi's en pensioenen;

• Openingstijden: verbeteren openingstijden en beschikbaarheid van postkantoren, gemeentelijke loketten en zorginstellingen als huisartsen en apothekers;

• Knelpunten gaswinning en windenergie: doorlooptijd vergunning verkorten, rechtsbeschermingprocedures bundelen en verkorten.

In de loop van 2003–2004 worden binnen dit kader nieuwe projecten gestart.

Kenniscentrum Ordeningsvraagstukken (KCO)

Een ander instrument dat EZ inzet ter bevordering van een optimale werking van markten is het Kenniscentrum voor Ordeningsvraagstukken. Het Kenniscentrum stimuleert de uitwisseling en verdieping van kennis op het gebied van marktordening. Het Kenniscentrum ondersteunt de Interdepartementale Commissie Marktordening op inhoudelijk gebied. Het secretariaat van het Kenniscentrum is ondergebracht bij EZ en coördineert de werkzaamheden die voortvloeien uit het werkprogramma en rapporteert hierover aan de ICM. Daarnaast onderhoudt het secretariaat contacten met specialisten van buiten de rijksoverheid (andere overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties, wetenschap, internationale organisaties) en betrekt deze bij de uitvoering van het werkprogramma. Over het definitieve werkprogramma voor 2004 wordt de Tweede Kamer in het najaar van 2003 door de minister van EZ geïnformeerd.

Om de link tussen wetenschap en beleid verder te versterken hebben EZ, de NMa en de OPTA het initiatief genomen om het Economics Network for Competition and Regulation (ENCoRe) op te richten, dat is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Het doel van dit netwerk is o.a. om strategisch en wetenschappelijk hoogwaardig onderzoek op het gebied van marktwerking en regulering te stimuleren en om de uitwisseling van kennis tussen academici, toezichthouders en beleidsmakers op het vakgebied Industriële Organisatie te bevorderen. Daarnaast versterkt EZ haar banden met de OESO door middel van een programma van kennisoverdracht en participatie in activiteiten van het Kenniscentrum en ENCoRe.

Operatie Marktwerking Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MDW)

Een aantal van de projecten uit de operatie MDW is nog niet afgerond. In 2004 zal verder gegaan worden met implementatie van die projecten (zie schema hieronder). Van projecten met «kaderstellend» karakter, die nieuwe instrumenten voor de overheid hebben opgeleverd (zoals de projecten Concessies & Aanbestedingen en Veilen), zal verdere implementatie via het Kenniscentrum Ordeningsvraagstukken lopen. Het betreft namelijk vooral het verspreiden en toepassen van kennis. Van de overige projecten zal de implementatie worden ondergebracht in al lopende (inter)departementale trajecten.

1.2 Operationele beleidsdoelstellingen

Meer marktwerking betekent niet automatisch minder overheid. Marktwerking gaat hand in hand met marktordening. Regelgeving geldt daarom niet als substituut, maar als complement van marktwerking; markten functioneren niet goed zonder een adequaat institutioneel kader. Vanuit drie rollen streeft de overheid het bevorderen van een optimale ordening en werking van markten na:

• De overheid heeft ten eerste een rol bij het waarborgen van transparantie waardoor consumenten in staat zijn om op basis van voldoende informatie goede keuzes te kunnen maken.

• Daarnaast heeft de overheid een belangrijke rol bij het bepalen van het speelveld, oftewel in welke sectoren zijn er wel concurrentiemechanismen mogelijk en in welke sectoren niet. Dit onderdeel van het overheidsbeleid richt zich op optimale ordening en werking van markten. Hierbij horen het maken van de regels van het spel, het bepalen van de condities waaronder de spelers deelnemen en (waar nodig) het bepalen van de wijze waarop het publieke belang wordt gewaarborgd.

• Tenslotte heeft de overheid een rol bij het toezicht. De overheid wijst de scheidsrechter aan en bepaalt de wijze van toezicht. Het gaat hierbij om het waarborgen van eerlijk spel en het voorkomen van overtreding van regels en overschrijding van domeinen.

De algemene beleidsdoelstelling kan worden opgesplitst in vier operationele beleidsdoelstellingen, die samenhangen met bovenstaande rollen:

1.2.1 Het bevorderen van concurrentie.

1.2.2 Het versterken van de positie van de consument.

1.2.3 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in netwerksectoren.

1.2.4 Het verlagen van administratieve lasten.

De indeling van dit artikel 1 verschilt daarmee ten opzichte van de vorige begroting. Dit komt met name door een veranderde beleidsfocus. Zo wil EZ in haar marktwerkingsbeleid meer aandacht voor de positie van de consument en heeft het verlagen van de administratieve lasten een hogere prioriteit gekregen. De onderverdeling van de beleidsterreinen over de operationele doelstellingen van artikel 1 is daarop afgestemd.

1.2.1 Het bevorderen van concurrentie

Een goed werkende markt bevordert de concurrentie. Producenten zullen dan inspelen op de wensen van de consument door middel van lage prijzen, hoge kwaliteit en/of goede service. De randvoorwaarden waaronder een markt werkt, dienen optimaal te zijn. Om de concurrentie op markten dus te bevorderen zullen deze optimale randvoorwaarden gecreëerd moeten worden. Een goed mededingingsbeleid, goede aanbestedingsregels, eerlijke concurrentie door (semi-) publieke instellingen en instrumenten zoals normalisatie, certificatie en metrologie dragen hieraan bij.

Mededinging

Een adequaat mededingingsbeleid wordt bewerkstelligd door een effectieve mededingingswet en effectief en daadkrachtig mededingingstoezicht.

De mededingingswet wordt uitgevoerd door de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa). Concreet voorziet de wet in de volgende instrumenten:

– karteltoezicht: het tegengaan van concurrentiebeperkende onderlinge afspraken en het aanpakken van misbruik van economische machtsposities;

– concentratietoezicht: het voorkomen van het ontstaan of de versterking van economische machtsposities als gevolg van fusies en overnames en

– sanctionerend optreden: opleggen van passende boetes en vaststelling lasten onder dwangsom ter redressering van ongewenst handelen.

EZ heeft in 2002 de Mededingingswet geëvalueerd. Uit de evaluatie kwamen positieve aspecten naar voren, maar ook blijkt dat de Mededingingswet op een aantal onderdelen versterkt kan worden. Daarnaast heeft de Europese Raad in november 2002 een verordening aangenomen over de modernisering van het handhavingsysteem voor het Europese mededingingsrecht. Een aantal van de artikelen uit deze verordening moet Nederland voor 1 mei 2004 in de nationale wet- en regelgeving implementeren. Belangrijk is immers dat de Europese Commissie, de nationale mededingingsautoriteiten en de nationale rechters een coherente toepassing van de Europese mededingingsregels waarborgen. Tevens is het wenselijk om enkele niet verplichte bepalingen van deze verordening ook in de Mededingingswet over te nemen voor nationale zaken zonder grensoverschrijdende effecten. Om de conclusies uit de evaluatie van de Mededingingswet en de gewenste bepalingen van de verordening op elkaar aan te laten sluiten, komt EZ met een voorstel tot wijziging van de Mededingingswet. Deze wordt naar verwachting begin 2004 naar de Tweede Kamer gestuurd. Belangrijke elementen daarin zijn: aanscherping sancties en onderzoeksbevoegdheden NMa, verhoging effectiviteit van het toezicht op misbruik economische machtsposities en aanpassing concentratiecontrole aan de geldende Europese regels.

Ook op het gebied van Europese concentratiecontrole is het mededingingsrecht aan verandering onderhevig. Het Europees mededingingsrecht heeft (net als het Nederlandse stelsel) mede tot doel om concentraties (fusies, overnames, joint ventures) vooraf te controleren om te zorgen dat de mededinging niet in gevaar gebracht wordt door een fusie of overname. Het Europese stelsel is vastgelegd in de reeds 10 jaar oude Europese Concentratieverordening. In 2004 wordt door de Europese Commissie de laatste hand gelegd aan de nieuwe concentratieverordening1.

Tot slot werkt EZ aan het project verzelfstandiging van de NMa. De Tweede Kamer heeft het wetsvoorstel verzelfstandiging NMa aangenomen en doorgestuurd naar de Eerste Kamer (Kamerstukken I, 01/02, 27 639, nr. 228). De voorziene behandeling in de Eerste Kamer (september 2002) is aangehouden vanwege de relatie met de behandeling van de kaderwet zelfstandige bestuursorganen en het beschikbaar komen van het kabinetsstandpunt over de evaluatie van de mededingingswet. Er is nog geen besluit genomen over verdere behandeling van het wetsvoorstel.

De Dienst uitvoering en Toezicht energie (DTe) is belast met de uitvoering van en het toezicht op de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. De DTe voert hiertoe verschillende werkzaamheden uit, waaronder het vaststellen van tarieven en voorwaarden voor het transport en de levering van gas en elektriciteit, het voorbereiden en verstrekken van leveringsvergunningen en het eventueel sanctionerend optreden bij het niet nakomen van verplichtingen.

Qua positionering van het toezicht op de energie- en gasmarkt is in 2004 in bestuurlijk opzicht vooral van belang dat de Tweede Kamer in het parlementaire debat over de verzelfstandiging van de NMa heeft aangegeven meer inzicht te willen hebben in het werkprogramma van de DTe en de wijze waarop de DTe haar wettelijke instrumenten in de praktijk in zal zetten. In dat kader is een wijzigingsvoorstel gedaan in de Overgangswet elektriciteitsproductiesector (OEPS) waarin wordt geregeld dat de DTe een handhavingsplan dient op te stellen. Het handhavingsplan informeert marktpartijen over de wijze waarop de verschillende handhavingsbevoegdheden door de DTe zullen worden toegepast en welke procedures daarbij worden gehanteerd. In het kader van de vereiste goedkeuring van dit handhavingsplan door de Minister, dient in 2004 te worden bezien of dit handhavingsplan al dan niet partieel wijzigingen behoeft en welke belangrijke aandachtsgebieden daarin dienen te worden geïdentificeerd.

Op beleidsmatig gebied heeft in 2003 de focus gelegen op een herziening van de tariefregulering als gevolg van uitspraken van het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) en op afspraken met de sector over het kader van de volgende reguleringsperiode. Deze reguleringsperiode voor de tarieven van netbeheerders beslaat een aantal jaren en loopt dus ook in 2004 nog door. Verder gaat veel aandacht uit naar de marktontwikkelingen in het kader van de geplande marktopening voor kleinverbruikers. Het jaar 2004 zal voor de DTe in het teken staan van het inzetten van zijn handhavingsinstrumentarium in het kader van de marktwerking en het gedrag van gereguleerde partijen en het verstrekken van leveringsvergunningen met het oog op de marktopening op 1 juli 2004. De DTe zal ook in deze volgende en belangrijke transitiefase naar een volledig geliberaliseerde markt optreden vanuit het uitgangspunt van de wetgever dat het toezicht op de energiemarkt gericht dient te zijn op outputsturing.

Op basis van de evaluatie van het functioneren van de DTe die in 2003 door EZ is uitgevoerd, de aanbevelingen van de commissie Van Rooy en het overleg met het parlement daarover, wordt in 2003–2004 verder vorm gegeven aan aanscherping van het toezichtsinstrumentarium en verbeteracties door DTe ten aanzien van toezichtsregulering en de interactie met marktpartijen.

Eerlijke concurrentie door (semi-) publieke instellingen

Overheidsorganisaties kunnen doordat ze een monopoliepositie bezitten, kruissubsidiëring uit collectieve middelen toepassen, publieke bevoegdheden hebben of publieke gegevensbestanden beheren op bepaalde gebieden een voorsprong hebben ten opzichte van marktpartijen. Hierdoor kan sprake zijn van ongelijke concurrentie. In 2001 is het wetsvoorstel Markt & Overheid ingediend (Kamerstukken II 2001 – 2002, 28 050, nr. 1–3). Dit wetsvoorstel beoogt oneerlijke concurrentie door deze overheidsorganisaties en ondernemingen met een uitsluitend of bijzonder recht tegen te gaan. Op 30 augustus 2002 heeft het kabinet de Tweede Kamer verzocht de behandeling van het wetsvoorstel Markt en Overheid aan te houden in verband met de heroverweging daarvan door de regering. Mede door de demissionaire status van het toenmalige kabinet heeft deze heroverweging nog niet plaatsgevonden.

Aanbesteden

In 2004 begint EZ met het opstellen van de nieuwe regelgeving voor overheidsaanbestedingen, nadat de startnotitie daarvoor begin 2004 gereed zal komen. De inhoud en vorm van de nieuwe regelgeving zullen de aanbevelingen van de Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid reflecteren, met name de aanbeveling om te komen tot een strakker en eenvormiger juridisch kader voor de opdrachtverlening op het gebied van Werken. Tevens zal de reikwijdte van de nieuwe regelgeving ten opzichte van de huidige raamwet worden uitgebreid. Een eerste reden hiervoor is de wens om een grondslag te creëren voor de implementatie van aanbestedingsregels die zijn opgenomen in het verdrag van de Wereld Handels Organisatie, maar niet zijn verwerkt in de Europese richtlijnen. Daarnaast is in de afgelopen jaren de behoefte gegroeid om de geringe ruimte voor nationale invulling die de richtlijnen laten, beter en anders te gaan benutten. EZ streeft ernaar de concept-regelgeving in het eerste kwartaal 2005 naar de Ministerraad te sturen.

Normalisatie/Certificatie

Technische normen (afspraken) zijn nodig om veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen. Europese en internationale normen spelen op dit terrein een belangrijke rol. Het Nederlands Normalisatie Instituut (NEN) stelt zich ten doel om – in het belang van gezondheid, veiligheid en doelmatigheid – normen tot stand te brengen. EZ financiert het NEN projectgericht.

Het kabinetsbeleid op het terrein van normalisatie, certificatie en accreditatie berust op twee uitgangspunten:

1. Het benutten van het zelfregulerend vermogen in de markt, waarbij normalisatie en certificatie een alternatief kan zijn voor wet- en regelgeving;

2. Het bijdragen aan het opheffen van technische handelsbelemmeringen op de internationale en Europese markt met behoud van veiligheid, gezondheid en milieu.

Om zowel veiligheid, gezondheid en bijvoorbeeld milieuvriendelijkheid van producten en processen te garanderen als segmentering van markten en ondoorzichtige informatie over producten en diensten door verschillende specificaties per land te voorkomen, is het beleid gericht op:

• het instandhouden van een effectieve en efficiënte infrastructuur voor normalisatie (via het NEN);

• het initiëren van normalisatieprojecten die de markt laat liggen;

• het stimuleren dat de markt deze projecten overneemt. Het streven is dat marktpartijen 50% van de door EZ medegefinancierde projecten overnemen.

Het NEN heeft een Taskforce Business Development die de mogelijkheden onderzoekt van het inzetten van het instrument normalisatie bij nieuwe vakgebieden.

Metrologie: de IJkwet

De IJkwet regelt het toezicht op het correct meten en wegen met goede apparatuur. Het Nederlands Meet Instituut (NMi) en haar dochters dragen hieraan bij door:

• het beheren van standaarden;

• het houden van toezicht op de naleving van de IJkwet;

• het verlenen van metrologische en technische ondersteuning aan EZ bij het opstellen van wetgeving en vertegenwoordiging in internationale gremia.

Uit de evaluatie in 2002 van de financiering, sturing en uitvoering van de publieke taken die het NMi en haar dochters uitvoert, blijkt dat het NMi als privaat bedrijf effectief en efficiënt functioneert. In 2003 wordt de herziening van de sturingsrelatie afgerond. Met ingang van 2004 zal gewerkt worden met strategische meerjarenplannen waarin ook een nadere invulling is gegeven aan de ministeriële verantwoordelijkheid.

Naar verwachting wordt (met enige vertraging) eind 2003 de Europese richtlijn Meetinstrumenten vastgesteld en gepubliceerd. Deze richtlijn vervangt elf bestaande richtlijnen op het terrein van de metrologie. De nieuwe eisen in deze richtlijn zijn minder gedetailleerd en de richtlijn biedt de fabrikant meerdere mogelijkheden om overeenstemming met de nieuwe eisen aan te tonen. Onder meer via een herziening van de IJkwet zet EZ deze nieuwe richtlijn in 2004 om in nationaal recht.

1.2.2 Het versterken van de positie van de consument

Voor een effectieve marktwerking is het van belang dat de consument zijn rol op de markt kan spelen. EZ beoogt een evenwichtige positie van de consument ten opzichte van de aanbieders te bevorderen.

Het bestaande generieke instrumentarium zoals de basisbescherming en het generieke (mededingings)toezicht zorgen ervoor dat de consument zijn rol kan spelen. Om de positie van de consument te versterken heeft EZ een internetportaal (www.staiksterk.nl) ontwikkeld waar consumenten informatie vinden over hun rechten en plichten (basisbescherming). Dit consumentenportaal moet actueel worden gehouden en indien nodig verbeterd. Daarnaast beziet EZ in 2004, mede naar aanleiding van het Europese voorstel voor verbeterde administratieve samenwerking1, of de bestaande infrastructuur voor de afhandeling van klachten van consumenten moet worden versterkt en hoe dat dan het beste kan gebeuren.

Naast het generiek instrumentarium kijkt EZ specifiek wat consumenten op bijvoorbeeld markten in transitie nodig hebben om gebruik te kunnen maken van de keuzemogelijkheden. Dan kan het bijvoorbeeld gaan om het verminderen van onnodige overstapbelemmeringen of het vergroten van de transparantie op een markt. In het kader van de projecten die worden uitgevoerd onder regie van de Interdepartementale Commissie Marktordening wordt bezien of de transparantie vergroot kan worden op de markt voor taxi's, pensioenen en energie. Tevens wordt in dit verband gekeken of het mogelijk is meer transparantie te creëren in het presteren van de overheid. Mogelijk wordt in 2004 een website opgezet waarop verschillende gemeentes met elkaar vergeleken kunnen worden.

Daar waar nog weinig of geen keuzemogelijkheden bestaan, streeft EZ er naar die mogelijkheden te vergroten, onder meer door het invoeren van vraagsturing in semi-publieke sectoren zoals de zorg. Vraagsturing verruimt de keuzemogelijkheden voor burgers/patiënten, zowel ten aanzien van verzekeringsvoorwaarden als zorgverleners, zodat de zorg beter wordt afgestemd op de wensen van patiënten. Het Ministerie van VWS is primair verantwoordelijk voor dit beleidsterrein. EZ is hierbij echter nauw betrokken vanwege haar kennis over algemene vraagstukken inzake marktordening, vraagsturing en consumentenbeleid.

Naast de positie van de consument in de zorgsector is ook de positie van de consument bij vrije beroepen (anderen dan de vrije beroepen in de zorg) zoals notarissen, advocaten en assurantiebemiddelaars een aandachtspunt voor EZ. Op deze markten verkeren consumenten vaak in een positie van afhankelijkheid en ondeskundigheid jegens de aanbieders van financiële of juridische diensten. Hoewel EZ niet primair verantwoordelijk is voor de regulering van deze vrije beroepen zal zij de wijze van regulering voor deze beroepen kritisch onderzoeken op mogelijkheden om de prestaties te verhogen en tarieven te verlagen door bijvoorbeeld onnodige toetredingsdrempels weg te nemen en prestatieprikkels te versterken.

1.2.3 Het bevorderen van concurrentiemechanismen in netwerksectoren

De Nederlandse economie is gebaat bij netwerksectoren die hoge kwaliteit leveren, efficiënt en innovatief zijn. Tegelijkertijd dienen de publieke belangen goed gewaarborgd te zijn. Naast betrouwbaarheid en doelmatigheid (goede prijs/kwaliteitsverhouding) moeten er voldoende keuzemogelijkheden zijn voor de consument. In dit verband zijn twee aspecten van belang. Allereerst de bepaling wat de verantwoordelijkheid is van de overheid en ten tweede waar het ondernemerschap van private partijen kan worden geïntroduceerd. De post-, telecom en kabelmarkt komen in artikel 10 aan de orde. In dit artikel worden de energiemarkt en overige sectoren toegelicht.

1.2.3.1 Energie

EZ bevordert concurrentie in de netwerksectoren elektriciteit en gas. EZ streeft naar een goedwerkende markt voor elektriciteit en gas, waarbij afnemers keuzevrijheid hebben ten aanzien van hun leverancier en de kwaliteit van dienstverlening wordt vergroot. Om dit te realiseren is EZ zowel facilitator als regisseur in zowel de elektriciteits- als gasmarkt en is zij verantwoordelijk voor de liberalisering en privatisering van de energiemarkt. De voorzienings- en leveringszekerheid van energie, welke voor een groot deel bepalend zijn voor de kwaliteit van de dienstverlening, komen in artikel 4, paragraaf 4.2.1 aan de orde.

Liberalisering

EZ heeft het speelveld en de spelregels voor de liberalisering van de energiemarkten door middel van wetgeving bepaald. Dit traject is in 1998 in gang gezet met de totstandkoming van de Elektriciteitswet, in 2000 gevolgd door de Gaswet. Oogmerk van beide wetten was het vrijmaken van de markten door het gefaseerd openen hiervan. Met de vrijmaking van de kleinverbruikers op 1 juli 2004 zal de liberalisering van de energiemarkten zijn afgerond. Hiervoor is inmiddels een algemene maatregel van bestuur in procedure gebracht.

In 2004 zal een evaluatie worden uitgevoerd om te beoordelen of de liberalisering voor consumenten zonder grote problemen verloopt en of de afnemers inderdaad effectief gebruik kunnen maken van hun keuzevrijheid. In het kader van de discussie over de mogelijke privatisering van energiebedrijven dient een dergelijke evaluatie van de marktopening plaats te vinden. De resultaten van deze evaluatie zullen eind 2004 aan de Tweede Kamer worden aangeboden.

Privatisering

Privatisering van regionale energiedistributiebedrijven is met het opschuiven van de datum van liberalisering verboden tot 1 januari 2005. Daarna is privatisering in beginsel mogelijk. De datum van 1 januari 2005 kan evenwel worden verschoven bij ministeriële regeling indien: 1) uit evaluatie van de opening van de markt op 1 juli 2004 blijkt dat de liberalisering voor consumenten grote problemen oplevert; of 2) de aangekondigde aanscherping van de wetgeving met betrekking tot het netbeheer nog niet gereed is. Indien een van beide situaties zich voordoet, wordt het privatiseringsverbod verlengd.

Internationaal level playing field

De verschillen tussen de lidstaten van de Europese Unie als het gaat om de mate van liberalisering van de energiemarkt, zowel kwantitatief als kwalitatief, blijven voorlopig nog bestaan. Nederland heeft het afgelopen jaar bijgedragen aan verdere liberalisering en het realiseren van een werkelijk Europees «level playing field». Dit heeft zij gedaan door ondersteuning van de voorstellen van de Europese Commissie voor de elektriciteitrichtlijn, de gasrichtlijn en de verordening met betrekking tot grensoverschrijdend transport van elektriciteit. Deze voorstellen zijn inmiddels door de Raad van het Europees Parlement behandeld en vastgelegd. Vooral ook op het gebied van milieu en fiscaliteit is een verdere Europese harmonisering van groot belang. EZ hoopt in 2004 verdere resultaten te kunnen presenteren aan de Tweede Kamer. Verder is Nederland actief in de Florence-(elektriciteit) en Madrid (gas)fora. Dit zijn informele fora waarbinnen de Europese Commissie, lidstaten, regelgevende instanties en toezichthouders (voor Nederland de DTe) en de beheerders van de landelijke elektriciteits- en gasnetten samenwerken aan het vormgeven van een interne markt voor gas en elektriciteit. Hierbij ligt de focus op het wegwerken van blokkades, zodat een werkelijk level playing field in Europa ontstaat. Nederland voert actief bilateraal overleg met België en Duitsland met als doel verbetering van samenwerking te realiseren tussen Tennet en de Belgische en Duitse TSO's (Transmission System Operators), respectievelijk Elia, RWE.net en Eon.Netz. Deze samenwerking is niet optimaal, waardoor de beschikbare capaciteit op de interconnectoren niet goed wordt benut. Tevens belemmert de bevoegdheid van lidstaten om de export te annuleren een goede werking van de interne Europese energiemarkt. Getracht wordt voor deze problemen een werkbare oplossing te vinden.

Omdat de markt voor kleinverbruikers per 1 juli 2004 open gaat, richten deze indicatoren zich alleen op liberalisering. De ervaring in andere landen leert dat het enige tijd duurt alvorens de bekendheid over keuzevrijheid uiteindelijk leidt tot een verandering van leverancier. Bovendien is een bewuste keuze om niet te switchen, dat wil zeggen na kennisgenomen te hebben van het alternatieve aanbod, ook een belangrijk gegeven. Daarom wordt het percentage gebruikers dat heeft overwogen te switchen, nog los van de vraag of ze daadwerkelijk zijn geswitcht, als een relevante indicator beschouwd.

1.2.3.2 Overige netwerksectoren

In tegenstelling tot de markt voor energie, telecommunicatie, kabel en post geldt voor de overige netwerksectoren (bijvoorbeeld de spoor- en watersector) dat deze niet primair onder de verantwoordelijkheid van EZ vallen. Toch geeft EZ vanuit haar verantwoordelijkheid voor het nationale marktordeningsbeleid via interventies mede richting aan de ontwikkeling van een optimale werking van deze sectoren. In de praktijk betekent dit dat EZ deelneemt aan interdepartementale en internationale overleggen, waarbij zij zich inzet voor het ontwikkelen van een bij de netwerksector passende marktordening. Zo is EZ betrokken bij het IBO-waterbeheer dat zich buigt over de vormgeving van de bekostiging en financiering van het waterbeheer en de waterketen (drink- en afvalwater). Daarnaast is EZ op internationaal niveau betrokken bij de netwerkthema's van de OESO.

De overheidsverantwoordelijkheid voor publieke belangen als universele dienstverlening en bescherming van gebonden klanten is de basis voor de wijze waarop markten geordend worden. De overheid kan zelf de productie en distributie van de diensten voor haar rekening nemen, maar het is ook mogelijk dit op verschillende wijzen over te laten aan private partijen, waarbij de overheid de rol heeft van regelgever en toezichthouder. De gekozen ordeningsvorm moet maximale welvaart voor burgers en bedrijven genereren. Bij de analyse daarvoor wordt onder andere gebruik gemaakt van het Afwegingskader Regulering Netwerksectoren (ARN). De marktordening hangt af van de sectorspecifieke kenmerken en zal dan ook per sector verschillend worden vormgegeven. Desalniettemin spelen bij de verschillende sectoren vaak identieke problemen. Het is daarbij van belang om een zo consistent mogelijk overheidsbeleid te voeren en te leren van beleid zoals het gevoerd wordt op andere terreinen. Het kenniscentrum ordeningsvraagstukken organiseert bijeenkomsten waar met de betrokken departementen het ARN doorlopen wordt. In 2003 zijn onder andere de kabel- en watersector bekeken. Bij het ordenen van markten dient ook nagedacht te worden over toezichtstructuren. EZ is nauw betrokken bij het opzetten van sectorspecifieke toezichtstructuren zoals de vervoerskamer.

Het beleid met betrekking tot afval is neergelegd in het in 2003 in werking getreden Landelijk Afvalbeheer Plan (LAP). Het beleid is er op gericht om per 1 januari 2006 de landsgrenzen open te hebben voor brandbaar afval richting de overige EU-landen onder de voorwaarde van gelijkwaardig speelveld («level playing field») met de ons omringende landen. In 2003 is een interdepartementale werkgroep «level playing field» ingesteld waarin EZ ook deelneemt. Deze interdepartementale werkgroep onderzoekt de effecten die de openstelling van de landsgrenzen op de te waarborgen publieke belangen op afvalstoffengebied heeft. De uitkomsten worden in 2004 bekend.

1.2.4 Het verlagen van administratieve lasten

Administratieve lasten zijn de kosten om te voldoen aan informatieverplichtingen voortvloeiend uit wet- en regelgeving van de overheid. De talrijke administratieve verplichtingen waar bedrijven door de overheid mee worden geconfronteerd, leiden bij ondernemers tot aanzienlijke kosten en ergernissen.

In het Hoofdlijnenakkoord is afgesproken om per Ministerie een plafond vast te stellen aan de administratieve lasten voor het bedrijfsleven. De coördinatie hiervan ligt bij de Minister van Financiën. Dit in nauw overleg met de Staatssecretaris van EZ. Dit laat onverlet dat elk Ministerie een eigen verantwoordelijkheid draagt.

EZ brengt hiernaast de tegenstrijdige regelgeving voor het bedrijfsleven in kaart en draagt via de ontwikkeling van een ICT infrastructuur, inclusief een basisbedrijvenregister, bij aan de reductie van administratieve lasten. Daarnaast is het Meldpunt voorgenomen regelgeving ondergebracht bij EZ.

Overkoepelende taken

Meldpunt voorgenomen regelgeving

Naast de aanpak van administratieve lasten voortvloeiend uit bestaande regelgeving, krijgt ontwerp-regelgeving aandacht door het Meldpunt Voorgenomen Regelgeving, een initiatief van de Ministeries van EZ, VROM en Justitie. Op basis van evaluaties van de bedrijfseffectentoets (waar administratieve lasten voor het bedrijfsleven een onderdeel van zijn) en de milieutoets heeft de Ministerraad in 2002 een nieuwe toetsingsstructuur ingesteld, die sinds 1 maart 2003 operationeel is. Daarnaast blijft de verplichting voor Ministeries bestaan om bij belastende regelgeving onder andere de eerder beschreven bedrijfseffecten helder in kaart te brengen. Ook dit laatste dient ter beoordeling aan het Meldpunt te worden voorgelegd.

Tevens is een adviesrol bij de toetsing van nieuwe wet- en regelgeving op de gevolgen voor de administratieve lasten weggelegd voor het onafhankelijke Adviescollege toetsing administratieve lasten (Actal).

Aanpak van administratieve lasten door de inzet van ICT

EZ coördineert en regisseert de uitvoering van het programma ICT en Administratieve Lasten 2003–2006. Doel van het programma is het de ondernemer makkelijker te maken om aan de informatievraag van de overheid te voldoen en de informatie die hij verschaft beter te benutten. Daarvoor wordt een hele keten van informatie- en gegevensuitwisseling tussen overheid en bedrijven infrastructurele ICT-voorzieningen ontwikkeld. Het gaat om voorzieningen met een collectief karakter:

• Het bedrijvenloket: één virtueel loket waar de ondernemer, op een overzichtelijke en samenhangende manier, informatie van de overheid kan krijgen en transacties kan verrichten.

• De Overheidstransactiepoort: één adres waar de ondernemer zijn gegevens elektronisch naar kan verzenden. De Overheidstransactiepoort zorgt ervoor dat die informatie op een intelligente en veilige manier bij verschillende overheidsinstanties terechtkomt.

• Het basisbedrijvenregister: één register waar de kerngegevens van alle bedrijven in vastliggen. In 2003 zijn eerste versies of releases van de drie voorzieningen gebouwd. In 2004 volgen de volgende versies, met «slimmere» functionaliteiten en meer informatieaanbod.

In het programma zijn ook afspraken gemaakt over de informatie en berichten die gebruik maken van de verschillende voorzieningen. Het programma richt zich in eerste instantie op de berichtenstromen in het sofi-domein, de informatieverplichtingen van het bedrijfsleven aan het CBS, en berichtenstromen op het gebied van goederenvervoer en landbouw. In 2004 zal het programma zich op deze aspecten verbreden.

Reductie administratieve lasten EZ

Net als elk ander ministerie heeft EZ de verplichting om de eigen administratieve lasten te beperken. Hiervoor stelt EZ een departementaal actieprogramma op.

Als basis heeft EZ een nulmeting laten uitvoeren van alle EZ-wetgeving per stand 31 december 2002. Op basis van dit onderzoek blijkt dat de totale administratieve lastendruk voortvloeiend uit EZ-regelgeving (inclusief CBS) per 31 december 2002 € 644,2 mln bedraagt1. Hiermee is inzichtelijk gemaakt waardoor de administratieve lasten worden veroorzaakt en waar in principe de reductiemogelijkheden zitten die in de periode tussen 2002 en 2006 kunnen worden bereikt.

Om te komen tot een reductiepotentieel optellend tot netto 25%-reductie van de administratieve lasten, heeft EZ in het voorjaar van 2003 een gemengde commissie ingesteld onder voorzitterschap van dhr. Smits, bestaande uit vertegenwoordigers van overheid en bedrijfsleven. Deze gemengde commissie heeft tot taak binnen de EZ-wetgeving reductiepotentieel te vinden en vervolgens de implementatie van de reductievoorstellen te begeleiden.

EZ neemt de doelstelling zeer serieus en komt in de komende jaren met concrete maatregelen op alle EZ beleidsterreinen om haar eigen administratieve lasten fors terug te dringen. Hierbij wordt zowel ingezet op afschaffen van overbodige informatieverplichtingen, alsmede op efficiënter maken van de uitvoering ervan, bijvoorbeeld via ICT. Tevens is de herkomst van regels (EU/nationaal) in kaart gebracht en worden waar zinvol ook acties richting Brussel gestart. Verder is ook bij nieuwe wetgeving en wijzigingen in bestaande wetgeving minimalisering van de administratieve lasten uitgangspunt en worden alternatieven voor regelgeving nadrukkelijk overwogen.

1.3 Budgettaire gevolgen van beleid

In de tabel budgettaire gevolgen van beleid bij het onderhavige beleidsartikel zijn bedragen aan subsidieverplichtingen opgenomen waarvoor in bijlage 6 extra informatie is opgenomen. Deze begrotingsvermelding vormt voor de betreffende subsidieverleningen de wettelijke grondslag als bedoeld in artikel 4:23, derde lid, onder c, van de Algemene Wet Bestuursrecht.

1.4 Budgetflexibiliteit

De raming bestaat in belangrijke mate uit apparaatsuitgaven voor de EZ-diensten NMa en DTe, voor het kernministerie en voor ACTAL. Deze uitgaven zijn in bestuurlijk opzicht slechts beperkt flexibel. Onder «bijdragen aan instellingen/instituten» zijn de werkzaamheden van het Nederlands Meetinstituut in het kader van de IJkwet en de wettelijk bepaalde tegemoetkoming aan elektriciteitsproducenten in verband met stadsverwarmingsprojecten opgenomen. Beide zijn als niet-flexibel te beschouwen.

1.5 Evaluatieplanning

1.6 VBTB-paragraaf

Terugkoppeling acties groei-paragraaf 2003 en kwaliteit van de doelformulering

Zoals ook al uit de tekst van dit artikel is gebleken, zijn de doelstellingen en prestatie-indicatoren onder de loep genomen, zodat deze nu beter aansluiten bij het EZ-beleid. Daarbij is met de opname van de benchmarkindicator onder de algemene doelstelling ook invulling gegeven aan de groeiparagraaf uit de begroting 2003. Daarnaast zijn twee prestatieindicatoren voor de energiemarkten toegevoegd. Hiermee is het VBTB-gehalte van dit beleidsartikel vergroot. De prestatie-indicatoren zijn meetbaar en voorzien van een tijdshorizon.

Volledigheid van de prestatie- en effectgegevens

In 2005 wordt als prestatie-indicator het percentage switchers van energieleverancier toegevoegd. In 2004 is dit nog niet mogelijk. De meerderheid van de consumenten switcht echter pas na verloop van tijd (omdat er een zekere incubatietijd is voordat men zo'n beslissing neemt) en omdat de marktopening pas op 1 juli 2004 een feit is zullen de effecten met name in 2005 te meten zijn.

2 BEVORDEREN VAN INNOVATIEKRACHT

2.0 Grafieken

Aandeel artikel 2 in totale EZ-uitgaven (x € 1 mln)

Onderverdeling uitgaven artikel 2 naar operationele doelen (uitgaven x € 1 mln)

Verloop ramingen 2001–2008 (x € 1 mln)

Ontvangsten 2001–2008 (x € 1 mln)

2.1 Algemene beleidsdoelstelling

De instrumenten onder het artikel 2 dragen bij aan een duurzame economische groei door het versterken van de innovatiekracht van de Nederlandse economie op het gebied van kennis, technologie, arbeid en innovatieve starters. Daarbij worden onderscheiden de marktsector, de kennisinfrastructuur en de intermediaire organisaties. De uitdaging van het innovatiebeleid is om de innovatiekracht in 2005 ten minste te brengen op het niveau van het EU-gemiddelde en in 2010 op het niveau van de kopgroep van EU-landen.

Algemeen

Innovatie is een sleutelfactor voor het realiseren van een duurzame economische groei.

Mede hierom geeft het Hoofdlijnenakkoord van mei 2003 aan dat Nederland tot de Europese voorhoede moet behoren op het terrein van onderzoek en innovatie. Het economisch groeivermogen wordt immers in sterke mate bepaald door het vermogen om op basis van (nieuwe) kennis voortdurend nieuwe en kwalitatief betere producten, processen en diensten met succes op de markt te brengen. Demografische trends als ontgroening en vergrijzing en de toegenomen internationale concurrentie versterken de noodzaak tot meer innovatie.

Belemmeringen voor innovatie kunnen verschillen afhankelijk van het type markt, de soort technologie, het karakter van het netwerk en de aard van het innovatieproces. Voor het innovatiebeleid komt het er dus op aan met een evenwichtige mix van beleidsinstrumenten adequaat te reageren op mogelijk belemmerende factoren1.

De uitdaging in 2004

In het Hoofdlijnenakkoord van het nieuwe Kabinet wordt aangegeven waar het in Nederland op economisch terrein knelt. «De kern van het probleem wordt gevormd door te hoge loonkosten en te weinig innovatief vermogen». Dit probleem gekoppeld aan de hoge ambities betekent dat er sprake is van een flinke uitdaging voor het innovatiebeleid. De verwezenlijking van deze ambitie is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, de kennisinstellingen en overheden. Het kabinet heeft daarom besloten tot de oprichting van een Innovatieplatform, waarin de bij onderwijs en innovatie betrokken ministers en gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de publieke kennisinstellingen, onder leiding van de minister-president plannen uitwerken voor de te volgen strategie voor kennisontwikkeling en -exploitatie.

EZ heeft gewerkt aan een nieuwe innovatieagenda op hoofdlijnen voor de komende jaren. Deze Innovatiebrief – die najaar 2003 verschijnt – is de bijdrage van de Minister van Economische Zaken ten behoeve van de discussie in het Innovatieplatform hoe het innovatief vermogen van Nederland te verhogen. De Innovatiebrief vormt mede de invulling van de mededeling van de Europese Commissie «Investeren in onderzoek: een actieplan voor Europa» en enkele moties op het terrein van innovatie.

De uitwerking en implementatie van de Innovatiebrief vragen in 2004 veel aandacht. Een goede implementatie van de verschillende acties is een belangrijke stap op weg naar het realiseren van de Lissabon -doelstellingen en de opstap naar een meer innovatiegedreven groeipad van de Nederlandse economie. Over de hoofdlijnen en oplossingsrichtingen van deze brief wordt het Innovatieplatform geconsulteerd. De hoofdlijnen zijn:

1. Aanpakken van de verslechtering van het innovatieklimaat: zo is sprake van een daling van de R&D-intensiteit van bedrijven en is er sprake van een dreigend tekort aan kenniswerkers (in het bijzonder bèta's en technici). Om aan dit soort uitdagingen tegemoet te komen worden concrete acties ondernomen. Zo wordt de WBSO verhoogd (€ 100 mln structureel), vindt stroomlijning van het innovatie-instrumentarium naar 6 blokken plaats, zal actiever worden getracht R&D-intensieve bedrijven aan te trekken en zullen specifieke acties worden aangekondigd om de instroom in de Bèta en techniek te verhogen1.

2. Dynamiek: qua nieuwe innovatieve bedrijvigheid blijft Nederland achter. Daarom moet het klimaat voor bijvoorbeeld technostarters beter. EZ start in 2004 dan ook onder de noemer TechnoPartner met een verbeterd (en gestroomlijnd) pakket aan maatregelen voor technostarters.

3. Aanpakken van de Nederlandse paradox: De kennis uit de publieke infrastructuur slaat nog te beperkt neer bij de private sector en vice versa. Er is te weinig wisselwerking tussen het private en het publieke onderzoek. De Innovatiebrief komt met acties om de wisselwerking tussen publieke kennisinstellingen en bedrijven verder te verbeteren. Zo zal het nieuwe gestroomlijnde instrumentarium zich meer richten op de bevordering van wisselwerking2. Verder is sprake van acties om het octrooibeleid en het spin-off-beleid van kennisinstellingen te versterken.

4. Concentratie op sleuteltechnologieën: Het opbouwen van een portfolio van (sleutel-) technologiegebieden, gericht op het creëren van focus en massa én talent. De potentiële maatschappelijke baten van deze sleuteltechnologieën rechtvaardigen extra overheidsinspanning bovenop het grotendeels generieke beleid. Het gaat daarbij om het maken van strategische keuzes in samenspraak met de stakeholders. Niet door bij nul te beginnen, maar door uit te gaan van de potentie bij het bedrijfsleven en de kennisinfrastructuur. De aanpak van de gebieden kan verschillen naar aard van de technologie en de fase waarin de technologie zich bevindt. Nog voor het einde van 2003 zal het actieplan life sciences naar de Kamer worden gestuurd. Ook op andere gebieden, zoals nanotechnologie en katalyse, speelt EZ een aanjagende rol.

Nederland heeft de ambitie om in 2010 qua innovatiekracht tot de koplopers van Europa te behoren. De verwezenlijking van deze ambitie is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, de kennisinstellingen en overheden. De Innovatiebrief is nadrukkelijk ook bedoeld als startschot voor een gezamenlijke aanpak. Daarnaast heeft het Kabinet besloten tot de oprichting van een Innovatieplatform, waarin gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de publieke kennisinstellingen concrete plannen gaan uitwerken. Dit platform staat onder leiding van de minister-president.

Naar aanleiding van het verschijnen van de Innovatiebrief in de loop van 2003 zullen de huidige prestatie-indicatoren en streefwaarden nader worden bezien. Dit kan leiden tot aanpassingen van artikel 2 in de begroting 2005. In de begroting 2005 zal worden ingegaan op de huidige positie van Nederland binnen de EU-15 en de afstand tot de kopgroep.

Effectindicatoren

Omdat de innovatiekracht zich moeilijk met één indicator laat meten, is ervoor gekozen om op het niveau van de algemene doelstelling vier effectindicatoren te hanteren die een globale indruk geven van de innovatiekracht1. Aan de hand van de volgende indicatoren wordt het «Innovatieprofiel» van Nederland geschetst:

1. R&D-uitgaven van bedrijven als % van het bruto binnenlands product;

2. aandeel innovatieve bedrijven als % van het totaal aantal bedrijven;

3. aandeel innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden als % van het totaal aantal innovatieve bedrijven;

4. omzetaandeel van nieuwe of verbeterde producten in de industrie als % van de totale omzet in de industrie.

1) Investeringen in R&D liggen aan de basis van het innovatieproces. R&D heeft daarbij een tweeledige functie. R&D is nodig om zelf kennis voor nieuwe producten, processen en diensten te kunnen ontwikkelen, maar ook om elders ontwikkelde kennis te kunnen toepassen. Nederlandse bedrijven investeren relatief minder in R&D dan bedrijven gemiddeld in de EU-landen.

2) De tweede indicator betreft het aandeel innovatieve bedrijven als percentage van het totaal aantal bedrijven. Innovatieve bedrijven zijn gedefinieerd als bedrijven die de laatste drie jaar vernieuwde producten en/of vernieuwde productieprocessen hebben gerealiseerd. In het Innovatieprofiel is een uitsplitsing gemaakt naar innovatieve bedrijven in de industrie (2.a) en in de diensten (2.b). Nederland telt in vergelijking met andere landen relatief veel innovatieve industriële bedrijven. Daarentegen heeft Nederland relatief weinig innovatieve bedrijven in de dienstverlening. Het percentage is lager dan het EU-gemiddelde.

3) De derde indicator, het aandeel innovatieve bedrijven met samenwerkingsverbanden, zegt iets over de mate waarin bedrijven samen of met publieke kennisinstellingen innoveren. Juist die samenwerking is bij innovatie vaak van groot belang. Uit het Innovatieprofiel blijkt dat het aandeel innovatieve bedrijven dat samenwerkt rond het EU-gemiddelde ligt.

4) Het omzetaandeel van innovatieve producten in de totale omzet brengt het belang van de vernieuwing voor bedrijven tot uitdrukking. In de Community Innovation Survey van Eurostat is dit gemeten voor de industrie. Hoewel het aandeel innovatieve bedrijven in de Nederlandse industrie goed is, blijkt de omzet behaald met nieuwe of verbeterde producten relatief laag te zijn (NL: 20% versus EU15: 32%)2. Het aandeel van de vernieuwing in het totaal van de activiteiten is dus relatief laag.

R&D-indicator: NL-cijfer uit CBS (2002), Kleine groei R&D-uitgaven, Persbericht PB02–265, Voorburg en EU-cijfer uit OECD, Main Science and Technology Indicators 2002/2, Parijs; Overige indicatoren: NL-cijfer gegevens verstrekt door CBS (januari 2003) en EU-cijfers uit Eurostat (2000), Survey on innovation in EU enterprises, Second Community Innovation Survey, CD-rom, Luxemburg en CBS (2000), Kennis en economie 2000, Elsevier Bedrijfsinformatie, Den Haag.

De kwaliteit van de prestaties kan alleen goed worden beoordeeld door vergelijking met andere landen. De streefwaarden zijn daarom gerelateerd aan het EU-gemiddelde. Het beleid is er op gericht om in 2005 eventuele achterstanden ten opzichte van het EU-gemiddelde in te halen en in 2010, in lijn met de Lissabon-doelstelling en de daarop aanvullend geformuleerde nationale doelstelling voor alle indicatoren, een positie in de kopgroep van de EU15-landen te realiseren.1 Onderstaande figuur geeft een indruk van de innovatiekracht van een aantal grote en kleine landen binnen de EU-15.

R&D-indicator: NL-cijfer uit CBS (2002), Kleine groei R&D-uitgaven, Persbericht PB02–265, Voorburg; cijfers voor EU-gemiddelde en andere landen uit OECD, Main Science and Technology Indicators 2002/2, Parijs. Overige indicatoren: NL-cijfers uit gegevens verstrekt door CBS (januari 2003); cijfers voor EU-gemiddelde en overige landen uit Eurostat (2000), Survey on innovation in EU enterprises, Second Community Innovation Survey, CD-rom, Luxemburg en CBS (2000), Kennis en economie 2000, Elsevier Bedrijfsinformatie, Den Haag. R&D-uitgaven van bedrijven: het cijfer voor Nederland is een voorlopig cijfer van het CBS voor 2001, de cijfers voor Duitsland en Frankrijk betreffen 2001, voor VK en het EU-gemiddelde 2000 en voor Denemarken en Zweden 1999. Overige indicatoren: de cijfers voor Nederland hebben betrekking op 2000, de cijfers voor de andere landen op 1996. Binnenkort (naar verwachting in augustus of september 2003) verschijnen cijfers over 2000 voor de andere landen. Deze waren bij het opstellen van deze begroting echter nog niet beschikbaar.

In de tabel zijn realisatiegegevens voor 2000 opgenomen. Dit zijn de meest recente gegevens van het CBS uit de laatste innovatie-enquête1. Internationaal vergelijkbare gegevens voor 2000 zijn nog niet beschikbaar, maar worden in de loop van 2003 verwacht. Indien deze cijfers voor de parlementaire behandeling van de EZ-begroting beschikbaar komen, zullen deze per brief worden nagestuurd. In de VBTB-paragraaf wordt verder op de beschikbaarheid van cijfers ingegaan.

Bij de verantwoording van het innovatiebeleid treedt een dubbele vertraging op. Ten eerste werkt het innovatiebeleid pas op middellange termijn door in de innovatiekracht. Ten tweede wordt de innovatiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven met een vertraging van enkele jaren gemeten. Internationale vergelijkingen zijn vaak nog later beschikbaar en bovendien niet met een jaarlijkse frequentie. Eén van de belangrijkste gegevensbronnen, de Community Innovation Survey van Eurostat, wordt eens in de vier jaar gehouden (zie ook de VBTB-paragraaf). Derhalve zijn de effecten van het huidige beleid pas na 5 tot 8 jaar in de statistieken terug te vinden.

Het meten van innovatiekracht is nog sterk in ontwikkeling. Hierbij gaat het om het verbeteren van de metingen, het verbeteren van de internationale vergelijkbaarheid en het ontwikkelen van betere indicatoren. Grote verschillen tussen landen en verschillen in scores in de tijd moeten dan ook voorzichtig worden geïnterpreteerd. De genoemde indicatoren geven vooral een indruk hoe het is gesteld met de innovatiekracht van een land.

Veronderstellingen over het doelbereik

De relatie tussen indicatoren en het innovatiebeleid is niet rechtstreeks te leggen. Het beleid is één van de factoren die de scores op deze indicatoren bepalen. Het gaat uiteindelijk om de beslissingen en de prestaties van bedrijven en hierop zijn tal van factoren van invloed. Het innovatiebeleid is er voor om goede randvoorwaarden en de juiste prikkels voor innovatie te creëren door het wegnemen van markt- en systeemimperfecties. Bedrijven nemen echter de beslissingen over de hoogte en richting van hun investeringen in innovatie. Of bedrijven succesvol innoveren is, behalve van de randvoorwaarden die de overheid creëert, afhankelijk van goed ondernemerschap, de stand van de (internationale) conjunctuur en het macro-economische klimaat.

2.2 Operationele doelstellingen

De algemene doelstelling kan worden onderverdeeld in twee operationele doelstellingen:

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

2.2.1 Een internationaal toonaangevende infrastructuur voor innovatie

Het beleid richt zich op de voortdurende verbetering van de innovatieve infrastructuur, met als doel zich in alle opzichten aan het internationale niveau te kunnen meten. Binnen deze operationele doelstelling zijn de activiteiten gericht op:

A. Het verbeteren van de wisselwerking tussen de publieke kennisinfrastructuur en het bedrijfsleven;

B. Het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding;

C. Het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie;

D. Het stimuleren van innovatieve starters.

A. Het verbeteren van de wisselwerking tussen de publieke kennisinfrastructuur en het bedrijfsleven

Het beleid richt zich op versterking van de interactie tussen de publieke kennisinfrastructuur en kennisvraag van het bedrijfsleven op strategische onderzoeksgebieden.

Het instrumentarium is dan ook primair gericht op (fundamenteel-) strategisch onderzoek. Kenmerk is de betrokkenheid van het bedrijfsleven, waarbij de vorm en de omvang van de financiële betrokkenheid afhangt van de ontwikkelingsfase van het onderzoeksterrein. Verankering van de samenwerking voor de lange termijn en kennisdiffusie spelen een belangrijke rol in de instrumenten.

Op de IOP's na gaat het bij deze instrumenten om institutionele financiering, welke beoogt de onderzoeksorganisaties in staat te stellen om hun missie op hun werkgebied(en) nu en in de toekomst te realiseren. Daarbij is veelal sprake van een bottom-up aanpak, waarin de project- en programmavoorstellen in samenwerking met bedrijven worden opgesteld.

In dit kader is in 2003 een traject gestart om de samenhang tussen de instrumenten voor het stimuleren van programmatische R&D-samenwerking te versterken. Het te ontwikkelen programmatische instrumentarium verbetert de aansluiting van publieke kennisontwikkeling op de kennisvraag van bedrijven. Hierbij kunnen de resultaten van het verkenningenproces een nuttige rol spelen bij het tot stand brengen van gezamenlijke strategische keuzes. Bij de vormgeving van dit instrumentarium kan door meer focus te geven kritische massa en talent worden ontwikkeld. Voor een effectieve en efficiënte inzet van het programmatische instrumentarium wordt gebruik gemaakt van de resultaten van het verkenningenproces naar potentiële sleuteltechnologieën. Dat proces gaat uit van bestaande potentie bij kennisinfrastructuur en bedrijfsleven en het in samenspraak met de stakeholders maken van strategische keuzes. Een voorbeeld van deze aanpak is de investering in genomics, via het Nationaal Regieorgaan Genomics. Bij de vormgeving van dit instrumentarium wordt gebruik gemaakt van ervaringen met de bestaande instrumenten, zoals STW, IOP's en TTI's.

Op dit moment wordt de brugfunctie van TNO en GTI's tussen het fundamentele onderzoek en toepassing geëvalueerd. Uiterlijk mei 2004 zijn de resultaten daarvan beschikbaar. In de loop van 2004 zal het kabinet zijn standpunt bepalen, waarbij onder meer ook de positionering, sturingsrelatie en (wijze van) financieirng van deze instituten aan de orde kan zijn.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

Daarnaast is EZ primair verantwoordelijk voor het ICES/KIS 3 traject1. Eind 2003 zal op basis van de kwaliteit van de 67 ingediende projectvoorstellen besluitvorming plaatsvinden over het definitieve budget voor ICES/KIS 3 en de verdeling van het budget over de geprioriteerde kennisthema's en de projectvoorstellen. Vanaf begin 2004 zullen de gehonoreerde projectvoorstellen van start gaan.

Daarnaast wordt samen met het Ministerie van OCW, bezien hoe in het onderzoeksstelsel de wisselwerking tussen de publieke kennisinfrastructuur en de marktsector kan worden versterkt. Voor universitair onderzoek dicht tegen de innovatieketen wordt toepasbaarheid één van de aspecten van de kwaliteitsbeoordeling.

Bron: NL-cijfer: CBS (2003); EU-gemiddelde: Eurostat (2000), Survey on innovation in EU enterprises, Second Community Innovation Survey, CD-rom, Luxemburg.

B. Het verbeteren van de balans tussen kennisbescherming en kennisverspreiding

Een goed intellectueel eigendomsysteem draagt bij aan het bevorderen van de Nederlandse innovatiekracht. Hierbij staat het vinden van de juiste balans tussen kennisbescherming en vrij gebruik van kennis centraal. Het intellectueel eigendomsysteem wordt in sterke mate internationaal bepaald. Het beleid is dan ook voor een groot gedeelte gericht op het mede vormgeven van de wettelijke kaders die internationaal totstand komen. Daarnaast vormt de implementatie van de internationaal overeengekomen wettelijke kaders in nationale wet- en regelgeving onderdeel van het beleid.

Begin 2004 wordt naar verwachting de Rijksoctrooiwet 1910 ingetrokken. Onder de vigerende Rijksoctrooiwet 1995 (ROW 1995) zullen in Nederland alleen (ongetoetste) nationale registratieoctrooien kunnen worden afgegeven. De ROW 1995 vergroot de toegankelijkheid van het octrooisysteem voor het MKB. In 2003 worden bestaande knelpunten voor het MKB bij octrooiering in kaart gebracht. De daaruit voortvloeiende acties zullen in 2004 worden uitgewerkt, mede in navolging van de Innovatiebrief.

In maart 2003 heeft de EU een akkoord op hoofdlijnen bereikt rond het Gemeenschapsoctrooi. De afronding van de desbetreffende EG-verordening en de implementatie daarvan zullen in 2004 de nodige aandacht vergen. Andere onderwerpen die in 2004 in Brussel aan de orde zijn, zijn de wijziging van de verordening voor het Gemeenschapsmerk, de richtlijn voor handhaving van intellectuele eigendomsrechten (ter bestrijding van fraude en piraterij) en de richtlijn betreffende het software-octrooi. De beide richtlijnen zullen na de Brusselse besluitvorming moeten worden omgezet in Nederlandse wetgeving.

Octrooiering draagt bij aan een betere benutting van de in de publieke kennisinfrastructuur ontwikkelde kennis en aan betere afstemming van de publieke kennisontwikkeling op de kennisbehoeften in het bedrijfsleven. Het universitaire veld (met de VSNU en VNO-NCW) werkt in dat kader aan een Kennisexploitatiekaart.

Bron: Europees Octrooi Bureau (EOB), Jaarverslag 2002.

C. Het versterken van de bijdrage van het menselijk kapitaal aan innovatie

Menselijk kapitaal, in de vorm van een goed opgeleide en breed inzetbare beroepsbevolking, is een essentiële voorwaarde voor innovatie in een kenniseconomie. Op basis van de toenemende vraag naar hoger opgeleiden, de afvlakkende stijging van het aanbod en de onderbenutting van hoger opgeleiden, wordt een tekort aan kenniswerkers verwacht. Nederland heeft met name een groot probleem met het aanbod van bèta's, technici en onderzoekers. Europees gezien bevindt Nederland zich in de achterhoede wat het betreft het aantal bèta's, technici en onderzoekers binnen de beroepsbevolking. Dit zijn zorgwekkende ontwikkelingen. Samen met de ministeries van OCW en SZW is daarom de nota Kenniswerkers opgesteld. Deze wordt naar verwachting in het najaar van 2003 naar de Tweede Kamer gestuurd.

In de kabinetsreactie op het SER-advies «Het Nieuwe Leren: een leven lang leren in de kenniseconomie»1 onderschrijft het kabinet de aanbeveling van de SER om de beleidsinspanningen op het terrein van leven lang leren te intensiveren en de interdepartementale coördinatie te verbeteren. Voor de verbetering van de kwaliteit (en daarmee de inzetbaarheid) van kenniswerkers, zet EZ in op een strategie voor een leven lang leren, in samenwerking met OCW en SZW, sociale partners en onderwijskoepels. Deze strategie zal worden gecoördineerd via het platform Leven Lang Leren. Doel van het platform is om beleid beter op elkaar af te stemmen en daarmee een grotere effectiviteit en meer doelmatige inzet van middelen te realiseren.

Momenteel wordt bezien hoe het gestroomlijnde instrumentarium «Menselijk kapitaal» zal worden vormgegeven. Bestaande instrumenten op het gebied van menselijk kapitaal (zoals hieronder aangegeven) worden hierin meegenomen.

* Bron: CBS, Kennis en Economie (2002).

** Bron: Eurostat (2002).

D. Het stimuleren van innovatieve starters

Innovatieve starters dragen in belangrijke mate bij aan het vergroten van het innovatievermogen en de dynamiek van de Nederlandse economie. In het Hoofdlijnenakkoord wordt dan ook aangegeven dat het klimaat voor startende ondernemers in de technologiesector zal worden versterkt. Het beleid richt zich op het bevorderen van starters, met name technostarters en snelgroeiende ondernemingen. Doelen zijn het wegnemen van specifieke belemmeringen voor technostarters en snelle groeiers, het stimuleren van ondernemerschap (houding en vaardigheden) vanuit het onderwijs en het bijdragen aan een «ondernemende» cultuur. Uit de Global Entrepreneurship Monitor1 blijkt dat de overdracht van kennis via startende bedrijven als een van de grootste zwaktes van het Nederlandse ondernemerschapsklimaat wordt gezien. Uit onderzoek2 blijkt dat het aantal spin-offs vanuit kennisinstellingen in Nederland zo'n 30 tot 40 procent achterblijft bij het buitenland.

In 2004 zal gestreefd worden naar een geïntegreerde aanpak van de knelpunten van technostarters. Hiertoe zullen de komende jaren bestaande technostartersinitiatieven worden gestroomlijnd en onder de vlag van TechnoPartner worden samengebracht. TechnoPartner zal erop zijn gericht het starten en groeien van een technologiegebonden onderneming gemakkelijker te maken, waarbij EZ zich richt op de volgende actielijnen: netwerkvorming, financiering, coaching en bewustwording/stimulering.

Om de doorgroei van starters te stimuleren zal Syntens het programma Nieuw Ondernemerschap gaan uitvoeren. Dit programma is gericht op coaching en advisering van doorstarters en groeiers. Het programma sluit aan op de, voor het doorbreken van de glazen plafonds van snelgroeiende ondernemingen, geformuleerde actielijnen gericht op coaching, mentoring en advisering.

Bron:

– Aantal Technostarters: Ernst & Young (2001), Internationale Benchmark Technostarters, Utrecht.

– Aandeel snelle groeiers: EIM (2001), Internationale benchmark ondernemerschap 2001, Zoetermeer.

2.2.2 Ontwikkeling van innovatie in de markt

De ontwikkeling van innovatie in de markt behelst het versterken van de innovatiekracht van het bedrijfsleven. De doelstelling is er op gericht om het bedrijfsleven voortdurend te stimuleren tot het vernieuwen van productieprocessen en producten, zodat de Nederlandse bedrijven tot de internationale koplopers gaan c.q. blijven behoren. Binnen deze operationele doelstelling zijn de activiteiten gericht op:

A. Het vergroten van investeringen in kennisontwikkeling door individuele bedrijven en in samenwerkingsverbanden;

B. Het vergroten van de verspreiding van kennis naar bedrijven, met name het MKB;

C. Het stimuleren van kennisontwikkeling en -benutting op strategische gebieden.

Voor deze operationele doelstelling zijn, met uitzondering van het strategisch gebied ICT, geen specifieke prestatie-indicatoren geformuleerd. Het beleid gericht op deze doelstelling draagt direct bij aan prestaties van de marktsector en dus aan de vier prestatie-indicatoren zoals geformuleerd voor de algemene beleidsdoelstelling in paragraaf 2.1.

A. Het vergroten van investeringen in kennisontwikkeling door individuele bedrijven en in samenwerkingsverbanden.

Het beleid is er op gericht om de investeringen door bedrijven in kennisontwikkeling te vergroten en het rendement op deze investeringen te verhogen. EZ doet dit door het stimuleren van nationale en internationale samenwerking bij innovatieprojecten tussen bedrijven onderling en met kennisinstellingen.

Conform de kabinetsreactie op het IBO Technologiebeleid is gestart met de stroomlijning van het samenwerkingsinstrumentarium. Er is een nieuw generiek samenwerkingsinstrument (PSI) ontwikkeld waarin de volgende instrumenten zijn opgegaan: Economie, Ecologie en Technologie (EET), Technologische Samenwerking (TS), Technologische OntwikkelingsProjecten (TOP) en een deel van Bedrijven Samenwerking Energieprogramma's (BSE). Om ondoelmatige overlap te voorkomen, wordt met VROM gesproken over het verwijderen van de R&D-component uit het deelprogramma Milieu en Technologie (ProMT) van de Subsidieregeling Milieugerichte Technologie (SMT).

In lijn met de kabinetsreactie op het IBO Technologiebeleid zal per 1 januari 2004 de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk (WBSO), na de eerste stap in 2003, verder worden aangescherpt. Hiertoe worden onder andere maatregelen genomen om oneigenlijk gebruik van de technostartersfaciliteit te voorkomen. Om met name het midden- en kleinbedrijf te stimuleren te investeren in onderzoek en ontwikkeling wordt het budget van de WBSO vanaf 1 januari 2004 gefaseerd verhoogd. In 2004 wordt het budget met € 50 mln verhoogd, in 2005 met € 75 mln en in 2006 en latere jaren met € 100 mln per jaar. Om hier invulling aan te geven worden de tarieven van de 1e en 2e schijf geleidelijk verhoogd en wordt de lengte van de eerste schijf geleidelijk verlengd. Tevens wordt de vaste aftrek voor (startende) zelfstandigen verhoogd.

Nederland wordt in de zomer van 2004 voorzitter van het technologieprogramma Eureka. Ter voorbereiding hierop werkt EZ al samen met de huidige (Denemarken) en de volgende voorzitter (Frankrijk). Nederland zet in op de volgende drie prioriteiten:

– Stroomlijning van de Eureka-organisatie en besluitvorming binnen Eureka (noodzakelijk gezien het snelgroeiende netwerk);

– Kwaliteitsverbetering van de projectenportefeuille;

– Samenwerking tussen Eureka en het Kaderprogramma van de EU (met name wordt gekeken naar de positie van Eureka binnen de European Research Area).

Naast deze prioriteiten zal Nederland aandacht besteden aan een inhoudelijk thema. Hierover vinden verkennende gesprekken plaats met andere ministeries.

In het zesde Kaderprogramma is een aantal nieuwe instrumenten geïntroduceerd: de geïntegreerde projecten en excellente netwerken. Deze zijn gericht op integratie en tegengaan van versnippering van onderzoeksinspanningen in de Europese Unie. Tijdens het Nederlandse EU-voorzitterschap in de tweede helft van 2004 zullen deze nieuwe instrumenten door de Europese Commissie worden geëvalueerd. Verder zal tijdens een informele Raad voor het Concurrentievermogen het thema «kennis en innovatie» centraal staan.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

B. Het vergroten van de verspreiding van kennis naar bedrijven, met name het MKB.

Het concurrentievermogen van het bedrijfsleven is, naast het vermogen om te innoveren door nieuwe kennis te ontwikkelen, ook afhankelijk van het vermogen nieuwe kennis slim toe te passen. Verspreiding van kennis is belangrijk om tot toepassing van nieuw ontwikkelde kennis te komen. Met name het MKB heeft moeite op eigen kracht nieuwe kennis in huis te halen. Naast de bedrijven en de kennisinstellingen zelf, spelen intermediairs een grote rol in het verspreiden van kennis.

In 2003 is de pilot Innovatienet gestart met een beperkt aantal deelmarkten. Via internet kunnen ondernemers bij Innovatienet terecht voor alle vragen met betrekking tot innovatieve bedrijfsvoering. Zij kunnen kennis opdoen en hun netwerk uitbreiden. In 2004 zullen meer deelmarkten en partijen worden betrokken. Eind 2004 wordt de pilot afgerond en wordt bezien of Innovatienet bestaansrecht heeft en zo ja, in welke vorm.

Het beleid om kennisverspreiding te vergroten is in 2003 tegen het licht gehouden. Daarbij is gekeken naar de plaats van het kennisverspreidingsbeleid binnen de totale beleidsmix en naar de focus en de uitvoering van dit beleid. Binnen dit kader wordt in de zomer van 2003 de evaluatie van de kennisoverdrachtsregelingen SKB en SKO afgerond. Op basis van onder meer deze evaluatie zal het kennisoverdrachtsbeleid nader vorm worden gegeven.

Syntens heeft mede tot doel het MKB dat in potentie kan innoveren aan te zetten tot investeringen in onderzoek en ontwikkeling en hen door te geleiden naar het innovatieondersteunende instrumentarium. De WBSO vormt daarbij de logische eerste stap. Naar aanleiding van de éénmeting Syntens worden in 2003 met Syntens afspraken gemaakt over aanpassingen in de strategie en de afbakening van de doelgroep.

EZ stelt zich als doel internationaal voorop te lopen in de toepassingen van ICT in bestaande economische activiteiten. Gerichte inzet van ICT in interne en externe bedrijfsprocessen kan een bijdrage leveren aan het verhogen van de productiviteit van bedrijven en vormt een draaggolf voor andere innovatieve processen. Het stimuleren van de verspreiding van ICT-toepassingen naar het MKB krijgt dan ook specifieke aandacht.

Vanuit de ambitie in 2010 tot de kopgroep van de EU-landen te behoren, zal komend jaar worden uitgewerkt welke rol de overheid heeft bij de ontwikkeling van het MKB tot «e-businesses» (een en ander binnen het kader van Nederland Gaat Digitaal en in aansluiting met andere beleidslijnen), en hoe die rol op efficiënte wijze kan worden ingevuld. Bovendien zal worden bezien hoe de indicator een beter beeld van het «gebruik» van ICT kan weergeven.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

Bron gegevens huidige situatie: NIPO 2003.

– De NIPO-meting in het eerste kwartaal van 2003 toont wederom een groei van het aantal bedrijven dat op elektronische wijze zakelijke transacties verricht. Hierbij moet worden opgemerkt dat het in een groot aantal gevallen uitsluitend nog maar gaat om telebankieren. In deze meting is ook gekeken naar het aantal bedrijven dat daadwerkelijk in- en/of verkoopt langs elektronische weg. Dit percentage ligt op 48%.

C. Het stimuleren van kennisontwikkeling en -benutting op strategische gebieden.

Excelleren in kennis kan naast goed en toegankelijk hoger onderwijs door concentratie van onderzoeksgebieden en -locaties. Naast de inzet van generieke instrumenten om knelpunten voor de marktsector in het dynamische innovatiesysteem aan te pakken, wordt aan een aantal technologiegebieden specifieke aandacht besteed. Het gaat om technologieën waarvan voor duurzame economische groei veel verwacht mag worden (ICT, life sciences). Deze technologieën hebben een (zekere mate van) «enabling» karakter, dat wil zeggen dat ze nieuwe innovatiekansen creëren op allerlei terreinen. Om focus en massa én talent op strategische gebieden te bewerkstelligen, wordt een portfolio opgebouwd van (sleutel-)technologiegebieden. Niet door bij nul te beginnen maar door uit te gaan van de potentie bij het bedrijfsleven en de kennisinfrastructuur en door in samenspraak met de stakeholders strategische keuzes te maken. Het Innovatieplatform kan hulpzaam zijn bij het identificeren van strategische gebieden.

Afhankelijk van de aard van de technologie en de fase van ontwikkeling, kan het innovatiesysteem binnen het betreffende onderzoeksgebied verschillen en op onderdelen falen. Afhankelijk van de knelpunten in het betreffende innovatiesysteem kunnen acties worden ingezet variërend van het stimuleren van het gebruik van het generieke instrumentarium, het aanzetten tot meer samenwerking en gezamenlijke acties door bedrijven en kennisinfrastructuur, tot het opnemen van een technologie als sleuteltechnologie in het nieuwe, gestroomlijnde programmatische instrumentarium.

Een belangrijke sleuteltechnologie is ICT. EZ stelt zich tot doel internationaal voorop te lopen in de creatie van nieuwe activiteiten en toepassingen van ICT in bestaande economische activiteiten.

In het actieplan «Concurreren met ICT-competenties» (CIC)1 is dan ook de ambitie neergelegd om een kennis- en innovatiepositie van hoog gehalte te realiseren, voor zowel ICT-technologie als ICT-toepassingen. De gehele kennisketen (van kennisopbouw tot en met baanbrekende toepassingen) staat hierin centraal. Het doel is sterke ICT-clusters te creëren, waarin aanbieders en gebruikers van ICT zorgen voor vernieuwende toepassing van deze kennis en een topkennisinfrastructuur voor ICT-onderzoekers en -deskundigen. De actielijnen van CIC en de instrumenten zullen steeds gerichter op die kennisketens worden ingezet. Daarnaast is inzet op de internationale dimensie noodzakelijk om aan te haken bij de European Research Area (ERA) én om het internationale R&D-bedrijfsleven en buitenlandse kenniswerkers voor de Nederlandse ICT-kennisomgeving te interesseren.

Begin 2004 zal het onderdeel «ICT-Kennis en innovatie» uit de Innovatiebrief en ICT-beleidsagenda verder worden uitgewerkt. Kernwoorden van deze nieuwe agenda zullen zijn a) verankering en rendement van kennisinvesteringen, b) daadwerkelijke versnelling van ICT-toepassing en c) internationale positionering (ERA, vestigingsklimaat).

In 2004 zal verder aandacht worden besteed aan:

• de verspreiding en verankering van de uitkomsten van de toekomstvisies (next generation scenario's) en ICT-doorbraakprojecten in diverse toepassingsgebieden.

• de implementatie van de projecten binnen de vijf ICT-hoofdthema's van ICES-KIS 3. Centraal hierbij staan de profilering en internationale positionering van deze kennisthema's.

• de Nederlandse inbreng in het grootschalige internationale Information Society Technologies (IST) congres, wat gehouden zal worden in Amsterdam. In 2004 zal dan ook geen separaat ICT-Kenniscongres plaatsvinden.

• het aansluiten van kennisconsortia op de te onderscheiden ICT-hoofdthema's binnen het zesde Kaderprogramma-IST en verdere verankering van kennisconsortia in «excellente netwerken» en «geïntegreerde projecten».

Een andere belangrijke sleuteltechnologie met een duidelijk enabling karakter is life sciences. Life sciences kan in grote delen van de economie een impuls geven aan innovatie en daarmee bijdragen aan «een duurzame economische groei». Het ambitieniveau hierbij is om het bedrijfsleven in Nederland tot de internationale kopgroep te laten behoren en om in Nederland een, in vergelijking tot het buitenland, uitstekend life sciences klimaat te scheppen. In het najaar 2003 ontvangt de Kamer, in aansluiting op de Innovatiebrief, een hierop gericht en nader uitgewerkt actieplan voor de periode 2003–2008.

De huidige portfolio van sleuteltechnologieën behelst naast ICT en life sciences ook nanotechnologie en katalyse. De portfolio is echter dynamisch en wordt gevuld via een verkenningenproces.

In de eerste helft van 2003 is een viertal verkenningen van potentiële sleuteltechnologieën afgerond, te weten: robotica, microsysteemtechnologie, scheidingstechnologie en functionele materialen. In het verkenningenproces is gekeken welke bijdrage deze technologiegebieden kunnen geven aan duurzame economische groei, of een basis in kennisinfrastructuur en bedrijfsleven aanwezig is, welke knelpunten zich bij de ontwikkeling en toepassing ervan kunnen voordoen, wat de mogelijke oplossingen daarvoor zijn en welke rol EZ daarbij kan spelen. Deze gebieden dragen potentie in zich, zij het dat die potenties verschillen in omvang. Per gebied zullen, afhankelijk van de resultaten van de verkenningen en in samenspraak met de stakeholders, waar relevant, passende beleidsacties uit het eerder genoemde scala van mogelijke acties worden geselecteerd.

In de tweede helft van 2003 worden enkele nieuwe verkenningen gestart, gebaseerd op de keuze van een externe adviescommissie naar aanleiding van een door EZ en TNO uitgevoerde analyse.

De uitgevoerde interim-evaluatie van het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart zal in combinatie met de evaluatie van het Regeringsstandpunt Luchtvaartcluster leiden tot een nieuw standpunt aangaande luchtvaart in de loop van 2004. De implementatie van de bevindingen zal in 2004 ter hand worden genomen.

In april 2004 maakt voor de tweede keer een Nederlandse astronaut een ruimtevlucht en voert diverse wetenschappelijke en industrieel/technologische experimenten uit.

De instrumenten die worden ingezet zijn:

¹ Betreft vier studies: «economische feiten en ontwikkelingen van de life sciences», «life sciences arbeidsmarkt», «evaluatie van de uitvoeringspraktijk van de belangrijkste wetgeving voor de biotechnologie» en «communicatiestrategie voor life sciences». De bevindingen zullen in een achtergronddocument bij de Innovatiebrief worden beschreven.

Bron: CBS (2001).

– Onder de ICT-R&D-cijfers (in termen van mensjaren/fte's of uitgaven) voor de huidige situatie wordt verstaan R&D besteed aan de technologiegebieden Elektronica, Fabricagetechnologie, Procestechnologie, Informatietechnologie en Logistieke systemen. Deze afbakening is nog niet de volledig gewenste afbakening van ICT-R&D, maar is momenteel het maximaal haalbare. Zo is de gebruikerskant in deze cijfers onderbelicht, wordt er door de gehanteerde indeling R&D meegeteld die deels ook niet-ICT-R&D betreft en is het ICT-onderzoek bij universiteiten niet meegenomen. Ook is het niet mogelijk om een internationale vergelijking te maken.

– De R&D-uitgaven (exploitatiekosten en investeringen) zijn gebaseerd op de verdeling van R&D-mensjaren (FTE's) over de verschillende technologiegebieden. Het gebruiken van de FTE's als verdeelsleutel voor de R&D-uitgaven impliceert dat binnen een bedrijf de uitgaven per FTE voor de verschillende technologiegebieden gelijk zijn. Dit hoeft in de werkelijkheid niet zo te zijn. De cijfers moeten dus met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd.

Tabel 2.2.2.B laat zien dat de ontwikkeling van ICT-R&D in de periode 1999 t/m 2001 lager heeft gelegen dan de R&D op andere technologiegebieden. Dit kan met name worden verklaard uit de sterke teruggang van de ICT-markt, zeker aangezien dit met inbegrip van de Telecomsector is. Hierbij dient te worden opgemerkt dat er desalniettemin sprake is geweest van enige groei van de ICT-R&D.

2.3 Budgettaire gevolgen van beleid

In de tabel budgettaire gevolgen van beleid zijn bedragen aan subsidieverplichtingen opgenomen waarvoor in bijlage 6 extra informatie is opgenomen. Deze begrotingsvermelding vormt voor de betreffende subsidieverleningen de wettelijke grondslag als bedoeld in artikel 4:23, derde lid, onder c, van de Algemene Wet Bestuursrecht.

Fiscale maatregelen

Naast het EZ-instrumentarium draagt met name de fiscale maatregel WBSO bij aan de bevordering van de innovatiekracht van Nederland. Voor een nadere toelichting op dit instrument wordt verwezen naar paragrafen 2.2.2. Voor een totaaloverzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2004, bijlage 5 Belastinguitgaven.

2.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 84% van de voor 2004 geraamde programma-uitgaven moet worden aangehouden ter financiering van verplichtingen die tot en met 2003 zijn aangegaan.

Voor de programma-uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2004 aan te gane verplichtingen geldt dat voor een bedrag oplopend tot € 123 mln benodigd is voor bijdragen aan instellingen en instituten. De flexibiliteit daarvan is in bestuurlijk opzicht beperkt.

De raming van de complementair noodzakelijk en/of bestuurlijk gebonden programma-uitgaven (€ 63 mln in 2004) is voor het merendeel bestemd voor het subsidie-instrumentarium ten behoeve van de verschillende operationele doelen van innovatiekracht en heeft een meerjarig karakter. Van deze programma-uitgaven is een groot deel bestuurlijk gebonden. Allereerst gaat het hierbij om de gelden uit de Kennis- en innovatieimpuls die het kabinet in de begroting 2001 extra heeft uitgetrokken voor het realiseren van de Lissabon-agenda. Daarnaast zijn de gelden voor de internationale lucht- en ruimtevaartprogramma's grotendeels bestuurlijk gebonden, aangezien daar internationale afspraken aan ten grondslag liggen. Bestuurlijk gebondenheid geldt tot slot tevens voor het Life Sciences-programma en de Innovatieve Onderzoeksprogramma's.

De reeks beleidsmatige reserveringen loopt in de tijd op. De budgetten voor de subsidieregelingen zijn in zoverre flexibel dat deze jaarlijks worden gepubliceerd. De regelingen betreffen echter meerjarig beleid.

2.5 Programmering Evaluatieonderzoek

De evaluatie van de algemene doelstelling van beleidsartikel 2 Bevorderen Innovatiekracht is ingevuld door middel van het IBO Technologiebeleid (mei 2002). Het IBO beslaat onder meer het gehele artikel 2 en geeft daarmee vorm aan het evalueren van de relevantie van de doelstellingen en van de doelmatigheid ervan. Naast deze evaluatie van het algemene doel blijft voor de komende jaren de programmering van de evaluaties van de onderliggende individuele instrumenten gehandhaafd. Hierin wordt een verband gelegd met de VBTB-doelstelling waar het instrument aan beoogt bij te dragen. Een nieuwe totale evaluatie van de VBTB-doelstellingen ten aanzien van het technologiebeleid is gepland voor 2007/2008.

2.6 VBTB-paragraaf

In deze paragraaf staan voor dit artikel de VBTB-verbeterpunten.

Terugkoppeling acties groeiparagraaf 2003

Verbeteren actualiteit gegevens: hierop wordt onderstaand nader ingegaan.

Verbeteren monitoren/evalueren van innovatie: mede naar aanleiding van de Rijksregeling voor Prestatiegegevens en Evaluatieonderzoek van het Ministerie van Financiën en het IBO Technologiebeleid zijn in 2003 stappen gezet naar een betere beoordeling van de effectiviteit van het innovatiebeleid. Hieronder vallen een hogere kwaliteit van ex-post evaluaties en een continue verbeterslag met betrekking tot de effectmetingen van Senter.

ICT: Dit verbeterpunt zal nader worden bezien in het kader van de Innovatiebrief.

Kwaliteit van de doelformulering

Mede naar aanleiding van de Innovatiebrief zullen ten behoeve van de begroting 2005 de doelstellingenboom, prestatie-indicatoren en streefwaarden van artikel 2 nader worden bezien en zonodig worden aangepast. In dit kader zal in de begroting 2005 tevens worden ingegaan op de huidige positie van Nederland qua innovatiekracht binnen de EU-15 en de afstand tot de kopgroep.

Volledigheid van de prestatie- en effectgegevens

• Prestatie-indicator «Percentage MKB-bedrijven dat zakelijke transacties via Internet verricht»: De tot nu toe gebruikte prestatie-indicator voor elektronisch zakendoen in het MKB is, vanwege het meenemen van telebankieren in deze indicator, naar onze mening niet langer representatief voor de beoogde beleidsdoelstelling. Overwogen wordt om elektronisch zakendoen bij de volgende meting te definiëren als het daadwerkelijk langs elektronische weg doen van in- en/of verkooptransacties.

• Verbeteren beschikbaarheid en actualiteit van gegevens: De internationale gegevens voor de prestatie-indicatoren zijn niet actueel. In het najaar van 2003 zal daarom naar verwachting een ontwerp voor een Legal Base voor de Community Innovation Survey aan het Statistical Programme Committee van de NSI's worden voorgelegd. Het voorstel zal uitgaan van het uitvoeren eens in de vier jaar van een uitgebreide innovatie-enquête en eens per vier jaar, tussentijds, een verkorte innovatie-enquête. Nederland pleit bij de verkorte innovatie-enquête voor opname van de indicatoren uit de algemene doelstelling van artikel 2. Ook is EZ met het CBS in gesprek om te komen tot een snellere doorlooptijd van innovatiegegevens. Besluitvorming over een legal base voor de Community Innovation Survey zal overigens ook leiden tot snellere verwerking van de internationale gegevens.

Evaluatieprogrammering

In paragraaf 2.5 Programmering Evaluatieonderzoek zijn per operationeel doel de lopende en voorgenomen evaluaties opgenomen voor de jaren 2003–2004. EZ voorziet hierbij geen verbeterpunten.

3 BEVORDEREN ONDERNEMINGSKLIMAAT

3.0 Grafieken

Aandeel artikel 3 in totale EZ-uitgaven (x € 1 mln)

Onderverdeling uitgaven artikel 3 naar operationele doelen (uitgaven x € 1 mln)

Verloop ramingen 2001–2008 (x € 1 mln)

Ontvangsten 2001–2008 x € 1 mln

3.1 Algemene beleidsdoelstelling

Op nationaal en regionaal niveau voorwaarden scheppen voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat in Nederland.

Bedrijvigheid en ondernemerschap zijn de drijfveer achter economische groei en welvaartsgroei. De overheid heeft primair de verantwoordelijkheid voor het scheppen van de juiste randvoorwaarden. De grote dynamiek, gedreven door onder meer liberalisering, internationalisering en informatisering van de economie, leidt ertoe dat bedrijven meer dan ooit worden geconfronteerd met intensieve (inter)nationale concurrentie. Bedrijven kunnen deze concurrentie alleen aan indien ze in de eerste plaats zelf concurrentie-krachtig zijn. Dit begint bij ondernemerschap, beschikbaarheid van bedrijfsruimte, (risico)kapitaal en goed geschoolde werknemers.

Het voorwaardenscheppende overheidsbeleid is daarbij nodig, een belangrijk onderdeel van deze onderhoudsfunctie van de overheid is gericht op het aanpakken van knelpunten en het wegwerken van relatieve achterstanden.

Inmiddels zit de Nederlandse economie in zwaar conjunctureel weer; voor het eerst sinds begin jaren tachtig krimpt de productie. Tevens neemt het aantal werklozen in hoog tempo toe. Parallel met de conjuncturele malaise is het vestigings- en investeringsklimaat sterk verslechterd. Zo zijn de winstgevendheid en rentabiliteit van het eigen vermogen, mede door de fors oplopende arbeidskosten, stevig teruggelopen1. Om de verzwakte concurrentiepositie te verbeteren is het noodzakelijk actuele knelpunten op te lossen en nieuwe uitdagingen op te pakken. Dit uit zich in de operationele doelstellingen van Artikel 3 die worden besproken in paragraaf 3.2.

3.1.1 Doelbereik en rol van EZ

Om de gestelde doelen met betrekking tot bevordering van het ondernemingsklimaat te bereiken, beschikt EZ over een aantal instrumenten. Tegelijkertijd werkt EZ sterk samen met andere overheidsinstanties en het bedrijfsleven. Samenwerking met andere overheidsinstanties, op centraal, regionaal en gemeentelijk niveau, is aan de orde omdat zij voor een aantal beleidsterreinen (eerste) verantwoordelijkheid dragen. Samenwerking met het bedrijfsleven is noodzakelijk, omdat bedrijven de inspanningen leveren binnen de door EZ te scheppen randvoorwaarden. Dit betekent dat de resultaten op de operationele doelen van Artikel 3 in hoge mate gevolg zijn van een gezamenlijke inspanning van actoren. EZ is hierbij het departement dat bij uitstek de samenhang bewaakt, onderhoudt en bevordert.

3.1.2 Algemene effectindicator

Zoals in eerdere begrotingen reeds is aangegeven, is het tegen bovenstaande achtergrond niet opportuun om een algemene prestatie-indicator voor Artikel 3 op te nemen. Wel kan een aantal effectindicatoren als graadmeter dienen van de stand van zaken van het ondernemingsklimaat in Nederland. Zo kan de ontwikkeling van de bedrijfsinvesteringen in Nederland, in de vorm van de investeringsquote bedrijven, worden gezien als graadmeter voor de bereidheid van ondernemers risico's te nemen en te anticiperen op toekomstige productie en afzet. Investeringen zijn in de praktijk de motor achter het realiseren van toegevoegde waarde en werkgelegenheidsgroei en nodig om de productiviteit van werknemers op peil te houden en te vergroten.

In het Centraal Economisch Plan 2001 geeft het CPB een analyse van de ontwikkeling van de investeringsquote vanaf 1971. Uit deze analyse blijkt dat in het begin van de jaren zeventig de investeringsquote op een relatief lager niveau is komen te liggen dan in de jaren vijftig en zestig, de tijd van de wederopbouw. Vanaf het midden van de jaren zeventig is een golfbeweging waar te nemen. Daarbij vallen de pieken en dalen vaak samen met respectievelijk perioden van economische groei en economische neergang. De na 1994 ingezette voorspoedige economische ontwikkeling heeft op haar beurt weer tot een gestage stijging van de investeringsquote geleid met een piek in 2000 die op krap 20% lag. Net als in 2001 en 2002 het geval was, voorziet het CPB voor dit jaar een forse teruggang. Daarmee bereikt de investeringsquote bijna hetzelfde lage niveau als dat van de vorige conjuncturele neergang (16% in 1994).

Op korte termijn is het streven om de investeringsquote niet verder te laten dalen. Op de langere termijn blijft de beleidsuitdaging erop gericht om de pieken en dalen in de investeringsquote af te vlakken en geleidelijk op een hoger niveau te brengen. De randvoorwaarden van het ondernemingsklimaat moeten zodanig worden ingericht dat bij economische vooruitgang het niveau van de investeringsquote kan doorgroeien en bij economische teruggang de teruggang relatief beperkt kan blijven.

Alhoewel één effectindicator voor de relatief brede algemene beleidsdoelstelling van Artikel 3 beperkt is, bleek uit recent onderzoek van de aan de Universiteit van Amsterdam gelieerde Stichting Economisch Onderzoek (SEO) dat de investeringsquote als een goede graadmeter voor het ondernemingsklimaat in Nederland kan worden beschouwd. De in de groeiparagraaf van de begroting 2003 aangekondigde barometer van het ondernemingsklimaat voegt hier niet veel aan toe. Deze barometer omvat bovendien al snel een breder beleidsterrein dan Artikel 3 en ook dan het Ministerie van Economische Zaken met zijn beleid kan omvatten.

Figuur 1: Investeringsquote bedrijven 1970–2003 (in %)

3.2 Operationele doelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling van Artikel 3 heeft drie operationele doelstellingen:

3.2.1 Fysieke ruimte: Het versterken van het ondernemingsklimaat door te zorgen voor ruimte om te ondernemen, een goede bereikbaarheid van economische centra en economisch vitale steden en regio's.

3.2.2 Productiefactoren: Creëren en bewaken door de overheid van de randvoorwaarden die een optimale inzet van productiefactoren mogelijk maakt.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven: EZ signaleert knelpunten in het ondernemingsklimaat en reageert daarop. Tevens treedt EZ op als zakelijke klant en partner in projecten, zowel richting andere overheden als richting het bedrijfsleven.

3.2.1 Fysieke ruimte

Deze operationele doelstelling wordt langs drie beleidslijnen ingevuld:

A. Zorgen voor voldoende fysieke ruimte van de juiste kwaliteit om te ondernemen.

B. Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens.

C. Regionaal economisch beleid: ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's.

In 2002 is het discussierapport «Gebiedsgerichte Economische Perspectieven» uitgebracht. In dit rapport wordt de visie van EZ op het regionaal beleid uiteengezet. De doelstelling is meer samenhang, meer focus en meer resultaatgerichtheid in de nationale economische agenda aan te brengen. Dit betreft niet alleen de actualisering van de eigen EZ-instrumenten, maar ook het beleid dat primair de verantwoordelijkheid is van andere departementen. In 2003 heeft hierover met betrokken partijen discussie plaatsgevonden, met als doel het afstemmen en operationaliseren van de visie. Op basis van de ingebrachte zienswijzen van bestuurlijke partners en relevant bedrijfsleven zullen nadere conclusies worden getrokken. De concrete acties komen naar voren in het EZ-beleid op het gebied van regio's, steden, toerisme en herstructurering van bedrijventerreinen. Tenslotte zal de bijdrage van EZ aan de besluitvorming van grootschalige ruimtelijke investeringen, met name infrastructuur, aan de hand van die perspectieven worden uitgewerkt.

A. Zorgen voor voldoende fysieke ruimte van de juiste kwaliteit om te ondernemen.

De kwantitatieve en kwalitatieve opgave op het vlak van bedrijventerreinen is de komende jaren groot. De vraag naar bedrijventerreinen beloopt in de periode 1998–2020 ruim 32 000 hectare bruto. De laatste jaren is de voorraad snel teruggelopen. In diverse regio's zijn zelfs acute tekorten ontstaan. Bovendien blijkt uit de verouderingsmonitor die begin 2003 is opgeleverd dat van het in gebruik zijnde areaal ruim een vijfde (20 000 ha) is verouderd. Het opknappen van deze verouderde bedrijventerreinen is van groot belang om de vitaliteit in de betrokken (stedelijke) gebieden een extra impuls te geven, om de beschikbare ruimte voor bedrijven efficiënter te gebruiken en om nadelige milieu-effecten te verminderen en de leefomgeving positief te beïnvloeden. Hier is dus een flinke inhaalslag nodig.

Ambitie, strategie en effectiviteit van de beschikbare middelen worden om die reden opnieuw bezien.

Daarom zal EZ in het najaar van 2003 met een nieuw actieplan Bedrijventerreinen met aangepaste voorstellen komen waarmee het de beschikbare middelen op zodanige wijze inzet dat maximaal invulling wordt gegeven aan herstructurering van de nationale opgave. Een meer specifieke, gekwantificeerde streefwaarde bij de hier opgenomen prestatie-indicator is een onderdeel van dit plan.

B. Bereikbaarheid: goede bereikbaarheid van de economische centra, waaronder lucht- en zeehavens

Een goede bereikbaarheid van economische centra vormt een sleutelfactor voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat. Lucht- en zeehavens vormen essentiële schakels in de interne en externe bereikbaarheid van Nederland en zijn tevens een belangrijke bron van werkgelegenheid en welvaartsgroei. EZ-prioriteit ligt bij een goede bereikbaarheid van economische centra en mainports binnen Nederland, door een goede doorstroming op de internationale transportassen en voldoende ruimte voor duurzame economische ontwikkeling van de mainports.

EZ levert vanuit die invalshoek een bijdrage aan de voorbereiding en uitvoering van majeure landelijke en regionale beslissingen over mobiliteit en de ruimtelijke ontwikkeling (groei) van luchten zeehavens. Voorbeelden zijn het Nationaal Verkeer en Vervoer Plan (NVVP), de discussie over de ontwikkeling van Schiphol en de Rotterdamse haven op de langere termijn.

EZ adviseert het kabinet op deze gebieden over de uitvoering van maatschappelijke kosten-batenanalyses en over de economische consequenties van investerings- en mobiliteitsmaatregelen. Ook levert EZ kennis over marktordenings- en mededingingsaspecten van het beleid.

Interdepartementale Commissie voor de Ruimtelijke Economie

EZ voert sinds 1 juli 2003, samen met V&W, het secretariaat over de Interdepartementale Commissie voor de Ruimtelijke Economie (ICRE). De ICRE is de opvolger van de Interdepartementale Commissie voor de Economische Structuur (ICES) en hoort thuis in het nieuwe voorportalenstelsel onder de REA. De ICRE is het adviserend orgaan voor het kabinet op het gebied van ruimtelijk-economische investeringsvraagstukken, met name majeure investeringen in o.a. infrastructuur, mainports, grote steden en bedrijventerreinen. De invulling van overige investeringsaangelegenheden binnen het domein van de econmische structuur, bijvoorbeeld kennis en dienstverlening overheid, zullen voortaan in de inhoudelijk daartoe bestemde ambtelijke commissies aan de orde komen.

Het Fonds Economische Structuurversterking houdt de reikwijdte die het nu heeft, zijnde het volledige domein van de economische structuur. De toekomstige besteding van FES-middelen zal, in samenspraak met de andere betrokken departementen, vanuit de ICRE worden voorbereid.

C. Regionaal economisch beleid: Ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's

Het regionaal economisch beleid bevordert de economische ontwikkeling van steden, regio's en landelijk gebied. Het is gericht op een evenwichtige spreiding van economische groei in Nederland. Bij de uitwerking van dit beleid gaat het om het stimuleren van provincies en grote steden tot het voeren van economisch beleid waarmee de eigen economische potenties zo goed mogelijk worden benut. Dit gebeurt onder andere via het versterken van het toerisme en het ondersteunen van regio's met economische achterstanden. Bij de ontwikkeling van economisch vitale steden en regio's gaat het niet alleen om de fysieke ruimte om te ondernemen en een goede bereikbaarheid, maar ook om de doorwerking van andere EZ-speerpunten, zoals ondernemerschap en innovatie.

Grotestedenbeleid

Het versterken van de economische structuur van de grote steden is één van de drie hoofddoelstellingen van het Grotestedenbeleid (GSB). Het gaat om beleid gericht op fysieke factoren (bijvoorbeeld ruimte voor bedrijventerreinen) en niet-fysieke factoren. Op basis van meerjarige ontwikkelingsprogramma's (MOP) zijn met dertig grote en middelgrote steden in 1999 convenanten gesloten voor de periode 2000–2004.

Bij de begrotingsbehandeling van 2003 heeft de Staatssecretaris van EZ reeds aangekondigd, mede op verzoek van de GSB-steden zelf, de relatie met de steden te willen intensiveren. Daartoe is in 2002 een start gemaakt door het voeren van gesprekken met de individuele steden over de voortgang van de uitvoering. Daarbij kwam naar voren dat vooral herstructurering en de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen voor een aantal steden knelpunten op te leveren.

Eind 2003 zullen opnieuw gesprekken met de steden worden gevoerd. Deze gesprekken vormen een opmaat naar de eindverantwoording in 2005 van de convenantperiode 2000–2004. De Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat wordt in 2004 herhaald.

Het kabinet heeft in 2002 besloten dat stadseconomie in de nieuwe convenantperiode (2005–2009) een eigen pijler krijgt binnen het GSB-stelsel. Op dit moment is economie verdeeld over twee pijlers. De wijziging biedt mogelijkheden om economische structuur van steden integraler, en daarmee effectiever, te versterken. Uitgangspunten voor de volgende convenantperiode voor EZ zijn maatwerk, «partnership» en toegevoegde waarde.

EZ tracht zoveel mogelijk maatwerk in het GSB te brengen, en zo afspraken te maken die afgestemd zijn op de specifieke karakteristieken van de verschillende steden.

Daarbij wordt aangekoerst op prestatieafspraken op een niet te gedetailleerd, maar wel concreet «afrekenbaar» niveau. Daarnaast wil EZ als convenantspartner van steden nadrukkelijker betrokken zijn bij de totstandkoming van de stedelijke programma's en later bij de uitvoering daarvan. Natuurlijk blijven de steden zelf verantwoordelijk voor hun eigen programma en de uitvoering. EZ wil daarbij meer dan in het verleden als gelijkwaardige partner inbreng leveren. Tot slot is het de bedoeling om versnippering van de middelen te voorkomen en per stad in te zetten op de thema's waar echt resultaat is te bereiken.

Op basis van het nieuwe beleidskader stadseconomie en de indicatieve verdeling van de EZ-middelen over de GSB-steden die eind van de zomer van 2003 worden gepresenteerd, ontwikkelen de steden hun nieuwe Meerjarige Ontwikkelingsprogramma's voor de periode 2005–2009. Op basis van deze MOP's worden eind 2004 de convenanten gesloten. Daarin zal EZ met de 30 grote steden prestatieafspraken op maat maken voor de periode 2005–2009. De prestatieafspraken zullen gaan over onder meer herstructurering van bedrijventerreinen, gemeentelijke dienstverlening aan bedrijven, breedband en veilig ondernemen.

Regionale structuurversterking

Voor de versterking van de economische structuur van het Noorden heeft het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) een operationeel ontwikkelingsprogramma 2000–2006 uitgewerkt, geheten «Kompas voor het Noorden». Naast EZ dragen ook andere departementen en de EU bij aan de uitvoering van dit plan.

De EZ-bijdrage aan Kompas voor het Noorden bestaat uit een decentrale component, die door het SNN wordt uitgevoerd en waarvoor EZ jaarlijks budget ter beschikking stelt, en uit een centrale component, de centrale Investeringspremieregeling (IPR). Deze richt zich op financiële ondersteuning van bedrijfsinvesteringen in onder meer de aangemerkte economische kernzones van Noord-Nederland en daarnaast enkele gemeenten in Overijssel en Zuid-Limburg. Van de uit het Hoofdlijnenakkoord Balkenende II voortvloeiende bezuiniging op subsidies is een deel ingevuld met de middelen voor regionale structuurversterking. Daarbij is er voor gekozen de ombuiging volledig bij de centrale IPR te leggen. Dit is gedaan om de bestuurlijke flexibiliteit voor de noordelijke provincies bij de uitvoering van Kompas tot en met 2006 zo veel mogelijk intact te laten. Als gevolg van de ombuiging op de centrale IPR zijn de streefwaarden van EZ-Kompas m.b.t. werkgelegenheid en uitgelokte investeringen naar beneden bijgesteld. Vanaf 2007 zal nog € 3 mln extra worden omgebogen op de middelen voor regionale structuurversterking.

Om te zien of Kompas en het EPD (Enig Programmerings Document) voor het Noorden aan de verwachtingen voldoen, is recent een midterm review (MTR) gehouden. De evaluatie gaat expliciet in op de (verwachte) effecten van uitvoering van deze (overlappende) programma's, zoals met name de uitgelokte investeringen en additionele werkgelegenheid. De belangrijkste resultaten van de in 2003 opgemaakte midterm review (3 van de 7 jaar beschouwend) geven aan dat:

• De strategie van Kompas op hoofdlijnen (bundelen geldstromen, 3 deelprogramma's en kernzones voor het deelprogramma Markt) nog altijd relevant is;

• De programmatische aanpak goed aanslaat en dat daarmee het faseverschil tussen het Noorden en de rest van Nederland wordt ingelopen (voor de delen van het Kompas waar zowel EZ als de EU aan bijdragen);

• De realisatie van de met (vaak langlopende) projecten gemoeide effecten voor het grootste deel plaatsvindt na 2006;

• De uitvoering van het Kompasprogramma redelijk effectief en efficiënt is.

De conclusie van de MTR luidt dat, hoewel de economische structuur van het Noorden verbetert, de hoofddoelstelling in termen van additionele arbeidsplaatsen als gevolg van de huidige economische tegenwind niet geheel zal worden gehaald. Koerswijzigingen als gevolg van de MTR-resultaten zullen neerslaan in Kompas-Jaarprogramma 2004.

Het onder A) genoemde convenant Samenwerking in de regio speelt ook een rol in het nastreven van een gunstiger regionaal economisch klimaat. Daarmee beperkt het zich niet tot bedrijventerreinen. De convenantpartners hebben daartoe tevens afspraken gemaakt over het regionaal investeringsklimaat in brede zin, lokaal economisch beleid, innovatiebeleid en het verbeteren van de marktwerking en efficiëntie.

Toerisme

Tijdens de begrotingsbehandeling 2003 heeft de Staatssecretaris van EZ bij de bespreking van het Toeristisch-Recreatief ActieProgramma (TRAP) een Vernieuwde Toeristische Agenda (VTA) aangekondigd. In deze VTA, die in het najaar van 2003 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd, wordt onder meer een nieuwe prestatie-indicator aangekondigd.

De EZ-inspanningen met betrekking tot het toeristisch beleid komen nu nog tot uitdrukking in de effectindicator «belang toerisme».

Door de noodzakelijke ombuigingen in het kader van het Hoofdlijnenakkoord Balkenende II zal de EZ-bijdrage aan TRN worden gekort met een percentage dat stapsgewijs oploopt tot 25% in 2008. Met deze korting wordt gestreefd naar een doelmatiger organisatie van TRN om de promotieactiviteiten zelf zoveel mogelijk te ontzien. Daarnaast zal in de VTA een gerichte koers worden uitgezet op de promotie ten behoeve van inkomend toerisme. De beleidsopgave voor EZ in 2004 is vooral gericht op het actief stimuleren van de bestedingen in Nederland die voortvloeien uit toeristisch en zakelijk inkomend reisverkeer.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

3.2.2 Productiefactoren

De operationele doelstelling die is gericht op de randvoorwaarden voor een optimale inzet van de productiefactoren, wordt langs twee beleidslijnen ingevuld:

A. Bevorderen van ondernemerschap;

B. Bevorderen van duurzaamheid.

A. Bevorderen van ondernemerschap

Ondernemerschap is een essentiële bron voor dynamiek en economische activiteit en moet vanuit die optiek ook volop de ruimte krijgen. Ondernemerschap is van groot belang voor het duurzaam groeivermogen van de Nederlandse economie.

Ondernemerschap wordt op vele manieren bevorderd. Daarbij kan worden gedacht aan:

• Terugdringen van administratieve lasten;

• Terugdringen van tegenstrijdige regelgeving;

• Wegnemen van startbelemmeringen;

• Meer aandacht voor ondernemerschap in het onderwijs;

• Bevorderen van de aanwezigheid van voldoende kwantitatief en kwalitatief personeel;

• Bevorderen van veiligheid;

• Bevorderen van technostarters en snelle groeiers.

Diverse van de hierboven genoemde manieren om ondernemerschap te bevorderen, worden in andere delen van de EZ-begroting beschreven.

EZ brengt in het najaar van 2003 een beleidsbrief Ondernemerschap uit. Hierin wordt een concreet overzicht van het beleid om het ondernemerschap te bevorderen opgenomen. EZ baseert zich daarbij op ondermeer uit onderzoek kenpunten alsmede op het Groenboek van de Europese Commissie. EZ gaat specifieke kenlpunten aanpakken bij de start, groei en overdracht van en bedrijf. Daarnaast kan EZ vanaf oktober 2003 beginnen om de oogst van het meldpunt tegenstrijdige regelegeving binnen te halen.

Belangrijk element is vermindering van 20–25% van de criminaliteit waarvan het bedrijfsleven hinder ondervindt: bedrijven zijn veelvuldig slachtoffer van criminaliteit en onveiligheid. Deze daling wordt verwacht in 2008 te zijn bereikt, maar zal reeds in 2006 in het vizier moeten komen. Daarom slaan de overheid en het bedrijfsleven de handen ineen om een veilig ondernemingsklimaat te creëren. Er wordt een programma opgesteld, dat in het najaar van 2003 aan het parlement wordt aangeboden. Hierin worden urgente knelpunten aangepakt, zoals de winkelcriminaliteit in de detailhandel en de overvallen en ramkraken bij juweliers. Meer structurele samenwerking wordt daarnaast ondersteund met instrumenten zoals het Keurmerk Veilig Ondernemen voor een betere beveiliging van bedrijventerreinen en winkelgebieden en de Kwaliteitsmeter Veilig Uitgaan voor uitgaansgebieden.

Als overall effect-indicator voor ondernemerschap wordt «het aantal ondernemers als % van de beroepsbevolking» gehanteerd.

Tabel 3.2.2.A. Prestatiegegevens bevorderen ondernemerschap

Het is duidelijk dat het doelbereik van de genoemde effect-indicatoren slechts in beperkte mate door de overheid is te beïnvloeden. Ten eerste omdat het aantal ondernemers (gemeten als percentage van de beroepsbevolking) niet alleen de resultante van beleid is, maar ook van andere factoren zoals de conjunctuur en sociaal-culturele factoren. Ten tweede is de indicator gerelateerd aan de ontwikkelingen in de andere Europese landen. Momenteel bedraagt het percentage ondernemers van de beroepsbevolking in Nederland 10,9%, dat is iets boven het EU-gemiddelde. Het percentage volwassenen dat actief bezig is met het opzetten van een eigen bedrijf is in Nederland nu slechts 2,6%, tegenover 3% in de gehele EU en meer dan het dubbele in de VS.

Naast ondernemerschap in algemene zin is ondernemerschap onder bepaalde doelgroepen aandachtspunt van het EZ-beleid. Vergroting van het ondernemerschap onder bijvoorbeeld vrouwen en allochtonen heeft een positieve invloed op de participatie en integratie van deze groepen.

Specifieke toelichting

Faillissementswet

Op het terrein van de Faillissementswet zullen de in 2001 door het kabinet overgenomen aanbevelingen van de MDW-werkgroep moeten worden geïmplementeerd. Deze aanbevelingen richten zich op verbetering van de werking van surséance van betaling en vermindering van de stigmatisering ten gevolge van faillissement. Instrumenten hierbij zijn wetgeving, inrichting van het gerechtelijk apparaat en flankerende maatregelen.

Samen met het Ministerie van Justitie zullen begin 2004 de onderzoeksresultaten van onderzoek naar de knelpunten van de huidige wetgeving t.a.v. besloten vennootschappen en voorstellen voor het aanpakken daarvan, worden gepresenteerd aan beleidsmakers, belanghebbenden en experts. Het kabinet zal op basis daarvan een wetsontwerp maken dat naar verwachting in 2004 aan het parlement wordt voorgelegd.

Kapitaalmarkt

Door middel van het Besluit borgstelling MKB-kredieten (BBMKB) wordt de toegang van bedrijven in het midden- en kleinbedrijf tot het bankkrediet vergroot. Regelmatig vindt aanpassing van de borgstellingsregeling plaats, zowel als reactie op ontwikkelingen in de financieringsmarkt als vanwege wijzigingen in het EZ-beleid.

Zo zal het kredietverleningsproces van de banken in de komende jaren aan veranderingen onderhevig zijn als gevolg van de introductie van «Basel II» (solvabiliteitseisen). Dit zal waarschijnlijk ook bij de BBMKB tot wijzigingen leiden. Hierover vindt verkennend overleg met de banken plaats.

Verder zijn er signalen dat de toegang tot kleine kredieten een knelpunt is. Onderzocht zal worden of hier beleidsinspanningen nodig zijn.

Wat betreft het aanbod van risicokapitaal blijkt uit onderzoek dat hier knelpunten bestaan:

• aan de onderkant van de kapitaalmarkt is een «gat» gesignaleerd tussen het aanbod en de vraag van kapitaal (equity gap). Aanbieders aan de onderkant zijn o.a. informal investors. Om het gat te dichten zal beleid gemaakt worden om informal investors te stimuleren tot meer investeringen en rijke particulieren te stimuleren om informal investor te worden.

• de vragers aan de onderkant van de kapitaalmarkt zijn starters, veelal innovatieve bedrijven. Hun financieringsknelpunt komt o.a. voort uit hun onbekendheid met aanbieders in de risicokapitaalmarkt en onduidelijkheid hoe de financiers te benaderen. EZ werkt beleid uit op het gebied van informatievoorziening, coaching en matching.

• daarnaast blijkt uit onderzoek dat ook middelgrote bedrijven knelpunten ervaren bij het aantrekken van risicokapitaal. Dit zou groter kunnen worden bij een aantrekkende economie omdat de bedrijven dan weer meer willen gaan investeren. Wat voor deze groep meespeelt is dat de beurs steeds minder interessant wordt voor middelgrote bedrijven als financieringsbron waardoor er een exit mogelijkheid wegvalt voor de venture capital markt. Voor venture capitalists wordt het daarom moeilijker om te investeren. Op dit knelpunt gerichte beleidsmaatregelen worden onderzocht.

Corporate Governance

Het kabinet streeft naar verbetering van het ondernemingsklimaat, vergroten van de aantrekkelijkheid van Nederland als vestigingsland en herstel van het vertrouwen in Nederlandse ondernemingen en ondernemingsbesturen. Juist in moeilijke economische tijden moet Nederland zich profileren als vestigings- en ondernemingsland waarin grote en kleine ondernemingen goed en transparant bestuurd worden, er vertrouwen bestaat in de kracht en betrouwbaarheid van de financiële markt, het fiscale klimaat gunstig is en geprofiteerd kan worden van een goed aanbod van hooggekwalificeerde werknemers.

Het vertrouwen in de hier gevestigde ondernemingen is van groot maatschappelijk belang. Vertrouwen vereist onder meer een evenwichtige bevoegdheids- en verantwoordingsstructuur, betrouwbare financiële informatie en een effectief toezicht op die informatie. Boekhoudschandalen, beroering rond financiële beloningen en vertrekpremies en mislukte fusies laten zien dat de verantwoording van en controle op degenen die het beleid bepalen verbetering behoeft. Met erkenning en nadruk op de keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid van ondernemingen moet de overheid ondersteunend zijn aan het herstel van het vertrouwen in het ondernemingsbestuur en het toezicht daarop, ook wel aangeduid als «corporate governance». Het kabinet zal daartoe een aantal kaders stellen.

In het ondernemingsbestuur moet de onafhankelijkheid van de toezichthouders (commissarissen) worden verbeterd. De aandeelhouders moeten over het gevoerde beleid en over de kwaliteit van het toezicht kunnen oordelen. Indien de aandeelhouders ontevreden zijn over het toezicht, moeten zij de raad van commissarissen kunnen ontslaan.

Ook het gedrag van bestuurders en commissarissen behoeft verbetering. In de concept-code van de commissie Tabaksblat zijn zowel principes als concrete bepalingen geformuleerd die de bij een vennootschap betrokken personen (onder andere bestuurders en commissarissen) en partijen (onder andere institutionele beleggers) tegenover elkaar in acht zouden moeten nemen.

Het kabinet heeft veel waardering voor het werk van de commissie. De commissie illustreert het zelfregulerend vermogen van de samenleving. Het kabinet stelt met een Nota van Wijziging op het wetsvoorstel aanpassing structuurregime wetgeving voor waarmee zelfregulering in de vorm van een corporate governance code ondersteund kan worden door introductie van de «pas toe of leg uit»-regel.

De commissie heeft zich, overeenkomstig haar taakopdracht, niet uitgelaten over de structuurregeling als zodanig. Zij beschouwde het bestaande wettelijke kader alsmede de in ontwikkeling zijnde wetgeving als gegeven. Dat neemt niet weg dat een kabinetsstandpunt over de code haar weerslag kan hebben op structuurvennootschappen en op de structuurregeling zelf. Dat kan langs de weg van de code, maar ook door nieuwe wetgeving.

Belangrijke onderwerpen voor 2004, waaraan samen met andere departementen gewerkt wordt zijn:

• Vanuit de Europese Raad voor het Concurrentievermogen, waarin EZ voor Nederland participeert, zal het actieplan «modernisering ondernemingsrecht en verbetering van corporate governance» van de Europese Commissie aan de orde zijn;

• Behandeling wetsvoorstel herziening structuurregeling en nieuwe rechten voor aandeelhouders;

• Wettelijke regeling vaststelling bezoldigingsbeleid en goedkeuring aandelen- en optieregelingen door aandeelhouders (in wetsvoorstel aanpassing structuurregeling);

• Wettelijke verankering van een corporate governance code (in wetsvoorstel aanpassing structuurregeling);

• Wettelijke regeling toezicht en handhaving jaarrekeningsvoorschriften.

Modernisering van het ondernemingsrecht

Tot de factoren die bij de keuze van een vestigingsplaats door ondernemingen worden gewogen, behoort de juridische infrastructuur. De rechtspersoon, en daarbinnen de kapitaalvennootschap, wordt beschouwd als instrument voor die ondernemers. Het vennootschapsrecht moet dan ook tegemoetkomen aan de gerechtvaardigde wensen van die ondernemers. Dat vereist een modernisering en vooral flexibilisering van het rechtspersonenrecht waarbij ook aandacht behoort te zijn voor het midden- en kleinbedrijf, waarop onze economie voor een belangrijk deel draait. Het kabinet zal daartoe onder meer de regels voor de personenvennootschap en de besloten vennootschap grondig moderniseren.

De versterking van de positie van aandeelhouders zal slechts vruchten afwerpen indien alle aandeelhouders ook daadwerkelijk in de gelegenheid worden gesteld de algemene vergadering bij te wonen, kennis te nemen van de noodzakelijke informatie en hun stem uit te brengen in de algemene vergadering. Wettelijke maatregelen op het gebied van elektronische informatievoorziening en stemmen op afstand zijn dan ook noodzakelijk. Het kabinet bereidt wetgeving voor om het gebruik van moderne communicatietechnieken mogelijk te maken. Ook de mogelijkheden voor communicatie tussen aandeelhouders kunnen worden verbeterd. In Europees verband zal het kabinet zich actief inzetten voor het ontwerpen van een richtlijn betreffende grensoverschrijdend stemmen door aandeelhouders, mede met het oog op mogelijke onderhandelingen tijdens het Nederlandse voorzitterschap in de tweede helft van 2004.

Belangrijke onderwerpen voor 2004, waaraan samen met andere departementen gewerkt wordt zijn:

• Wettelijke regeling flexibilisering ondernemingsrecht;

• Indiening wetsvoorstel vereenvoudiging bv-recht;

• Indiening wetsvoorstel stemmen op afstand;

• Indiening wetsvoorstel elektronische communicatiemiddelen.

Kamers van Koophandel

Momenteel wordt met de KvK's gesproken over de centralisatie van taken bij de VVK in Woerden. Het Handelsregister zal in de toekomst een centraal register worden in plaats van een gedeeltelijk regionaal en een gedeeltelijk landelijk register. Dienstverlening van de KvK zal meer centraal ontwikkeld dienen te worden. De website is het meest in het oog springend voorbeeld. Voorts beziet EZ momenteel of er efficiency-voordelen te behalen zijn door stroomlijning in de regionale presentatie (ROM's, Syntens en KvK's). Tenslotte stimuleert EZ het opzetten van een basisbedrijvenregister en een virtueel bedrijvenloket dat door de VVK en de KvK's uitgevoerd zal moeten worden.

Programma onderzoek EIM

Vanaf 2005 zal, mede als gevolg van de ombuigingstaakstelling uit het Hoofdlijnenakkoord Balkenende II, het structurele programma-onderzoek worden afgebouwd in een driejaarsperiode. Het in stand houden van de basisinformatie draagt in het huidige informatietijdperk onvoldoende aantoonbaar bij aan de operationele doelstelling.

Fiscale regelingen

Verschillende fiscale instrumenten dragen bij aan de bevordering van ondernemerschap in Nederland. De belangrijkste hiervan zijn in bovenstaande tabel opgenomen en het financieel belang in paragraaf 3.3, Budgettaire gevolgen van beleid. Een totaaloverzicht (inclusief toelichting) is opgenomen in bijlage 5 van de Miljoenennota 2004.

B. Bevorderen van duurzaamheid

Het streven naar duurzame economische groei impliceert dat bij het benutten van de groeipotenties van vandaag de groeipotenties van toekomstige generaties niet uit het oog worden verloren. Duurzaamheid is daarmee een begrip dat zowel economische, ecologische als ook maatschappelijke kenmerken reflecteert. Niet alleen in de nationale context, maar ook in de Europese en mondiale context. Door duurzaamheid expliciet als prioriteit op te nemen, geeft EZ aan naast economische ook maatschappelijke en ecologische kenmerken van de samenleving als integraal onderdeel van de vervulling van zijn missie te zien. Het bijdragen aan duurzame economische groei staat of valt immers met het bewerkstelligen van een economisch groeipad dat de randvoorwaarden op het gebied van milieu, mensenrechten, volksgezondheid en sociale cohesie scherp in het vizier houdt.

EZ probeert op verschillende wijzen concreet invulling te geven aan duurzaamheid. In de eerste plaats wordt duurzame ontwikkeling toepasbaar gemaakt voor de individuele beleidsmaker en deze te stimuleren de duurzaamheidsinvalshoek in de beleidsvorming te betrekkken. In 2004 krijgt dit verder vorm via een aantal pilotprojecten, die zijn bedoeld om hiermee leerervaringen op te doen. Een hulpmiddel daarbij is de zogenaamde duurzaamheidsladder. Deze is ontwikkeld om beleidsmakers via een aantal processtappen te helpen om belangen en afwegingen inzichtelijk te maken en vervolgens ook het afwegingsproces te faciliteren, is daarbij een hulpmiddel.

In het kader van het streven naar duurzaamheid heeft EZ daarnaast ook een aantal meer inhoudelijke beleidsdoelen. Daarbij gaat het om:

• Een verbetering van de synergie tussen veiligheid van de leefomgeving en economie. Het oogmerk daarbij is dat bij besluitvorming op het terrein van veiligheid, milieu en ruimte de economische belangen expliciet worden meegenomen in de afweging. Voor dat doel is binnen EZ een samenhangend afwegingskader ontwikkeld. Verder zal EZ via deelname in de interdepartementale ketenstudies zorgdragen voor een juiste positionering van economische belangen bij het formuleren van structurele oplossingen voor de veiligheidsproblematiek rond chloor, ammoniak en LPG en input leveren voor de herziening van het groepsrisicobeleid en de nota externe veiligheid.

• Het verhogen van de kosteneffectiviteit van het milieubeleid en het verbeteren van de synergie van milieu en economie. In de Milieubalans wordt jaarlijks gerapporteerd over de ontkoppeling tussen economische groei en de milieudruk aan de Tweede Kamer. Deze (ontkoppelingsindicator) geeft inzicht in de ontwikkelingen van de milieudruk in relatie tot de economische groei. Daarmee kan de ontkoppelings-indicator ook worden gebruikt om te meten of economische groei samen gaat met vermindering van de milieudruk. Een aparte prestatie-indicator in de EZ-begroting is derhalve niet zinvol.

• Het stimuleren van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

De ontwikkeling van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) in Nederland is de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. Consumenten, NGO's en vakbonden leggen steeds meer druk op bedrijven. Om rekening te houden met de maatschappelijke effecten van hun handelen horen bedrijven daar verantwoording over af te leggen.

MVO is in Nederland niet meer weg te denken. Het kan worden gezien als een van de trends van het nieuwe consumeren en het nieuwe ondernemen. Het bedrijfsleven beseft dat zelf ook in toenemende mate en onderneemt allerlei activiteiten. De overheid heeft hierbij vooral een faciliterende rol. De basis voor het MVO-beleid is gelegd in de kabinetsreactie op het SER-advies «De winst van waarden» (april 2001).

Een belangrijk instrument om MVO te bevorderen, is het Kenniscentrum MVO. Het Kenniscentrum heeft een tweeledig doel:

• Het bevorderen van kennis- en informatieoverdracht over MVO, zowel in de nationale als in de internationale context;

• Het bevorderen en faciliteren van de onderlinge dialoog over MVO tussen ondernemers, maatschappelijke organisaties, (lokale) overheden en burgers.

Op korte termijn zal de Tweede Kamer nader over de opzet van het kenniscentrum worden geïnformeerd.

De maatschappelijke jaarverslaggeving staat, in relatie tot financiële jaarverslaggeving, nog in de kinderschoenen. Inzet van het beleid is daarom vooralsnog gericht op de kwalitatieve ontwikkeling van maatschappelijke jaarverslaggeving. In mei 2003 is hierover een definitieve richtlijn geaccordeerd door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Daarnaast zal de Raad voor de Jaarverslaggeving, in oktober 2003 met een meer uitgebreid advies komen: de ontwerp-handreiking voor maatschappelijke jaarverslaggeving. In 2004 zal de ontwerp-handreiking, na een consultatieronde, worden omgezet in een definitieve handreiking.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

In 2004 zal in het kader van het voorzitterschap van de EU door Nederland een tweedaags congres over MVO worden georganiseerd.

3.2.3 EZ als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven

Een goede relatie met het bedrijfsleven is essentieel om te kunnen werken aan de randvoorwaarden voor een internationaal concurrerend ondernemingsklimaat in Nederland. Daarmee kan de beschikbare kennis van het bedrijfsleven over ontwikkelingen in het ondernemingsklimaat worden ontsloten voor de EZ-beleidsontwikkeling en kan het bedrijfsleven worden gewezen op specifieke kansen en beleidsontwikkelingen. EZ geeft dit vorm door middel van een fysiek aanspreekpunt voor het bedrijfsleven.

Gerichte monitoring en signalering van relevante trends in binnen- en buitenland stellen EZ in staat de strategie op het gebied van het ondernemingsklimaat op (middel)lange termijn te bepalen en te concretiseren. Het actief kennismanagement in deze wordt onder andere vormgegeven door het beheer van een intern bedrijfscontactensysteem en interne rapportages.

Naast de algemene rol van EZ als aanspreekpunt en monitor van factoren die het ondernemingsklimaat beïnvloeden, is EZ samenwerkingspartner van andere overheden en buitenlandse bedrijven bij het bevorderen van de buitenlandse investeringen in Nederland. Voorts bevordert EZ de rol van de overheid als zakelijke klant via het Project Innovatief Aanbesteden (PIA).

Aan deze operationele doelstelling wordt langs drie beleidslijnen invulling gegeven:

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven.

B) Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland.

C) De overheid stelt zich op als zakelijke klant en partner.

A) Bevorderen level playing field bedrijfsleven

Het speelveld voor bedrijven wordt in toenemende mate internationaal bepaald. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor de Europese Unie. EZ stelt zich pro-actief op bij de ontwikkeling van nieuw beleid door actief te participeren in Europese beleidsgremia. Doelstelling is het bewerkstelligen van internationaal gelijke concurrentieverhoudingen (level playing field) voor het Nederlandse bedrijfsleven. Als er in sectoren factoren zijn, die een level playing field onmogelijk maken wordt er door EZ ingegrepen. Momenteel is deze situatie in twee markten aan de orde:

1. De markt voor zeescheepsnieuwbouw.

Met ingang van 1 januari 2001 was de ordersteun voor zeescheepsnieuwbouw niet meer toegestaan. Sinds 1 oktober 2002 is een tijdelijk defensief steunmechanisme voor de Europese industrie van kracht als gevolg van een conflict met Zuid-Korea. Tot 1 april 2004 is voor bepaalde typen schepen ordersteun weer toegestaan. Evenals in het verleden is het aan de individuele lidstaten om hier invulling aan te geven. Nederland heeft daartoe de TROS (Tijdelijke Regeling Ordersteun Scheepsnieuwbouw) ingesteld.

2. De markt voor defensiematerieel

Een terrein waar zowel de klantenrol van de overheid als het streven naar een level playing field van EZ aandacht krijgt, is de defensiemarkt. De omvangrijke aanschaffingen van het Ministerie van Defensie hebben vaak een technologisch hoogwaardig karakter dat kansen kan bieden voor innovatie. Daarnaast kent de internationale defensiemarkt slechts een beperkte marktwerking. Veel landen passen specifieke beschermingsmaatregelen toe. De binnenlandse industrie heeft daarmee een betere uitgangspositie om opdrachten te verwerven dan de buitenlandse. Het Nederlandse beleid in internationaal verband is gericht op het creëren van vrije concurrentie op de defensiemarkt. Om de uitgangspositie van Nederlandse bedrijven voor een concurrerende positie op deze markt te versterken, past Nederland op militaire aanschaffingen door het Ministerie van Defensie het compensatiebeleid toe. Met buitenlandse leveranciers van materieel worden contracten gesloten, waarin de Nederlandse productie wordt afgesproken. Het Ministerie van Defensie is verantwoordelijk voor de Nederlandse inbreng in aanschaffingen die in internationaal verband worden gedaan. EZ heeft hierbij een adviserende rol. Daarnaast wordt de uitgangspositie versterkt door de technologiestimuleringsregeling JSF. Deelname aan de ontwikkeling en productie van dit megaproject is van strategisch belang voor de Nederlandse defensiegerelateerde industrie. Door het Ministerie van Defensie wordt over het JSF-project regelmatig gerapporteerd aan het Parlement.

Voorgesteld wordt de prestatie-indicator in de begroting te wijzigen van een streefwaarde van 70% naar een voortschrijdend 5-jaarsgemiddelde van 60% minimaal.

De in de begroting 2003 als streefwaarde gehanteerde 70% is gebaseerd op een oplopende reeks in de 2e helft jaren negentig. Het streven is erop gericht om het klimaat voor Nederlandse bedrijven om zaken te doen met Defensie optimaal te houden. Het maximum van deze reeks leek daarbij een goede streefwaarde. Het cijfer blijkt echter sterk beïnvloed te worden door grote individuele projecten waarvoor contracten in het buitenland worden geplaatst. In 2002 is dat de deelname aan de ontwikkelingsfase van de JSF.

Om de schommelingen die deze individuele projecten hebben niet het beeld te laten vertroebelen, wil EZ toe naar het voortschrijdend 5-jaars gemiddelde. Als daar een neergaande lijn inzit wordt of het inkoopklimaat bij Defensie voor Nederlandse bedrijven slechter, of Nederlandse bedrijven worden minder gericht op de wensen van Defensie. In deze relatie speelt EZ een rol.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

B. Stimulering van buitenlandse investeringen in Nederland

Buitenlandse investeringen dragen bij aan de economische ontwikkeling van Nederland op nationaal en regionaal niveau. Deze leveren – direct en indirect – nieuwe arbeidsplaatsen en investeringen op. Bovendien bevorderen ze de concurrentie en versterken ze de kennisbasis van de Nederlandse economie1. Het vermogen om buitenlandse investeringen aan te trekken wordt – op macroniveau – naast de kwaliteit van het Nederlandse ondernemingsklimaat bepaald door de mondiale conjuncturele ontwikkeling.

Vanuit de buitenlandkantoren worden de bedrijven met Europese investeringsplannen opgespoord, benaderd en van professionele zakelijke informatie over het Nederlandse vestigings- en investeringsklimaat voorzien. Tevens wordt, in samenwerking met de thuisbasis in Nederland, assistentie geboden bij de voorbereidingen die een investeerder moet treffen alvorens zich in Nederland te kunnen vestigen. In dit verband wordt ook intensief samengewerkt met andere, met name regionale, overheidsinstanties.

De streefwaarde voor buitenlandse investeringen in Nederland is t.o.v. de begroting 2003 met respectievelijk € 125 miljoen en 900 arbeidsplaatsen naar beneden bijgesteld. Deze bijstelling is het gevolg van de economische neergang in het belangrijkste wervingsgebied Noord-Amerika in 2002. Door de ombuigingstaakstelling in het kader van het Hoofdlijnenakkoord wordt het subsidiedeel van het suppletie-instrument afgeschaft. Het suppletie-instrument is in de afgelopen jaren vooral van belang is geweest voor het kunnen accommoderen van m.n. kapitaalintensieve projecten; dit geldt enerzijds voor de projecten met omvangrijke investeringen in gebouwen en machines in IPR-gebieden (IPR-suppletie) en anderzijds voor m.n. chemie-projecten in de Nederlandse havens. De realisatie van dergelijke projecten is gelet op het geringe budget nauwelijks meer mogelijk. De neerwaartse effecten van het afschaffen van het suppletie-instrument op de buitenlandse investeringen worden naar verwachting gecompenseerd door de positieve effecten van de licht aantrekkende Amerikaanse economie in de eerste helft van 2003. Daarnaast is de kwaliteit van het vestigingsklimaat veel meer een doorslaggevende factor bij het uiteindelijk wel of niet vestigen van buitenlandse bedrijven. Nederland ondervindt hierbij in toenemende mate hinder van een zich – in relatieve zin – verslechterend vestigingsklimaat. Knelpunten doen zich met name voor op het gebied van arbeidskosten, fiscaliteit en de beschikbaarheid van bedrijfsterreinen. Tot slot doet ook de toegenomen concurrentie vanuit m.n. Midden- en Oost-Europa zich steeds meer voelen, met name voor de grotere, meer arbeidsintensieve investeringsprojecten.

Voorts is een prestatie-indicator toegevoegd: het aantal schriftelijk bevestigde wensen van buitenlandse bedrijven tot ondersteuning door CBIN. Met deze intake-letter geeft de klant (i.e. de potentiële buitenlandse investeerder) te kennen gebruik te willen maken van de diensten van CBIN. Deze prestatie-indicator is toegevoegd omdat deze een scherp beeld geeft van het aantal projecten waarbij Nederland op de «short list» van vestigingslocaties komt. Het is dus een goede indicator voor de aantrekkelijkheid van het vestigingsklimaat.

Op grond van een aantal ontwikkelingen (o.a. het belang van innovatie in het kader van de productiviteitsagenda, veranderende karakter van investeringsprojecten, het feit dat Nederland niet echt meer competitief is voor grootschalige arbeidsintensieve operaties en bijdrage aan verankering) zal het CBIN zich gaan bewegen in de richting van een meer gerichte acquisitie van kennisintensieve activiteiten van buitenlandse bedrijven. Ten eerste door meer specifieke marketing te plegen op voor Nederland kansrijke technologiegebieden (bijv. ICT, Life Sciences, voeding, katalyse). Ten tweede door de dienstverlening naar buitenlandse bedrijven uit te breiden door bedrijven ook te ondersteunen bij het vinden van technologische partners in Nederland. Deze accentverschuiving dwingt wel tot een heroriëntatie op de wijze van resultaatmeting. In 2003 zal ervaring worden opgedaan met dit nieuwe instrument van partnersearch oftewel matchmaking. In de loop van 2004 zal worden bezien of een prestatieindicator op dit vlak kan worden toegevoegd.

C. De overheid stelt zich op als klant en zakelijke partner

In de periode van 2001 tot april 2004 voert de Rijksoverheid het project Professioneel Inkopen en Aanbesteden uit. Zoals het zich nu laat aanzien zal het project worden verlengd tot 31 december 2005. In de eerste fase van dit project is veel voorbereidend werk verzet om de inkooporganisaties binnen de Rijksoverheid te professionaliseren. De verwachting is dat in de komende kabinetsperiode de vruchten daarvan te plukken zijn. Die zullen met name voortvloeien uit efficiencybesparingen door:

• Gezamenlijk inkopen en aanbesteden;

• Verbreding en striktere toepassing van raamcontracten;

• Inzet van ICT ter ondersteuning van het inkoop- en aanbestedingsproces;

• «Lessons learned» te delen.

Daarnaast kan de kwaliteit van het inkoop- en aanbestedingsbeleid van de overheid in de komende jaren naar een hoger niveau worden gebracht door:

• Beschikbaarheid van betere inkoopinformatie realiseren, als basis voor benchmarking en verbeterplannen;

• Betere verankering van het inkoopproces in de bedrijfsvoerings- en auditcycli op de ministeries;

• Betere naleving van de Europese aanbestedingsregels;

• Gezamenlijk inkopen en aanbesteden versterken, zowel binnen ministeries en hun diensten als tussen departementen.

In 2004 ligt de nadruk op de volgende acties:

• Beschikbaarheid van betere inkoopinformatie;

• Betere verankering van het inkoopproces;

• Betere naleving Europese aanbestedingsregels;

• Gezamenlijk inkopen en aanbesteden.

In het nieuwe Regeerakkoord van het kabinet Balkenende II is een rijksbrede inkoop-taakstelling opgenomen van € 50 miljoen structureel. Deze zal bij Voorjaarsnota 2004 over alle departementen worden verdeeld.

Belangrijke instrumenten die ingezet worden zijn:

3.3 Budgettaire gevolgen van beleid

3.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 79% van de voor 2004 geraamde programma-uitgaven is bestemd voor de uitfinanciering van verplichtingen die tot en met 2003 zijn aangegaan. Dit deel van de kasraming is daardoor vanuit juridische en administratief-technische invalshoek niet flexibel. Daarnaast is in 2004 € 44 mln (oplopend tot € 84 mln in 2008) complementair noodzakelijk en/of bestuurlijk gebonden, met als gevolg een beperkte flexibiliteit. Hiervan is € 38 mln (aflopend naar € 33 mln als gevolg van de ombuigingen) gereserveerd voor bijdragen aan instellingen en instituten (o.a. TRN en ROM's). Verder zijn hierin begrepen de middelen voor Kompas voor het Noorden (€ 5 mln in 2004 oplopend tot € 50 mln in 2008), PIA (€ 0,5) en de bijdrage aan bedrijven bij calamiteiten (€ 0,3 mln).

De beleidsmatige reserveringen bestaan in 2004 met name uit kasuitgaven die zijn geraamd voor onderzoek en vernieuwingsprogramma's op het terrein van het bevorderen van het ondernemingsklimaat. De oploop bestaat voor een belangrijk deel uit de kasuitgaven die staan gereserveerd voor herstructurering van bedrijventerreinen, regionaal beleid en het volgende convenant in het kader van de stadseconomie.

3.5 Programmering beleidsevaluaties

In 2003 wordt gestart met de evaluatie van het operationeel doel «fysieke ruimte», gecombineerd met een IBO-onderzoek naar regionaal economisch beleid. De resultaten hiervan zullen waarschijnlijk in de eerste helft van 2004 beschikbaar komen. In 2004 zal onder meer het beleid van de ROM's worden geëvalueerd. Tevens zal de evaluatie plaatsvinden van het fiscaal instrumentarium gericht op ondernemerschap. Het gaat daarbij in ieder geval om de in 1998 gezamenlijk geëvalueerde instrumenten (rapport: Een duwtje in de rug, Rapportage van de werkgroep Evaluatie en herziening fiscale tegemoetkomingen en faciliteiten voor ondernemers, juli 1998). Om een integraal beeld te krijgen van de werking van de fiscale instrumenten gericht op ondernemerschap bestaat het voornemen om bij evaluatie alle in dit artikel genoemde fiscale maatregelen te betrekken.

3.6 VBTB-paragraaf

In deze paragraaf staan voor dit artikel de VBTB-verbeterpunten.

Terugkoppeling acties groei-paragraaf 2003

In de groeiparagraaf van de begroting 2003 zijn nieuwe indicatoren aangekondigd voor het ondernemingsklimaat in brede zin (de ondernemingsklimaat barometer) en voor het milieubeleid (kosteneffectiviteit). In paragraaf 3.1 van dit artikel is aangegeven, waarom daarvan is afgezien.

Kwaliteit van de doelformulering

De operationele doelstelling «fysieke ruimte», zoals nu geformuleerd in de begroting, is erg groot qua omvang en reikwijdte. Mede naar aanleiding van de in het najaar 2003 te starten evaluatie en het IBO-onderzoek zal worden bezien hoe eventuele differentiatie kan plaatsvinden.

Volledigheid van de prestatie- en effectgegevens

• Inmiddels is de aard en omvang van de indicatoren op een aanvaardbaar niveau gebracht.

• Met name de streefwaardes voor herstructurering bedrijventerreinen en belang toerisme zullen in de begroting 2005 nog nader worden ingevuld.

• Voor veiligheid is met de detailhandel een convenant gesloten voor 50 tot 100 projecten tot 2006. Bij de voorbereiding van de begroting van 2005 wordt bezien of hiervoor in de EZ-begroting een prestatie-indicator kan worden opgenomen. De doelstelling van het veiligheidsprogramma van dit kabinet is de criminaliteit bij winkels en op bedrijventerreinen in 2008 met 20–25% terug te dringen.

• Verder zal in 2004 getracht worden de betrouwbaarheidsrisico's van de prestatie-indicatoren verder te verminderen. Met name evaluaties op operationeel doelniveau kunnen reden zijn tot verdere aanscherping van indicatoren.

Evaluatieprogrammering

Geen verbeterpunten.

4 DOELMATIGE EN DUURZAME ENERGIEHUISHOUDING

4.0 Grafieken

Aandeel artikel 4 in totale EZ-uitgaven (x € 1 mln)

Onderverdeling uitgaven artikel 4 naar operationele doelen (uitgaven x € 1 mln)

Verloop ramingen 2001–2008 (x € 1 mln)

Ontvangsten 2001–2008 (x € 1 mln)

4.1 Algemene beleidsdoelstelling

Bevorderen van een doelmatige en duurzame energiehuishouding

Het streven naar een doelmatige en duurzame energiehuishouding blijft ook binnen de randvoorwaarden van een liberaliserende markt onverkort van kracht. Het Energierapport 2002 (Kamerstukken II 2001/02, 28 241, nr 1) geeft aan dat dit streven zich richt op een energiehuishouding die goed scoort op de thema's voorzieningszekerheid, economische efficiëntie en milieukwaliteit.

De langere termijn

In het Nationaal Milieubeleidsplan 4 (Kamerstukken 2001–2002/2002–2003, 27 801, nr 21) schrijft het kabinet dat voor het realiseren van een duurzame energiehuishouding op de langere termijn (2050) meer nodig is dan het reguliere beleid. Hiervoor is een systeemverandering (transitie) nodig, dat wil zeggen een verandering op economisch, sociaal-cultureel, technologisch en bestuurlijk gebied. Deze systeemverandering zal enige tijd vergen, maar kan nu wel al gestart worden. De lijnen die nu uitgezet worden hebben ook invloed op de lopende beleidsdossiers. Voor de langere termijn spelen het RD&D beleid (research, development en demonstratie) en transitiemanagement een doorslaggevende rol in het bevorderen van een duurzame energiehuishouding. Het beleid hiervoor wordt verder toegelicht onder operationeel doel 4.2.5. Ook kan de invoering van EU-emissiehandel van invloed zijn op energiebesparing bij bedrijven en op de productie en consumptie van duurzame energie in Nederland.

Besparing, duurzame energie en klimaat

Energiebeleid draagt in substantiële mate bij aan het realiseren van de Nederlandse reductieverplichting in het kader van het Kyoto-protocol. De reductie van broeikasgassen wordt voor de helft gerealiseerd via het energiebesparings- en duurzame energiebeleid in het binnenland. Hierin draagt het energiebesparingsbeleid ongeveer voor de helft bij aan de reductie van broeikasgassen en het duurzame energiebeleid voor ongeveer een kwart. Het resterende kwart wordt geleverd vanuit beleid voor de overige broeikasgassen. In de toekomst zullen ook klimaatneutrale fossiele energiedragers een belangrijke bijdrage moeten leveren. De andere helft van de Kyoto-verplichting wordt in het buitenland gerealiseerd via de inzet van flexibele instrumenten, waarbij EZ verantwoordelijk is voor de helft van deze reductie.

De effectiviteit van de instrumenten voor de financiële ondersteuning van duurzame energie, warmtekrachtkoppeling (WKK) en klimaatneutrale fossiele energiedragers is toegenomen. De fiscale stimulering via de Regulerende Energiebelasting (REB) door middel van de producentenvergoedingen voor duurzame elektriciteit, elektriciteit opgewekt door middel van bijstook van biomassa in elektriciteitscentrales en elektriciteit opgewekt in afvalverbrandingsinstallaties is per 1 juli 2003 vervangen door de Wet Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie MEP (Kamerstukken II, 2002–2003, 28 665). In 2004 zal de MEP haar effectiviteit moeten gaan bewijzen in het ondersteunen van initiatieven voor (duurzame) energieprojecten op Nederlands grondgebied.

De randvoorwaarden

De realisatie van beleidsdoelstellingen van dit artikel is niet alleen afhankelijk van de inzet van de beschreven instrumenten. Naast het beleid van andere departementen en medeoverheden zijn met name de inspanningen van marktpartijen zelf onontbeerlijk. Verder is de mate en het tempo van realisatie van de beleidsdoelstellingen afhankelijk van een aantal externe factoren zoals de ontwikkeling van de economische groei, de energieprijzen, het beleid van de EU en het aanbod van nieuwe technologie in het buitenland.

Europa

De invloed van de Europese Unie (EU) neemt gestaag toe. Daarbij is van belang dat het energie- en milieubeleid, dat in verschillende raden wordt voorbereid, beter onderling wordt afgestemd. Een eerste aanzet werd gegeven tijdens de informele bijeenkomst van EU-ministers voor energie en milieu in Montecatini (18–20 juli 2003), waar volstrekte overeenstemming bestond over het feit dat de integratie van milieu (klimaat) beleid en energiebeleid – onder de juiste randvoorwaarden – alleen maar kan leiden tot een win/win situatie, niet in de laatste plaats vanwege marktgerichte instrumenten als Joint Implementation (JI), Clean Development Mechanism (CDM) en emissiehandel.

De komende tijd zal de Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie zich buigen over wetgevingsvoorstellen op het gebied van energiebesparing en verdere completering van de liberalisering van elektriciteit en gas. In 2004 zal de Commissie een verslag uitbrengen over de implementatie van de richtlijn duurzame energie bij de elektriciteitsopwekking. Naar verwachting zal dit verslag een belangrijk onderdeel vormen van de agenda van het Nederlands voorzitterschap. In artikel 1, paragraaf 1.2.3.1 wordt nader ingegaan op de liberalisering van de energiemarkt en het Europese «level playing field».

In maart 2004 moet het allocatieplan voor emissiehandel bij de Europese Commissie zijn ingeleverd. Naar verwachting zal emissiehandel een dermate grote invloed op de energiemarkt kunnen krijgen, dat dit een belangrijk thema zal worden in het in 2004 uit te brengen Energierapport. Nader bezien zal worden of het Energierapport in zal gaan op de onderwerpen welke onder het Nederlandse voorzitterschap van de EU in Europees beleid moeten worden vertaald of dat het verstandiger is juist de consequenties van het voorzitterschap hierin te verwerken.

Wijzigingen ten opzichte van de begroting 2003

Ten opzichte van de begroting 2003 is een aantal wijzigingen doorgevoerd. Met deze wijzigingen zijn de publieke belangen ten aanzien van energie (met uitzondering van het beheer bodemschatten, zie artikel 7) ondergebracht in dit begrotingsartikel. Onder de algemene doelstelling van dit artikel zijn per 2004 operationele doelen toegevoegd ten aanzien van voorzieningszekerheid en leveringszekerheid (operationeel doel 4.2.1) en RD&D (operationeel doel 4.2.5). De operationele doelen voor energie-efficiëntieverbetering en duurzame energie (waaronder nu ook groene markt) zijn gehandhaafd. Het operationele doel ten aanzien van CO₂-reductie is aangescherpt.

De operationele doelen zijn zoveel mogelijk gekwantificeerd en daarmee tevens te beschouwen als prestatie-indicatoren voorzien van streefwaarden. Vrijwel alle individuele instrumentindicatoren zijn hiermee komen te vervallen, omdat deze onvoldoende antwoord gaven op de vraag in hoeverre de instrumenten bijdroegen aan de realisering van de doelstelling. De inzet van de instrumentenmix ten behoeve van de operationele doelen wordt conform de evaluatieplanning (zie paragraaf 4.5) geëvalueerd.

4.2 Operationele beleidsdoelstellingen

De algemene beleidsdoelstelling wordt uitgewerkt in vijf operationele doelstellingen, te weten:

4.2.1 Handhaving van het niveau van voorzieningszekerheid van energie.

4.2.2 Een verbetering van de energie-efficiëntie met 1,3% per jaar.

4.2.3 Aandeel duurzame energie in het energieverbruik naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010.

4.2.4 Bereiken van een jaarlijkse reductie van 9,4 Mton CO₂-equivalent in de periode 2008–2012.

4.2.5 Effectiever en efficiënter inzetten van RD&D middelen gericht op het realiseren van een duurzame energiehuishouding op de langere termijn.

4.2.1 Handhaving van het niveau van voorzieningszekerheid van energie

Om de voorzienings- en leveringszekerheid op zowel de korte als de lange termijn te waarborgen, is de keuze gemaakt voor een integraal beleid ten aanzien van deze twee aspecten. Voorzienings- en leveringszekerheid van energie blijft in de belangstelling staan. Het gaat hierbij dan om:

• Voorzieningszekerheid en de beschikbaarheid van energiebronnen op langere termijn in geval van internationale crises;

• De ontwikkeling van de leveringszekerheid in Nederland mede onder invloed van de liberalisering van de gas- en elektriciteitsmarkt.

In deze paragraaf worden enkele belangrijke aandachtspunten beschreven.

Voorzieningszekerheid en lange termijn beschikbaarheid van energiebronnen

Bij grotere beleidswijzigingen zal de methodiek van de maatschappelijke kosten-batenanalyse worden gebruikt om te komen tot betere afweging en onderbouwing van beleidsbeslissingen. Deze methodiek is in ontwikkeling bij het Centraal Planbureau (CPB).

Nederland is in 2004 gastheer van het International Energy Forum (IEF), een tweejaarlijkse conferentie van energieministers uit energieproducerende en -consumerende landen. Deze producenten-consumentendialoog, is van belang voor het ontwikkelen van stabiele verhoudingen tussen de landen en voor een evenwichtige ontwikkeling van energiemarkten. Dit is de basis onder een goed klimaat voor investeringen in energie in productie- en transportinfrastructuur en nieuwe, duurzame technieken. In het 9^e IEF in Amsterdam zullen investeringen centraal staan. Namelijk investeringen om een groter deel van de wereldbevolking toegang te geven tot energiebronnen en investeringen in productie-, transport- en energietechnologie.

Richtlijnen van de Europese Commissie over voorzieningszekerheid olie en gas

Sinds begin 2003 is in Brussel overleg over de voorstellen voor een richtlijn met betrekking tot het aanhouden van olievoorraden en de beschikbaarheid en opslag van gas tussen de Commissie en de lidstaten en tussen de Commissie en het Parlement. Wat olie betreft lijkt het uiteindelijke resultaat uit te monden in een modernisering van de eerdere oliecrisisrichtlijn. Er komen geen extra voorraden en de voorraden mogen ook niet worden ingezet bij prijsstijgingen. Wel worden extra voorzieningen getroffen om ervoor te zorgen dat de verplichte voorraden ook daadwerkelijk aanwezig en snel inzetbaar zijn. Voor de Europese lidstaten blijft het International Energy Agency (IEA) in Parijs de spil van het oliecrisisbeleid. Zie voor een nadere toelichting artikel 6. Ten aanzien van de voorzieningszekerheidsrichtlijn voor gas heeft Nederland steeds betoogd dat de richtlijn overbodig is na de aanvaarding van de tweede gasrichtlijn in november 2002. Het meest gevoelige punt uit de richtlijn was dat de Commissie zou kunnen ingrijpen in de Nederlandse gasopslag en gasproductie. Dit was en is voor Nederland volstrekt onaanvaardbaar.

Maatschappelijke kosten- en batenanalyse

In het Energierapport is aangekondigd dat er een kosten-/batenanalyse zal worden ontwikkeld. Inmiddels werkt het CPB samen met een aantal onderzoeksinstituten aan een methodiek om de maatschappelijke kosten en baten van voorzieningszekerheidsbeleid te bepalen teneinde een betere afweging te kunnen maken tussen verschillende beleidsopties om voorzieningszekerheid te vergroten, dan wel om een betere afweging te maken tussen voorzieningszekerheidbeleid en andere onderdelen van energiebeleid als milieukwaliteit en economische efficiëntie.

Natuur, ruimtelijke inpassing en milieu

De realisatie van energieprojecten in Nederland stuit steeds meer op problemen (met name gas en windenergieprojecten). Dit heeft te maken met de groeiende spanning bij het afwegen van enerzijds het belang van de economie en de voorzieningszekerheid en anderzijds het belang van natuur, milieu en ruimtelijke inpassing. In het kader van de projecten die uitgevoerd worden onder de regie van de Interdepartementale Commissie Marktordening (zie ook artikel 1) wordt een aantal voorstellen gedaan om deze knelpunten adequaat op te lossen.

Monitoring ontwikkeling van elektriciteitsproductiecapaciteit

De capaciteit van de elektriciteitsproductie bepaalt voor een belangrijk deel de leveringszekerheid van elektriciteit. EZ heeft aan TenneT de opdracht gegeven om een systematiek op te zetten en uit te voeren om de ontwikkeling van de productiecapaciteit van elektriciteit te monitoren. De uitkomsten geven de overheid de mogelijkheid om vanuit haar verantwoordelijkheid voor de leveringszekerheid de capaciteitsontwikkeling te volgen. Door publicatie van bepaalde gegevens krijgen marktpartijen daarnaast inzicht in de ruimte die er is voor investeringen in nieuwe productiecapaciteit. De wijze waarop deze bedrijfsvertrouwelijke gegevens in de markt ter beschikking zullen komen, wordt in overleg met DTe en de productiebedrijven nader bepaald. Naar verwachting kan de wettelijke verankering begin 2004 een feit zijn. Daarnaast vindt op dit moment samen met DTe nader onderzoek plaats naar de ontwikkeling van vraag en aanbod van elektriciteit op middellange en lange termijn en naar de prikkels die nodig zijn om het evenwicht tussen vraag en aanbod te waarborgen. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek zullen in 2004 concrete voorstellen worden gedaan voor de borging van de leveringszekerheid op de lange termijn.

Waarborging netkwaliteit

Naast productie wordt ook de betrouwbaarheid van de netten nader bezien. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt primair op de schouders van de netbeheerders. Teneinde te verzekeren dat de betrouwbaarheid van de infrastructuren ook op de langere termijn behouden blijft, worden de volgende maatregelen voorbereid, waarbij waar nodig een wettelijke grondslag wordt uitgewerkt (interventiewet):

• Aanpassing van de tariefregulering, waarbij netbeheerders in geval van een relatief hoge betrouwbaarheid een bonus ontvangen en vice versa. De voorbereidingen zijn eind 2002 reeds gestart. De daadwerkelijke invoering is voorzien in 2005.

• Waarborging van de kwaliteitsbeheersing door netbeheerders ter zake van de betrouwbaarheid en van de transparantie daarvan, waar mogelijk via certificatie van het netbeheer.

• Verbetering en versnelling van de storingsregistratie en -rapportage door middel van wettelijke eisen en waar mogelijk via certificatie van het storingsregistratieproces en verkorting van de rapportagetermijn van november naar februari.

• Daarnaast komt er een centraal landelijk meldpunt voor storingen.

• Vermindering van het aantal storingen in de energielevering dat wordt veroorzaakt door graafwerkzaamheden. Interdepartementaal worden beleidsvoorstellen uitgewerkt om te komen tot de beschikbaarheid en het gebruik van goede informatie over de ligging van leidingen.

4.2.2 Verbetering van de energie-efficiëntie met 1,3% per jaar

Coördinatiesecretariaat

Het sectorspecifieke energiebesparingsbeleid is geïnternaliseerd naar de sectordepartementen. Dit betekent dat departementen die primair verantwoordelijk zijn voor de integrale afweging per beleidsterrein ook primair verantwoordelijk zijn voor het energiebesparingsaspect op deze beleidsterreinen. EZ is verantwoordelijk voor energiebesparing in industrie, de diensten- en energiesector (en apparaten) en voor de ontwikkeling van energiebesparingsbeleid op hoofdlijnen, generieke regelingen, energiebesparingsonderzoek, internationale aangelegenheden (notificatie van regelingen, reacties op richtlijnen, contacten met de IEA) en de monitoring op macroniveau. Tevens heeft EZ een coördinerende rol met betrekking tot het energiebesparingsbeleid.

Om het beleid rondom energiebesparing en klimaat beter te coördineren is een interdepartementaal coördinatiesecretariaat opgezet. Dit secretariaat zal op nationaal niveau het volgende monitoren:

– de ontwikkeling van de energie-efficiëntie en CO₂-uitstoot,

– de uitvoering van de relevante actiepunten uit het Energierapport 2002 en de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid deel I (UK I),

– de (kosten)effectiviteit van het instrumentarium.

Jaarlijks zullen de monitoringgegevens worden gerapporteerd aan de Tweede Kamer.

Het secretariaat zal de afstemming tussen sectoraal beleid en generiek beleid, voor zover van belang voor het realiseren van de doelstellingen van het energie-efficiëntie- en klimaatbeleid, bewaken.

Tevens wordt samen met andere departementen, die betrokken zijn bij het klimaat- en energiebesparingsbeleid, jaarlijks een sector doorgelicht op de vraag wat in die sector het energiebesparingsbeleid heeft opgeleverd. Voor 2004 is dat Verkeer en Vervoer.

Energiebesparingsinstrumentarium

Het energiebesparingsbeleid is zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht. Aanbodgericht beleid wordt alleen gevoerd als hiervoor een specifieke reden bestaat. De kern van het instrumentarium bestaat uit:

A. Regulerende energiebelasting

B. Fiscale en financiële instrumenten

C. Regelgeving

D. Afspraken met marktpartijen

A. Regulerende energiebelasting

De Regulerende energiebelasting (REB) is een belasting op onder meer gas en elektriciteit. De REB leidt tot een verhoging van de energieprijs voor de eindverbruiker waarbij tevens externe kosten van energieverbruik in de prijzen worden verdisconteerd. De hogere eindprijs heeft een regulerend effect op het energieverbruik. Hogere prijzen leiden tot minder verbruik als gevolg van efficiëntere apparaten en zuiniger gedrag. Op deze wijze draagt de REB bij aan het behalen van de doelstelling ten aanzien van energiebesparing.

Conform het Strategisch Akkoord van het vorige kabinet is een aantal wijzigingen in de REB doorgevoerd. De voornaamste wijzigingen hangen samen met het wetsvoorstel MEP. Deze worden in paragraaf 4.2.3 toegelicht. In het Hoofdlijnenakkoord van Balkenende II is een verhoging van de REB opgenomen van 10% met ingang van 2005. Implementatie van de voorgenomen Europese richtlijn energiebelastingen zal leiden tot verdere aanpassing van de REB.

B. Fiscale en financiële instrumenten

a. Besluit subsidies energieprogramma's

Op basis van het Besluit subsidies energieprogramma's (BSE) geeft EZ subsidie aan projecten op het gebied van onder meer energiebesparing (en voor duurzame energie, zie operationele doelstelling 4.2.3). Deze programma's worden uitgevoerd door Novem en Senter via één- of meerjarige programmaovereenkomsten. Het BSE kent energieprogramma's die gericht zijn op energiebesparing in de industrie en dienstverlening, in huishoudens en bij energieconversie. De scope van deze programma's gaat van haalbaarheidsstudies en onderzoek tot marktintroductie.

b. Stimulering warmtekrachtkoppeling

Het toepassen van warmtekrachtkoppeling (WKK; gecombineerde opwekking van elektriciteit en warmte) bespaart energie en reduceert dus ook de uitstoot van CO₂. De afdrachtskorting (art 36 t van de Wbm) is per 1 juli 2003 vervangen door de wet MEP. In deze wet zal per 1 januari 2004 de stimulering gekoppeld worden aan de daadwerkelijke CO₂-reductie, gebaseerd op een CO₂-index. Hiermee wordt een prikkel gegeven om zowel de techniek als de bedrijfsvoering op CO₂ te optimaliseren. Op de MEP wordt meer in detail ingegaan in paragraaf 4.2.3.

c. Energie-investeringsaftrek

De Energie-investeringsaftrek (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument gericht op ondersteuning van investeringen in energiezuinige bedrijfsmiddelen en duurzame energie. Ondernemers kunnen een percentage van hun investeringen in duurzame energie aftrekken van hun fiscale winst.

d. Overige regelingen

Naast de in deze paragraaf genoemde regelingen, is tevens een aantal andere regelingen, zoals Energiepremieregeling, EET en CO₂-reductieplan, van toepassing op energiebesparing.

C. Regelgeving

Via de Wet Energiebesparing Toestellen worden EU-richtlijnen ten aanzien van energie-etikettering en minimum-efficiëntienormering van toestellen in de Nederlandse wetgeving geïmplementeerd. Doel van verplichte energie-etikettering is consumenten bewust te maken van het energiegebruik van apparaten zodat zij dit bewust meenemen in hun aanschafbeslissing. Voor koel- en vriesapparatuur, wasmachines, wasdrogers, wasdroogcombinaties, vaatwassers en lampen is energie-etikettering verplicht gesteld. Voor CV-ketels en warmwatertoestellen zijn energie-etiketten in voorbereiding. Voor koel- en vriesapparatuur worden aanscherpingen van de energielabels voorzien. Met ingang van 1 juli 2003 is ook een energielabel voor elektrische ovens verplicht. In Nederland wordt het energie-etiket (A-label) ook gebruikt in de Energiepremieregeling.

Daarnaast gelden er minimumefficiëntie-eisen voor CV-ketels, koel- en vriesapparatuur en starters (voor TL-verlichting) die in de EU op de markt gebracht worden.

D. Afspraken met marktpartijen

a. Convenant Benchmarking energie-efficiëntie

Op 6 juli 1999 sloot de Nederlandse overheid met de energie-intensieve industrie het Convenant Benchmarking energie-efficiëntie. Doel is de uitstoot van CO₂ te verminderen door efficiënter om te gaan met energie. De industrie heeft toegezegd zo snel mogelijk, maar uiterlijk in 2012 tot de wereldtop te behoren op het gebied van energie-efficiëntie voor procesinstallaties. In ruil daarvoor zal de overheid de deelnemende ondernemingen geen extra specifieke nationale maatregelen gericht op energiebesparing of CO₂-reductie opleggen.

Bijna alle van de 232 inrichtingen hebben een energie-efficiëntieplan ingediend. Uit de monitoring rapporten over 2002 blijkt dat de industrie haar afspraken in het algemeen goed nakomt. De verwachte energie efficiëntieverbetering wordt wel negatief beïnvloed door de teruglopende conjunctuur. Op basis van de efficiëntieplannen en de voorgenomen maatregelen blijft echter een gemiddelde jaarlijkse verbetering van de energie-efficiëntie met 1,3% binnen bereik.

b. Meerjarenafspraken energie-efficiëntie 2 (MJA2)

Op 6 december 2001 ondertekenden de Ministers van EZ, LNV en VROM, het IPO en de VNG, en zestien brancheorganisaties de MJA2. Deze afspraak is bedoeld voor bedrijven met een energieverbruik van minder dan 0,5 PJ per jaar en heeft een looptijd tot 2012. Bedrijven treden tot de MJA toe middels een toetredingsbrief.

Met de ondertekening van de MJA2 hebben de overheden en het bedrijfsleven afspraken gemaakt over een vergaande gezamenlijke inspanning om de energie-efficiëntie in de industrie verder te verbeteren en zo de uitstoot van CO₂ te beperken. Als tegenprestatie verplicht de rijksoverheid te bevorderen dat ondernemingen geen aanvullende specifieke nationale maatregelen krijgen opgelegd op het gebied van energiebesparing of CO₂-reductie.

Voor de deelnemende bedrijven betekent dit dat zij alle zekere energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd tot vijf jaar voor 2005 moeten nemen. Deze maatregelen worden vastgelegd in een energiebesparingsplan (EBP). Ook zijn zij verplicht systematische energiezorg te implementeren. Daarnaast moeten zij zich inspannen om energiebesparing te realiseren door middel van verbredingsthema's als energiezuinig productontwerp, optimalisatie van transport en logistiek, duurzame bedrijventerreinen en de inzet van duurzame energie. Per branche wordt een Meerjarenplan (MJP) opgesteld.

In april 2003 waren al 17 brancheorganisaties en 500 bedrijven toegetreden tot de MJA2 (inclusief de LNV sectoren zijn dit er ruim 700). Naar verwachting zullen in totaal ruim 900 bedrijven toetreden tot de MJA2. Inmiddels zijn er 14 Meerjarenplannen ingediend. Op basis van deze plannen wordt in de periode tot 2005 een energie-efficiëntieverbetering van 1,9% per jaar verwacht. Hiervan is 0,5% toe te schrijven aan de verbredingsthema's.

De bestaande MJA's met het CBL (supermarkten), wetenschappelijk onderwijs, banken en verzekeraars lopen nog tot na 2004. De MJA met de intramurale gezondheidszorg is afgelopen en niet verlengd. Inmiddels zijn de academische ziekenhuizen toegetreden tot MJA2. De MJA met het HBO is onderdeel geworden van het (bredere) Handvest Duurzaamheid HBO en inhoudelijk op het niveau van MJA2 gebracht. De verplichtingen op energiegebied voor de deelnemers aan het milieuconvenant Grote Sportaccommodaties zijn ook op het niveau van MJA2 gebracht. De banken, de supermarkten en de verzekeraars bekijken in hoeverre toetreding tot MJA2 haalbaar is.

c. Europese convenanten

Aanbieders van een aantal apparaten en installaties hebben in het verleden onderling afspraken gemaakt over de verbetering van de energie-efficiëntie van hun producten voor de Europese markt. Deze afspraken zijn goedgekeurd door de Europese Commissie. Er zal in 2004 ingezet worden op nieuwe afspraken (convenanten) voor die apparaten waar nog een efficiëntiewinst te behalen valt en waarvoor nog geen regelgeving bestaat, en op een aanscherping van bestaande afspraken.

4.2.3 Aandeel duurzame energie in het energieverbruik naar 10% in 2020 en 9% duurzame elektriciteit in 2010

Duurzame energie sinds het Energierapport 2002

In de Derde Energienota (december 1995) heeft de overheid zich ten doel gesteld dat in 2020 het aandeel duurzame energie in het energieverbruik minimaal 10% zal bedragen. Als tussendoelstelling is hiervoor in de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid (UK I) een aandeel van 5% in 2010 genoemd. Door de EU-richtlijn duurzame energie is Nederland gehouden aan een aandeel duurzame elektriciteit in het elektriciteitsverbruik van 9% in 2010. Als tussendoelstelling hiervoor geldt een aandeel van 6% in 2005.

Duurzaam energiebeleid in 2004 bouwt voort op de nieuwe strategie voor het bereiken van de doelstelling van 10% duurzame energie in 2020, zoals in de EZ-begroting van 2002 is gepresenteerd. Biomassa en wind zijn cruciaal voor de realisatie van de doelstelling. In het Energierapport 2002 is aangekondigd dat beleid op het gebied van duurzame energie de komende jaren in het teken zal staan van de stimulering en ontwikkeling van het aanbod van duurzame energie in Nederland, met name van de opties wind en biomassa. De reden is dat de productiecapaciteit achterblijft bij de groeiende vraag. De belangrijkste oorzaken hiervan zijn enerzijds problemen in de sfeer van de ruimtelijke ordening met betrekking tot windenergie en anderzijds een onvoldoende stabiel investeringsklimaat. Wat betreft de stabiliteit van het investeringsklimaat zal de MEP hiervoor een oplossing bieden (zie ook 4.2.3 onder B. Fiscale en financiële instrumenten).

Als onderdeel van de 10% duurzame energie in 2020 wordt gestreefd naar de realisatie van 6000 MW windenergie op zee in 2020 (Energierapport 2002). De mogelijkheden van windenergie op zee zullen worden gedemonstreerd in het Near Shore Windpark van circa 100 MW binnen de 12-mijlszone voor de kust van Egmond. In 2003 heeft de Raad van State een beroep en bezwaar afgewezen waarmee formeel de Planologische KernBeslissing (PKB) een feit is geworden. In 2004 vindt verdere voorbereiding en gedeeltelijke uitvoering van de bouwactiviteiten plaats. Ingebruikname wordt voorzien voor 2005.

Voor beleid op het gebied van duurzame energie achter de meter (DEAM: fotovoltaïsche en thermische energie, benutting omgevingsenergie via warmtepompen) zijn met het Ministerie van VROM afspraken gemaakt om beleid en programma's nog beter op elkaar af te stemmen waardoor synergie wordt bereikt. In 2003 is het laatste convenant (warmtepompen) beëindigd.

Instrumentarium duurzame energie

Het duurzame energiebeleid is zoveel mogelijk generiek, marktconform en vraaggericht. Aanbodgericht beleid wordt alleen gevoerd als hiervoor een specifieke reden bestaat. De kern van het instrumentarium bestaat uit:

A. Wet- en regelgeving

B. Fiscale en financiële instrumenten

C. Afspraken met belanghebbenden

D. Voorlichting

A. Wet- en regelgeving

a. Groene markt

De markt voor duurzame elektriciteit is enorm gegroeid. Op 1 mei 2003 waren er naar schatting 1,4 miljoen huishoudens overgestapt op groene stroom. Met de liberalisering van de groene markt wordt beoogd een bijdrage te leveren aan het bereiken van de duurzame energiedoelstellingen die in Europees verband zijn afgesproken. De vrije markt wordt ondersteund door een systeem van groencertificaten en financiële stimulering (MEP, REB), waardoor de prijs nauwelijks afwijkt van die van grijze stroom. Met een groencertificaat wordt aangetoond dat een producent een bepaalde hoeveelheid elektriciteit op duurzame wijze heeft geproduceerd en op het elektriciteitsnet heeft ingevoerd. De groencertificaten zijn, gescheiden van de elektriciteit, vrij verhandelbaar.

Sinds 1 januari 2002 komen ook buitenlandse producenten van duurzame elektriciteit in aanmerking voor een Nederlands groencertificaat, maar na implementatie van de richtlijn duurzame elektriciteit zal dit groencertificatensysteem zijn omgezet in een systeem van garanties van oorsprong. Deze verplichting vloeit voort uit de EU Richtlijn betreffende de bevordering van elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare energiebronnen op de interne elektriciteitsmarkt (2001/77/EG). Vanaf dat moment zullen landen hun eigen systeem van garanties van oorsprong moeten hebben. Deze garanties van oorsprong dienen als bewijs dat de betreffende elektriciteit inderdaad op duurzame wijze is opgewekt. De Richtlijn beoogt de productie en het verbruik van duurzame elektriciteit verder te stimuleren en een Europese groene markt te bewerkstelligen.

b. Concessiestelsel Wind op Zee

Gestreefd wordt naar de realisatie van 6000 MW windenergie op zee in 2020. Voor de uitgifte van locaties wordt een toelatingssysteem ontworpen op basis van de Wet Beheer Rijkswaterstaatswerken (Wbr). Dit systeem zal in 2004 gereed zijn en wordt voorafgegaan door een nog in 2003 in te voeren interimregeling. In principe kunnen windparken gebouwd worden binnen de gehele Exclusieve Economische Zone behalve daar waar uitsluitingen (o.m. scheepvaart, defensiegebieden e.d.) bestaan.

B. Fiscale en financiële instrumenten

a. Wet Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie

Door de grote kostenverschillen tussen de verschillende manieren om duurzame energie op te wekken, leidde de bestaande generieke stimulering via de Regulerende Energiebelasting (REB) voor sommige duurzame energieproductie tot relatieve overstimulering. Bovendien bood het bestaande stimuleringsinstrumentarium onvoldoende investeringszekerheid voor de producent. Om hieraan het hoofd te bieden is sinds 1 juli 2003 de regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie van kracht (MEP; Kamerstukken II, 2002–2003, 28 665) in combinatie met een met 2,9 € ct/kWh verlaagd tarief voor duurzame elektriciteit binnen de REB (Wbm, art. 36i).

Voor binnenlandse vormen van duurzame elektriciteitsopwekking waarvoor het voordeel van Wbm art. 36i onvoldoende is om het kostenverschil met fossiele energie te overbruggen, wordt een aanvullende stimulering van het nationale aanbod van duurzame elektriciteit bewerkstelligd via de MEP. De MEP vervangt de voormalige producentenvergoedingen voor duurzame energie en WKK binnen de REB. Uitgangspunt van de MEP is dat in het bijzonder het nationale potentieel van biomassa en wind (land én zee) wordt benut.

De wet MEP behelst een tegemoetkoming voor producenten van duurzame elektriciteit, elektriciteit uit WKK en klimaatneutrale fossiele energiedragers. Zij kunnen een subsidie krijgen die bedoeld is om de meerkosten ten opzichte van gewone «grijze» stroom te overbruggen. Aantrekkelijk daarbij is, dat de vastgestelde subsidiehoogte voor producenten van duurzame elektriciteit gegarandeerd voor (maximaal) 10 jaar verstrekt wordt. Dit biedt zekerheid voor investeerders en verbetert het investeringsklimaat voor deze vormen van elektriciteitsopwekking. Voor warmtekrachtinstallaties wordt de subsidiehoogte jaarlijks vastgesteld en vanaf 2004 gekoppeld aan de feitelijke CO₂-reductie. Hiermee wordt een prikkel gegeven om zowel de techniek als de bedrijfsvoering op CO₂ te optimaliseren. De MEP draagt tevens bij aan de voorzieningszekerheid van nationale elektriciteitsproductie.

De tegemoetkomingen worden gefinancierd uit een verhoging van de aansluittarieven die de beheerders van het elektriciteitsnet in rekening brengen. Het uitgangspunt van deze operatie is dat de lasten voor afnemers gelijk blijven. Daarom wordt de voorgestelde verhoging van de aansluittarieven volledig gecompenseerd in de REB. Daartoe is het bedrag van de bestaande belastingvermindering per elektriciteitsaansluiting in de REB (art. 36j Wbm) verhoogd. De MEP is van kracht geworden via een wijziging van de Elektriciteitswet 1998.

b. Regulerende energiebelasting artikel 36i

De vraagstimulering in de REB, artikel 36i (faciliteit voor duurzaam opgewekte elektriciteit) van de Wet Belastingen op Milieugrondslag, zal in twee stappen verlaagd worden. Per 1 juli 2004 zal het fiscale voordeel voor afnemers van duurzame elektriciteit op 1,5 €ct/kWh vastgesteld worden. Vervolgens zal per 1 januari 2005 REB artikel 36i op nul gesteld worden.

De tussenstap is ingebouwd om te voorkomen dat tijdelijk het aanbod van binnenlands geproduceerde duurzame elektriciteit onvoldoende zou zijn om aan de vraag te voldoen. Daarnaast zijn betrokken marktpartijen veelal gebonden aan langlopende contracten, waardoor het risico van prijsstijgingen voor de consument ontstaat. Met deze tussenstap wordt de flexibiliteit voor deze marktpartijen vergroot.

Overeenkomstig artikel 72o, derde lid van de Elektriciteitswet 1998 worden de MEP subsidiebedragen aangepast naar aanleiding van wijzigingen in REB 36i. Door de verlaging van REB 36i te compenseren in de MEP bedragen, behouden binnenlandse producenten éénzelfde niveau van stimulering. Het uitgangspunt voor de MEP bedragen – de onrendabele top – blijft aldus behouden. Tegelijkertijd maakt deze verdere verschuiving van vraag- naar aanbodstimulering een efficiëntere inzet van overheidsgeld mogelijk. De operationele doelstelling 4.2.3 blijft onveranderd.

c. Besluit subsidies energieprogramma's en Novem-programma duurzame energie

Ook in 2004 geeft EZ aan Novem een programma op het gebied van duurzame energie in opdracht. Bij het programma hoort een subsidieregeling op basis van het Besluit subsidies energieprogramma's. De subsidiëring gebeurt grotendeels via het uitschrijven van tenders.

In het kader van de bezuinigingstaakstelling van het kabinet Balkenende II, zal met ingang van 1 januari 2004 een korting van € 2 mln worden aangebracht op het Novem-programma duurzame energie. Deze korting wordt onder meer bij het facilitaire, adviserende en beleidsondersteunende onderdeel van de programma's gevonden. Daarvan is het beleidsmatig effect beperkt.

d. Energie Investeringsaftrek

Voor investeringen in duurzame energie gelden vergelijkbare stimulansen als voor energiebesparingsmaatregelen. Ondernemers kunnen een percentage van hun investeringen in duurzame energie aftrekken van hun fiscale winst.

e. Overige regelingen

Naast de in deze paragraaf genoemde regelingen, is tevens een aantal andere regelingen, zoals Energiepremieregeling, EET en CO₂-reductieplan, van toepassing op duurzame energie. Daarnaast kan nog gebruik gemaakt worden van de regeling groenprojecten. Deze fiscale regeling, bedoeld voor beleggers en investeerders, heeft als doel het stimuleren van milieuvriendelijke projecten. Dit gebeurt door beleggers geld te laten inleggen in een groenfonds van waaruit goedkope leningen aan investeerders worden verstrekt. Het lagere rendement voor de belegger in een groenfonds wordt gecompenseerd door de fiscus.

C. Afspraken met belanghebbenden

a. Elektriciteitsnet op zee

In juli 2003 is gestart met een project dat een visie moet opleveren over verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taakverdeling met betrekking tot de aansluiting van windparken op het elektriciteitsnet (op zee), de daarmee gemoeide verdeling van de kosten alsmede over de wenselijkheid en mogelijkheid tot bundeling van aanleg van kabels. Omdat nog weinig bekend is over de toekomstige ontwikkeling van windparken op zee (regelgeving, economisch, technisch, natuur- en milieueffecten) wordt de visie ontwikkeld op basis van verschillende scenario's voor het tempo en de omvang van de groei van windparken op zee. Het project moet eind 2003 zijn afgerond.

b. Bestuursovereenkomst windenergie BLOW

De Bestuursovereenkomst Landelijke Ontwikkeling Windenergie (BLOW) is op 10 juli 2001 gesloten tussen Rijk, IPO en VNG en beoogt de daadwerkelijke realisatie van ten minste 1500 MW windvermogen op land in 2010. Alle provincies zijn inmiddels volop bezig met de uitvoering van de plannen van aanpak. Binnen de BLOW zijn belangrijke thema's als stroomlijning wet- en regelgeving en geluidshinder van windturbines op bedrijventerreinen aan de orde gesteld. Het Ministerie van VROM bereidt een standpunt voor inzake de versoepeling van de toepassing van geluidsregels met betrekking tot windturbines op bedrijventerreinen. Een belangrijk ijkpunt in de overeenkomst is 31 december 2005. Vóór die datum moet finale planologische besluitvorming op gemeentelijk niveau hebben plaatsgevonden over voldoende plaatsingsruimte. Daarnaast vindt intensieve interdepartementale afstemming van beleidsontwikkeling en -uitvoering binnen het Rijk plaats. Belangrijk aandachtspunt voor 2003 en 2004 zal de realisatie van mogelijke windlocaties op terreinen van de overheid zijn.

c. Actieplan biomassa

Voor energiewinning uit biomassa ontvangt de Tweede Kamer het actieplan Biomassa. Dit actieplan is opgesteld door de overheid in overleg met marktpartijen. Initiatiefnemers van bio-energieprojecten komen diverse knelpunten tegen op het gebied van de financiën, de vergunningverlening, de communicatie, de beschikbaarheid van biomassa als brandstof, de technologie en het Europese «level playing Field». In het plan worden acties benoemd ter opheffing van de ondervonden knelpunten om zo op korte termijn een versnelling in de biomassa-inzet te realiseren. Via de Bio-Energie Koepel (BERK) zal de uitvoering van de acties worden aangestuurd.

D. Voorlichting

In 2003 wordt een evaluatie uitgevoerd naar de rol en het functioneren van Projectbureau Duurzame Energie (PDE) en het Informatiecentrum Duurzame Energie (IDE). Naar aanleiding van deze evaluatie zal worden bekeken op welke wijze de voorlichtingsfunctie van PDE en IDE in 2004 zal worden ingevuld.

4.2.4 Bereiken van een jaarlijkse reductie van 9,4 Mton CO₂-equivalent in de periode 2008–2012

In het Protocol van Kyoto heeft Nederland een reductie van de emissie van broeikasgassen van 6% voor de budgetperiode 2008–2012 op zich genomen. Dit betekent een reductie van de uitstoot van 200 Mton CO₂-equivalent in de periode 2008–2012. Dit is 40 Mton per jaar. Aan het halen van de binnenlandse klimaatdoelstelling dragen uiteraard ook de maatregelen genoemd bij de operationele doelstellingen 4.2.2 en 4.2.3 voor energiebesparing en duurzame energie voor een belangrijk deel bij. Ook het beleid van het Ministerie van VROM en andere departementen draagt hier uiteraard aan bij.

EZ streeft ernaar een reductie van 9,4 Mton CO₂ (per jaar in de periode 2008–2012) te realiseren via het CO₂-reductieplan en Joint Implementation.

In het project «CO₂-streefwaarden» van het Ministerie van VROM zijn in 2003 streefwaarden voor de reductie van uitstoot van (schadelijke) CO₂ vastgesteld voor de sectoren industrie (waaronder de energiesector), verkeer, landbouw en de gebouwde omgeving (diensten en huishoudens). Voor het behalen van de streefwaarde voor de industrie is EZ verantwoordelijk, zoals de andere departementen dat ook voor «hun» sectorale doel zijn. In feite zijn hiermee de CO₂-doelen geïnternaliseerd door de betrokken departementen.

a. CO₂-reductieplan

Het CO₂-reductieplan is een samenwerkingsverband van de Ministeries van LNV, VROM, VenW en EZ en bestaat uit een aantal subsidieregelingen, waaronder als belangrijkste de EZ-regeling «Besluit subsidies CO₂-reductieplan». Daarnaast omvat het samenwerkingsverband een aantal losse projecten die niet op basis van een dergelijke regeling zijn geselecteerd, zoals bijvoorbeeld de «eerste tranche» projecten, het Near Shore Wind project en de ondergrondse opslag van CO₂ (CRUST). De Tweede Kamer wordt regelmatig over de voortgang van het CO₂-reductieplan geïnformeerd (Kamerstukken II 2002–2003, 25 026).

In het voorjaar van 2002 is de regeling geëvalueerd. Naar aanleiding van deze evaluatie is besloten om de regeling zodanig aan te passen dat subsidieaanvragen voortaan worden beoordeeld op basis van «overheidskosteneffectiviteit».

Dit nieuwe rangschikkingcriterium zal als eerste worden toegepast bij de beoordeling van de aanvragen van de zesde tender, waarbij de minimale overheidskosteneffectiviteit wordt bepaald op € 45 per ton CO₂ reductie.

b. Joint Implementation

Het Kyoto Protocol staat landen toe gebruik te maken van Joint Implementation (JI). JI biedt de mogelijkheid om projectgebonden broeikasgasreducties, die worden gerealiseerd in zogenaamde Annex-I landen (dit zijn landen die een Kyoto doelstelling hebben), aan te wenden voor het bereiken van de eigen doelstelling. Nederland heeft het voornemen via JI in totaal 34 miljoen ton CO₂-reductie te kopen.

Nederland heeft vier verschillende manieren ontwikkeld om CO₂-reducties via Joint Implementation te kopen.

1. De Emission Reduction Unit Procurement Tender (ERUPT) is een Europese aanbestedingsprocedure waarmee Nederland op een kosteneffectieve manier CO₂-reducties van bedrijven in betreffende landen aankoopt. Inmiddels heeft EZ contracten gesloten met bedrijven die de reducties in Centraal- en Oost-Europa realiseren, voor de aankoop van maximaal 9 Mton CO₂. EZ beoogt in 2004 nieuwe contracten te tekenen voor projecten in de derde tender.

2. Nederland neemt deel aan het Prototype Carbon Fund (PCF) van de Wereldbank om samen met andere overheden en bedrijven ervaring op te doen met JI en het Clean Development Mechanism (CDM). Het PCF maakt goede voortgang in de ontwikkeling van de projecten.

3. Naar verwachting wordt met de European Bank of Reconstruction and Development (EBRD) een contract getekend voor samenwerking op het gebied van JI. Met de Wereldbank wordt een soortgelijke samenwerking voorbereid.

4. Tevens wordt voor dit doel een tender voorbereid voor de private banken. De banken tekenen dan een raamcontract met een inspanningsverplichting om een bepaalde hoeveelheid Mton CO_2- reductie te leveren aan de Nederlandse overheid.

Om het gestelde doel van 34 miljoen ton CO₂-reductie te kunnen behalen is het minimumbedrag dat beschikbaar moet zijn voor JI € 340 mln. De beoogde bezuinigingen op de HGIS-gelden uit het Hoofdlijnenakkoord zijn daarom voor JI gemaximaliseerd op € 181 mln. Er resteert dan € 295 mln HGIS-gelden en € 45 mln op de post «Algemeen» van de begroting van het Ministerie van Financiën. Tezamen vormen deze bedragen € 340 mln, waarmee 34 miljoen ton CO₂-reductie á € 10 per ton kan worden aangekocht.

¹ Het betreft hier gesloten contracten met resultaatsverplichting.

c. Internationale CO₂ -emissiehandel

Eind 2002 hebben de Europese milieuministers afgesproken om vanaf 2005 te beginnen met een Europees systeem van CO₂-emissiehandel. Hierbij krijgen ongeveer 5000 bedrijven in Europa een absoluut CO₂-plafond opgelegd, waarna ze kunnen gaan handelen. Doel van het handelssysteem is om zo efficiënt en kosteneffectief mogelijk aan een belangrijk deel van de Nederlandse en Europese klimaatdoelstelling te voldoen. Ongeveer de helft van alle Nederlandse CO₂-uitstoot valt onder het systeem. De Ministers van VROM en EZ zijn samen verantwoordelijk voor emissiehandel. EZ heeft het voortouw bij de allocatie van de rechten. Doel van het allocatieplan is om op transparante, eenvoudige en rechtvaardige manier plafonds vast te stellen en emissierechten te verdelen. EZ gaat de allocatieplannen in samenwerking met de bedrijven realiseren om verzekerd te zijn van voldoende draagvlak bij de deelnemers van het handelssysteem.

4.2.5 Effectiever en efficiënter inzetten van RD&D middelen gericht op het realiseren van een transitie naar duurzame energiehuishouding op de langere termijn.

EZ heeft innovatie en duurzaamheid als hoofdthema op de beleidsagenda. Met het beleid voor de transitie naar een duurzame energiehuishouding en energie-innovatie geeft EZ hieraan invulling op het gebied van energie. Daartoe zal EZ er voor zorgdragen dat initiatieven die plaatsvinden op het terrein van de energietransitie geïntegreerd worden met de implementatie van het energie R&D beleid. Pas dan kan sprake zijn van een geïntegreerde en effectieve benadering van de innovatie – en duurzaamheidsopdracht waarvoor EZ zich gesteld ziet. Hiertoe zal uiteraard ook goede afstemming met het algemene innovatiebeleid plaatsvinden. De structurele budgetten voor energie-innovatie worden, ondanks de taakstellingen, gehandhaafd en er wordt een eenmalig budget van € 35 mln toegevoegd voor leerzame transitie-experimenten.

Energietransitie

EZ is regisseur van de energietransitie. Dit beleid is er op gericht om op de langere termijn een duurzame energiehuishouding te realiseren: een energiehuishouding die ecologisch houdbaar, kostenefficiënt en betrouwbaar is. Deze lange termijn ambitie is vastgelegd in het Energierapport 2002 (Kamerstukken II 2001/02, 28 241, nr 1). Voor het realiseren van dit lange termijn doel is een transitie noodzakelijk: een systeeminnovatie op technologisch, sociaal-cultureel, economisch en bestuurlijk gebied. Dit proces duurt enkele decennia. Voor het op gang brengen van de energietransitie zijn op de korte termijn gerichte acties nodig (specifieke veelbelovende deelprojecten), maar ook acties met een op een langere termijn gerichte tijdshorizon (R&D), die alle in één type «transitiepaden» passen.

De Minister heeft een aantal concrete deelprojecten gestart. Hierbij gaat het om «Modernisering Energieketens», «Biomassa Internationaal», «Nieuw Gas» en «Duurzaam Rijnmond». Maatschappelijke actoren zijn bereid om mee te doen, mits de overheid een aantal randvoorwaarden vervult (zie rapport «Energietransitie uit de startblokken»).

In 2003 is in overleg met de betrokken maatschappelijke actoren gewerkt aan de invulling van deze randvoorwaarden. In 2003 moet bij elk van eerdergenoemde deeltrajecten een strategische visie op tafel komen voor 2025. Daarnaast zullen de wegen worden geformuleerd, die kunnen leiden tot de realisatie van deze visies. Deze wegen noemen we transitiepaden. In 2004 zullen als eerste stap voor deze transitiepaden concrete experimenten gestart worden.

Energie-innovatie

Voor het realiseren van de overgang naar een duurzame energiehuishouding en de daaraan gekoppelde experimenten is energie-innovatie essentieel. De nota Energieonderzoeksstrategie (Kamerstukken II 2001/02, 28 108, nr. 1) is in 2002 uitgewerkt tot een energie R&D-portfolio die in samenwerking met de markt is opgesteld, en een eerste opzet van de instrumentenmix voor energie-innovatie op hoofdlijnen.

R&D-portfolio

De R&D-portfolio wordt gevisualiseerd in een matrix. Daarbij is de volgende indeling geïntroduceerd: speerpunten, kennisimportthema's, kennisexportthema's en niet relevante thema's. In 2002 is deze portfolio vastgesteld na een uitgebreide consultatie van marktpartijen. Dit heeft geresulteerd in de vaststelling van de prioriteiten (zie tabel 4.2.5.1). De gedetailleerde uitkomsten van dit onderzoek zijn terug te vinden op www.energieonderzoek.ez.nl.

Matrix: R&D portfolio publiek gefinancierd onderzoek.

De speerpunten zijn geclusterd in een vijftal aandachtsgebieden:

• (industriële) efficiëntieverbetering

• nieuw gas/schoon fossiel

• biomassa

• gebouwde omgeving

• opwekking en netten

In 2003 is het lange termijn onderzoek verder ingevuld door middel van onderzoeksprogrammering. Dit is gebeurd in nauwe samenhang met de activiteiten voor de energietransitie en met als uitgangspunt de hierboven beschreven R&D portfolio. De verdere uitwerking van de hierboven genoemde aandachtsgebieden zal in overleg met betrokkenen in het veld gebeuren. De programmering moet resulteren in de vaststelling van meerjarige onderzoeksprogramma's. Met de nieuwe prioriteiten voor energie-innovatie is een belangrijke stap gezet in de uitvoering van de nieuwe energieonderzoeksstrategie.

Instrumentenschets

In de eerdergenoemde nota Energieonderzoeksstrategie is aangegeven dat er in de komende jaren voldoende ruimte moet zijn voor het voeren van een specifiek energie-innovatiebeleid naast het algemene innovatiebeleid. Ook de Algemene Energieraad (AER) heeft dit geadviseerd. De nieuwe energieonderzoeksstrategie kan alleen succesvol uitgevoerd worden als het huidige instrumentarium vernieuwd wordt.

Zoals hiervoor aangegeven worden de energie-innovatie en de energietransitie geïntegreerd. De instrumenten van het energieonderzoek ondersteunen de energietransitie. De overheidsinterventie richt zich met name op die fasen in het RD&D proces die de markt laat liggen, maar die wel essentieel zijn voor het realiseren van een duurzame energiehuishouding op langere termijn. Daarom verschuift het accent van energie-innovatie naar de lange termijn en naar demonstratie. Voor de ondersteuning van transitie-experimenten is een budget van € 35 mln beschikbaar, in aanvulling op de bijdragen van de maatschappelijke actoren zelf.

De ondersteuning van het korte en middellange termijn onderzoek gaat plaatsvinden via de nieuwe projectmatige samenwerkingsregeling van het innovatie instrumentarium. Het programma Nieuw Energie-Onderzoek (NEO) is een relatief klein programma dat dient als broedkamer voor nieuwe potentiële speerpunten. Het instituut ECN/NRG krijgt een instrumentele functie in het stimuleren van onderzoek door marktpartijen. Voorts staan in de schets de ondersteunende activiteiten (niet-financiële instrumenten). Dan gaat het om de programmering van het lange termijn onderzoek, het stimuleren van internationale samenwerking door ondersteuning van deelname aan het Zesde Kaderprogramma (KP6) en deelname aan de Implementing Agreements (IA's) van het International Energy Agency (IEA).

Beschikbare middelen

De structurele budgetten voor energie-innovatie worden gehandhaafd op € 82,7 mln. Deze budgetten zijn afgesplitst van de operationele doelen 4.2.2 energieefficiëntieverbetering en 4.2.3 duurzame energie. Verder is er een eenmalig extra budget van € 35 mln (waarvan € 15 mln in 2004) om leerzame transitie-experimenten financieel te ondersteunen. Transitie-experimenten kunnen worden (mede)gefinancierd uit dit budget, in aanvulling op bijdragen vanuit de maatschappelijke actoren zelf. In 2003 en 2004 werkt EZ aan de daadwerkelijke uitwerking en uitvoering van dit instrumentarium, zodat in het najaar van 2004 het volledige nieuwe instrumentarium voor energie-innovatie in werking is. In relatie tot deze uitwerking staat ook het nog nader bezien van de plaats van het nucleair onderzoek in de R&D portfolio, mede in relatie tot de afspraken die inzake kernenergie in het regeerakkoord zijn gemaakt.

Om de voortgang van deze nieuwe strategie te bewaken zijn de volgende indicatoren ontwikkeld.

4.3 Budgettaire gevolgen van beleid

In de tabel budgettaire gevolgen van beleid bij het onderhavige beleidsartikel zijn bedragen aan subsidieverplichtingen opgenomen waarvoor in bijlage 6 extra informatie is opgenomen. Deze begrotingsvermelding vormt voor de betreffende subsidieverleningen de wettelijke grondslag als bedoeld in artikel 4:23, derde lid, onder c, van de Algemene Wet Bestuursrecht.

* Dit is exclusief de FTE's van DGO mbt Convenanten en MJA's. Die zijn geraamd op beleidsartikel 3.

Fiscale maatregelen

De Energie-investeringsaftrek (EIA) is een fiscaal beleidsinstrument dat ondernemers stimuleert bij het investeren in energiezuinige (en duurzame) apparaten en voorzieningen die voldoen aan een generiek besparingscriterium. Deze komen voor de aftrek in aanmerking (budget 2004: € 169 mln). Het gebruik van groene stroom wordt in 2004 nog gestimuleerd via een verlaagd tarief in de Regulerende Energiebelasting (REB). Hiervoor is € 208 mln beschikbaar. Voor een totaal overzicht van alle belastinguitgaven en de meerjarig hiervoor geraamde bedragen wordt verwezen naar de Miljoenennota 2004.

4.4 Budgetflexibiliteit

Uit de tabel blijkt dat 58% van de voor 2004 geraamde programma-uitgaven aangehouden wordt ter financiering van verplichtingen die tot en met 2003 zijn aangegaan. Dit deel van de kasraming is derhalve niet flexibel. De uitgaven die geraamd worden voor de met ingang van 2004 aan te gane verplichtingen, zijn in structureel opzicht voor ruim € 50 mln benodigd voor apparaatsuitgaven en instellingen en instituten (onder meer ECN).

Gezien de verplichtingen die voortvloeien uit het Kyoto-protocol en uit Europese doelstellingen, kan het leeuwendeel van de nog resterende kasbudgetten als «bestuurlijk gebonden» worden beschouwd. Wat betreft Kyoto: de budgetten van Joint Implementation zijn nodig om de benodigde buitenlandse emissiereducties te verwerven. Aan de noodzakelijke binnenlandse reductie van broeikasgassen draagt het energie-efficiëntiebeleid voor ongeveer de helft bij. Hierbij hoort een jaarlijks besparingstempo van 1,3%. Met de huidige beleidsvoornemens is dat volgens ECN en RIVM haalbaar. Bij die voornemens horen de bestaande budgetten.

Europees is vastgelegd dat duurzame elektriciteit in 2005 6% en in 2010 9% van het elektriciteitsverbruik moet uitmaken. De geraamde budgetten zijn nodig voor de realisatie van BLOW (bestuurlijke afspraak met provincies over windenergie) en de uitvoering van het actieplan biomassa (afspraak met VROM en marktpartijen). Ook is in Europees verband afgesproken dat Nederland streeft naar een besteding van 3% van haar BNP aan innovatie. Energie-innovatie is onderdeel van het algemene innovatiebeleid.

4.5 Evaluatieplanning

4.6 VBTB-paragraaf

Terugkoppeling acties groei-paragraaf 2003

Zoals ook aan het begin van dit artikel is genoemd zijn de operationele doelen en prestatie-indicatoren van dit artikel aangescherpt.

Kwaliteit van de doelformulering

• In 2004 wordt voor operationeel doel 4.2.1 de definitie van het niveau van voorzieningszekerheid (integraal) verder uitgewerkt. De verwachting is dat in de begroting van 2005 dit als integrale indicator kan worden opgenomen.

• In 2004 zullen de mogelijkheden worden verkend om een adequate prestatie-indicator te ontwikkelen voor de leveringszekerheid van gas. Het ligt voor de hand om, analoog aan de prestatie-indicator voor elektriciteit, daarvoor de storingsduur te nemen. Een probleem dat zich hierbij voordoet is dat de storingsduur voor gas momenteel nog niet op objectieve en eenduidige wijze wordt gemeten. Daarvoor zal volgend jaar een methode worden ontwikkeld.

• De prestatie-indicator voor energietransitie wordt voor de begroting van 2005 vastgesteld.

Volledigheid van de prestatie- en effectgegevens

Met bovengenoemde acties zijn alle doelen, al dan niet via prestatie-indicatoren meetbaar en voorzien van een tijdshorizon.

5 BUITENLANDSE ECONOMISCHE BETREKKINGEN

5.0 Grafieken

Aandeel artikel 5 in totale EZ-uitgaven (x € 1 mln)

Onderverdeling uitgaven artikel 5 naar operationele doelen (uitgaven x € 1 mln)

Verloop ramingen 2001–2008 (x € 1 mln)

Ontvangsten 2001–2008 (x € 1 mln)

5.1 Algemene beleidsdoelstelling

De missie van EZ is het bevorderen van duurzame economische groei. In het verlengde hiervan luidt de algemene beleidsdoelstelling voor het buitenlands economisch beleid:

Het scheppen van gunstige voorwaarden voor en het geven van nieuwe impulsen aan de internationale economische activiteiten van burgers en bedrijven zodat zij bijdragen aan de duurzame groei van de Nederlandse economie.

De economische groei in Nederland is teruggevallen. In het laatste kwartaal van 2002 en het eerste van 2003 was er zelfs sprake van krimp. De economische vooruitzichten op korte termijn zijn onzeker. Voor een open economie als de Nederlandse is het zaak dat juist nu kansen op internationale markten worden benut en dat de openheid van die markten wordt verzekerd. Dit is op termijn ook belangrijk voor een versterking van het economisch herstel. Dit betekent dat verder moet worden gewerkt aan vrijmaking van internationale handel en investeringen, dat de economische integratie in de Europese Unie (EU) moet worden gestimuleerd en dat internationaal ondernemen een impuls moet krijgen door onder meer het vergroten van de exportkansen van het bedrijfsleven. De activiteiten zijn erop gericht om via de buitenlandsector tot meer groei- en innovatievermogen van de Nederlandse economie te komen.

Het buitenlands economisch beleid zal in 2004 in het bijzonder gericht zijn op:

• uitvoering van de Lissabonstrategie1;

• afronding van de lopende WTO-ronde eind 2004;

• versterking van de positie van Nederlandse bedrijven op buitenlandse markten;

• het Nederlandse voorzitterschap van de EU in de tweede helft van 2004.

Hierbij zullen uiteraard de in relevante internationale conferenties gemaakte afspraken, onder meer Finance for Development (FFD, Monterrey, april 2002) en de World Summit on Sustainable Development (WSSD, Johannesburg, september 2002), een leidraad zijn.

5.2 Operationele doelstellingen

De bovengenoemde algemene beleidsdoelstelling van het buitenlands economisch beleid wordt hieronder uitgewerkt in drie operationele doelstellingen:

5.2.1. Verdieping en verbreding van de economische integratie van de Europese Unie.

5.2.2. Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem.

5.2.3. Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, zowel nabije als veraf gelegen.

Doelstellingen van buitenlands economisch beleid dienen vaak te worden verwezenlijkt door internationaal overleg en onderhandelingen, vooral met de straks 24 andere EU-partners en de bijna 150 landen van de WTO. Invloed en overtuigingskracht zijn hierbij belangrijke instrumenten. Het is daarom nodig dat Nederland met één stem spreekt. Goede afstemming met bedrijven en andere departementen is daartoe noodzakelijk. Om een maximaal resultaat te behalen is het ook nodig coalities te smeden en rekening te houden met de soms afwijkende belangen en doelstellingen van andere departementen en landen. De EZ-inzet is dus niet alleen bepalend voor de realisatie van bovengenoemde doelstellingen. De verwezenlijking is ook afhankelijk van onder meer de wisselende internationale omstandigheden en context en de posities die de verschillende spelers innemen. Omdat de Nederlandse invloed en die van EZ beperkt zijn, worden ook keuzes gemaakt bij de inzet daarvan.

5.2.1 Verdieping en verbreding van de economische integratie van de Europese Unie

Binnen deze doelstelling zijn de activiteiten primair gericht op:

A. Goed voorbereiden en goed laten verlopen van het Nederlandse voorzitterschap van de EU in de tweede helft van 2004.

B. Vergroten van het groei- en concurrentievermogen in de EU.

C. Realiseren van een economisch verantwoorde (verdere) uitbreiding van de EU.

D. Hervorming van het structuurfondsenbeleid, vaststelling van de financiële perspectieven voor de periode na 2006 en blijvende aandacht voor het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) in verband met de komende WTO-ronde.

E. Institutionele hervorming van de EU.

A. Goed voorbereiden en goed laten verlopen van het Nederlandse voorzitterschap van de EU in de tweede helft van 2004

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Het voorzitterschap biedt mogelijkheden om vooruitgang te boeken met de EU-prioriteiten van EZ. Gezien de omgevingsfactoren in 2004 zal dit niet eenvoudig zijn. Immers, op 1 mei 2004 zullen tien nieuwe lidstaten formeel toetreden tot de EU, in juni 2004 vinden er verkiezingen plaats voor het Europees Parlement en op 1 november 2004 zal een nieuwe Europese Commissie aantreden.

Een andere uitdaging voor het Nederlands voorzitterschap wordt gevormd door de beslissing van de Europese Raad (Kopenhagen, december 2002) om in december 2004 te beslissen over de vraag of Turkije voldoet aan de zogenoemde politieke Kopenhagen-criteria. Ook zal de Doha-ronde (WTO) worden afgerond tijdens het Nederlands Voorzitterschap. Daarnaast is niet uitgesloten dat de intergouvernementele conferentie (IGC) over een nieuw EU-verdrag in 2004 zal worden afgerond.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Uitwerken van voorstellen voor de EZ-prioriteiten voor het Nederlandse voorzitterschap van de EU en op basis daarvan een inbreng leveren bij het opstellen van de agenda voor het voorzitterschap.

• Het voorzitten van Brusselse zittingen van de Raad voor het Concurrentievermogen. Het voorzitten van de Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie ten aanzien van de onderdelen Telecommunicatie en Energie.

• Organiseren en leiden van een in Nederland te houden informele Raad voor het Concurrentievermogen, een informele ministeriële bijeenkomst over handelspolitiek en andere bijeenkomsten op hoogambtelijk niveau (onder andere Comité 133 en CREST).

• Het voorzitten van ambtelijke Raadswerkgroepen gewijd aan onderwerpen waar EZ verantwoordelijk voor is.

• Het opbouwen en onderhouden van netwerken met personen en instanties die kunnen bijdragen aan een succesvol Nederlands voorzitterschap.

B. Vergroten van het groei- en concurrentievermogen in de EU

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Er zal meer werk gemaakt moeten worden van de uitvoering van de Lissabonstrategie. Een belangrijk aandachtspunt daarbij is dat de tijdens de Europese voorjaarstop (maart 2003) gedane toezeggingen over het doorvoeren van structurele economische hervormingen daadwerkelijk worden nagekomen. Hierbij is een belangrijke rol weggelegd voor de door EZ gecoördineerde Raad voor het Concurrentievermogen. Concrete uitdagingen zijn:

– Het wegwerken van belemmeringen bij grensoverschrijdend verkeer van diensten.

– Een goede coördinatie van het op economische hervormingen gerichte economisch beleid zodat beter geprofiteerd kan worden van de interne markt (onderlinge vergelijking van het economisch beleid van de lidstaten en uitwisseling van best practices).

– Het creëren van eerlijke concurrentieverhoudingen door middel van het goed naleven van de staatssteunregels van de EU.

– Het wegnemen van resterende handelsbelemmeringen tussen de lidstaten.

– Het creëren van optimale randvoorwaarden voor een goed innovatief klimaat in Nederland en de EU (onderwijs, onderzoek en bedrijfsleven) door te werken aan de totstandkoming van de Europese Onderzoeks- en Innovatieruimte (ERIA)

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Wat de Lissabonstrategie betreft zal onder leiding van de Centrale Economische Commissie (CEC) een economische analyse ten behoeve van de standpuntbepaling van de volgende EU-voorjaarstop ter hand worden genomen.

• Het versterken van de positie van de Raad voor het Concurrentievermogen door een adequate voorbereiding en participatie en deze Raad een grotere rol geven bij het uitvoeren van de Lissabonstrategie.

• In de Raad voor het Concurrentievermogen activiteiten ontplooien om te komen tot een verdere vermindering dan wel eliminering van nog bestaande handelsbelemmeringen op de interne markt.

• In het kader van de Cardiff-procedure een nota opstellen over de werking van de Nederlandse product- en kapitaalmarkt en in samenwerking met een andere lidstaat een rapport opstellen over de stand van zaken ten aanzien van een nader te bepalen horizontaal thema.

• Het goed laten functioneren van het klachtenloket Europese markt, het contactpunt dat Nederlandse bedrijven bijstaat bij het verhelpen van problemen op de interne markt.

• Uitbouwen en versterken van het EZ-kenniscentrum staatssteun waar de staatssteundossiers van EZ worden behandeld.

• In het kader van de uitvoering van het actieplan 3%: het versterken van de wisselwerking tussen het publieke kennisbestel en het bedrijfsleven, het realiseren van een passende Open Methode van Coördinatie en het totstandbrengen van Europese Technology Platforms.

¹ Deze index is in de periode 1992–2002 gestegen van 100 naar ruim 140. In 2001 heeft de Europese Commissie voor het eerst een interne markt index (IM index) berekend, maar daarbij aangetekend dat de index in 2002 nader zou worden getoetst en in het licht daarvan herzien. De in 2002 gepubliceerde IM index is op een andere wijze berekend dan de eerdere versie. De Commissie heeft bovendien IM indexen voor de afzonderlijke lidstaten berekend. Nederland blijkt tot de groep landen te behoren waar de IM index ongeveer even snel is gestegen als die van de EU als geheel (ca. 132).

C. Realiseren van een economisch verantwoorde (verdere) uitbreiding van de EU

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Als de tien nieuwe lidstaten die per 1 mei 2004 formeel toetreden het acquis communautaire daadwerkelijk implementeren zal dat leiden tot een verdere verbetering van het economisch klimaat voor ondernemers. Het gaat hier om dynamische markten met in totaal ongeveer 75 miljoen inwoners die een groot groeipotentieel hebben en dus interessante handels- en investeringsmogelijkheden bieden voor het Nederlandse bedrijfsleven. De verdere uitbreiding wordt derhalve positief tegemoet getreden. Om ten volle te kunnen profiteren van de voordelen van de uitbreiding, zullen de nieuwe lidstaten zich moeten houden aan de verplichtingen zoals opgenomen in het toetredingsverdrag. Bevorderd zal worden dat de toetredende landen de door hen aangegane verplichtingen ook kunnen nakomen. Concrete uitdagingen zijn:

– Het verder ontwikkelen van de EZ-relatie met de «nieuwe buren» van de EU en in dit kader streven naar afronding van de onderhandelingen met kandidaat-lidstaten zoals Roemenië en Bulgarije (zo mogelijk in 2004). Bij de voorbereiding van de besluitvorming zal met name gelet moeten worden op de consequenties voor de werking van de interne markt (nagaan of deze landen voldoen aan de economische Kopenhagencriteria).

– Voorbereiding van een besluit over het openen van toetredingsonderhandelingen met Turkije. Aan het eind van 2004 zal de EU beslissen of de onderhandelingen met Turkije geopend zullen worden.

– Effectieve inzet van het financieel accessie-instrument (thans het Programma Samenwerking Oost-Europa Pre-Accessie, PSO PA). De toetreding van tien nieuwe lidstaten zal het karakter van het pre-accessieprogramma veranderen aangezien pre-accessiesteun, dat is gericht op het versterken van de economische instituties in die landen, per definitie ophoudt in toegetreden landen. Bedoelde landen zullen evenwel behoefte blijven hebben aan enigerlei vorm van assistentie bij het implementeren van EU-regelgeving, terwijl pre-accessiesteun nodig blijft voor latere en toekomstige toetreders in de westelijke Balkan.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Monitoring van het nakomen van verplichtingen van de nieuwe lidstaten, op voor EZ relevante terreinen zoals mededinging, energie en certificering, met als uiterste consequentie het inroepen van speciale vrijwaringsmaatregelen.

• Het voortzetten en zo spoedig mogelijk afronden van de onderhandelingen met Roemenië en Bulgarije.

• Beoordeling van de ontwikkelingen in Turkije vanuit economisch perspectief.

• Aanpassing van het huidige pre-accessieprogramma om zowel de huidige, als de latere en toekomstige toetreders op adequate wijze steun te kunnen verlenen (het programma zal dan «Accessie Fonds» gaan heten).

• Het PSO PA zal zich vanaf 2004 vooral richten op de latere toetreders Roemenië, Bulgarije en Turkije. In de landen die in 2004 toetreden wordt het programma uitgefaseerd over een periode van drie jaar. Dit betekent dat in deze landen geen nieuwe lange projecten worden gestart en dat lopende projecten worden afgerond. Wel wordt daarbij de mogelijkheid open gehouden voor het verrichten van kortdurende projecten, vergelijkbaar met het huidige PSO PA kort. De reikwijdte en schaal van deze projecten zijn echter beperkt. Het vrijgekomen budget kan deels worden ingezet in Roemenië, Bulgarije en Turkije. Het totale budget voor PSO PA wordt daarom met ingang van 2004 verlaagd.

D. Hervorming van het structuurfondsenbeleid, vaststelling van de financiële perspectieven voor de periode na 2006 en blijvende aandacht voor het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) in verband met de komende WTO-ronde

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Voor het structuur- en cohesiebeleid zal de Europese Commissie medio 2004 met onderhandelingsvoorstellen komen voor de invulling van de periode na 2006. Op basis van deze voorstellen zullen de formele onderhandelingen starten. Er is nog geen einddatum vastgesteld maar gemikt wordt op eind 2005. Eind 2003 zal de Commissie haar eerste ideeën over deze voorstellen presenteren. Dit tijdpad betekent dat Nederland van begin (en daarvoor al) tot eind 2004 in een onderhandelingsproces zit.

Nederland zet voor de hervorming van het structuur- en cohesiebeleid in op een concentratie van de middelen op de EU landen met het laagste BBP per hoofd (in casu de nieuwe lidstaten) zodat de beschikbare middelen (zo'n 35% van de EU-begroting) effectiever en efficiënter worden ingezet.

Parallel aan het debat over de structuurfondsen zal de Commissie voorstellen doen voor de Financiële Perspectieven voor de periode na 2006. Hierin worden meerjarige uitgavenplafonds voor alle EU-uitgaven vastgelegd. Het gaat hierbij onder meer om het vaststellen van voor EZ relevante uitgaven als innovatie. Tevens zal worden onderhandeld over de wijze waarop de EU haar inkomsten verkrijgt. Naar verwachting zal de afronding van de onderhandelingen over structuurfondsen direct gekoppeld zijn aan de afronding van de onderhandelingen over de Financiële Perspectieven.

Een ander belangrijk beleidsterrein van de EU waar het ministerie van EZ bij betrokken is, is het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Met de afronding van de Mid Term Review (MTR) in 2003 is een belangrijke stap gezet in de richting van meer marktconformiteit en duurzaamheid. Voor de toekomst van het GLB is met name het verloop van de onderhandelingen over handelsliberalisatie in het kader van de Doha-agenda (WTO) van belang.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• In het kader van het door EZ gecoördineerde interdepartementale overleg een positie formuleren gericht op het effectiever en efficiënter maken van het Europese structuur- en cohesiebeleid.

• Het ontwikkelen van een standpunt over de Financiële Perspectieven, met speciale aandacht voor beleidsterreinen zoals innovatie. De Lissabonstrategie zal bij de discussie een belangrijke leidraad zijn.

• De inzet van EZ zal zijn dat ook na 2006 aandacht geschonken zal worden aan verdere herziening van het GLB.

E. Institutionele hervorming van de EU

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

De belangrijkste uitdaging voor EZ is de EU te versterken en de economische slagkracht van de EU, die binnenkort met tien lidstaten is uitgebreid, te vergroten. Dit betekent dat institutionele hervorming van de EU noodzakelijk is. Daarbij is de insteek om de communautaire methode te intensiveren en het evenwicht tussen de instellingen en de gelijkwaardigheid van de lidstaten te behouden.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Actief bijdragen aan de inzet van Nederland om, in de intergouvernementele conferentie die in 2003 van start gaat, overeenstemming te bereiken over een nieuwe institutionele inrichting van de EU uitmondend in een nieuw EU-verdrag (Europese grondwet). De onderhandelingen over dit verdrag zullen vermoedelijk eind 2003 worden afgerond. Inzet is te komen tot een institutionele inrichting van en toedeling van bevoegdheden aan de EU die leiden tot een vergroting van de economische slagkracht.

5.2.2. Het verder uitbreiden en versterken van het open multilaterale handels- en investeringssysteem

Binnen deze doelstelling, welke ook in WSSD-kader wordt onderschreven, zijn de activiteiten primair gericht op:

A. Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat.

B. Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen.

A. Handhaving, uitbreiding en versterking van het multilaterale handelsstelsel en bevordering van een doorzichtig, stabiel en vrij investeringsklimaat

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

• Verdere vrijmaking van de wereldhandel door afronding van de Doha Development Agenda (DDA). Afronding van de DDA wordt ook gesteund tijdens de WSSD. In de DDA is de inzet gericht op het verwezenlijken van duurzame ontwikkeling door alle WTO-leden herbevestigd. Het gaat bij de DDA onder meer om het afbouwen van allerlei (non-)tarifaire belemmeringen voor (landbouw)producten en diensten. Bijzondere aandacht zal daarbij worden gegeven aan het wegnemen van markttoegangsbelemmeringen en handelsverstorende maatregelen voor ontwikkelingslanden. De WSSD heeft het belang en de inhoud van de in Doha vastgestelde agenda van de lopende WTO-ronde onderstreept en daarmee een extra impuls gegeven aan de succesvolle behandeling van deze agenda.

• De Nederlandse economie laten profiteren van verdere vrijmaking van de wereldmarkt. Recente studies wijzen uit dat het slagen van de lopende WTO-onderhandelingsronde Nederland jaarlijks tussen de € 2 mrd en € 4 mrd zal opleveren bij gedeeltelijke liberalisering. Bij volledige liberalisering kunnen de baten voor Nederland zelfs tot € 7,5 mrd per jaar oplopen.

• Zowel de participatie van ontwikkelingslanden in de WTO, als hun integratie in het wereldhandelsstelsel, schiet tekort. De toetredingsprocedures blijken een moeilijk te nemen horde voor een aantal Minst Ontwikkelde Landen (MOL's). Verder hebben vele van met name de armste ontwikkelingslanden geen eigen permanente vertegenwoordiging bij de WTO in Genève. Dit bemoeilijkt hun deelname aan de WTO-werkzaamheden ernstig.

• Veel ontwikkelingslanden hebben moeite met de implementatie van WTO-verplichtingen en profiteren nog onvoldoende van WTO-lidmaatschap. Daarom bestaat behoefte aan concrete activiteiten op het gebied van technische assistentie en capaciteitsopbouw. Deze activiteiten dragen bij aan verbeterde participatie van ontwikkelingslanden die reeds lid zijn en aan versnelling van toetreding van de ontwikkelingslanden die nog geen lid zijn, met name van de MOL's. Ook is verdere uitwerking van de WTO-bepalingen voor speciale en gedifferentieerde behandeling van ontwikkelingslanden nodig zoals ook is neergelegd in de Doha-verklaring.

• Het ontbreken van afdwingbare multilaterale spelregels op een aantal economisch relevante terreinen doet afbreuk aan markttoegang en rechtszekerheid. Het streven is om tot nieuwe WTO-regels te komen die een betere markttoegang en marktwerking bevorderen (bijvoorbeeld op terreinen als mededinging, investeringen, douaneprocedures en overheidsaanschaffingen). Daarvoor zijn meer kennis, inzicht en consensus nodig over de te volgen weg. Daarnaast dient via verheldering van de bestaande WTO-regels te worden gestreefd naar een betere nakoming van WTO-verplichtingen en de voorkoming van handelsgeschillen.

• De noodzaak van verduidelijking van de relaties en interacties tussen WTO-regels en Multilaterale Milieuakkoorden. WTO-regels en Multilaterale Milieuakkoorden verschillen, maar zijn gelijkwaardige rechtssystemen die elkaar wederzijds versterken. Daarbij is geen sprake is van hiërarchie tussen beide. Verder wordt bij de WTO-leden aandacht gevraagd en het draagvlak vergroot voor de zogeheten «non trade concerns» als dierenwelzijn, voedselveiligheid en plattelandsontwikkeling.

• De transparantie van de WTO-onderhandelingen en de betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld moeten verder worden vergroot.

• Effectieve exportcontrole zien te verzoenen met eerbiediging van rechtszekerheid en het vermijden van onnodige lasten en handelsbeperkingen.

In termen van activiteiten en output betekent dit voor EZ het volgende:

• De activiteiten zullen in 2004 in het teken staan van het samenvallen van én het Nederlands EU-voorzitterschap én de beoogde afronding van de WTO-ronde eind 2004. De gebruikelijke interdepartementale afstemming door EZ en de beïnvloeding van EU-standpunten vanuit Nederlandse invalshoek, via overleg, interventies, indiening position papers en dergelijke, zal blijven plaatsvinden. Daarnaast zal vanuit het voorzitterschap een inspanning moeten worden geleverd om (dan 25) lidstaten en Commissie bijeen te brengen en/of houden. Dit rond een geloofwaardig geheel van standpunten dat perspectief biedt op succesvolle afsluiting van deze WTO-ronde waarin het accent ligt op ontwikkelingsaspecten. Goede netwerken en inhoudelijke creativiteit zullen hierbij des te noodzakelijker zijn.

• Een maximale inzet voor verdere afbraak van handelsbelemmeringen in derde landen en voor openstelling van de EU-markt. Bijzondere aandacht zal worden gegeven aan het wegnemen van markttoegangsbelemmeringen en handelsverstorende maatregelen voor ontwikkelingslanden.

• Optimaal gebruik maken van de speelruimte die als gevolg van de MTR is ontstaan in de WTO-onderhandelingen. In het bijzonder richt deze speelruimte zich op de landbouwonderhandelingen en de Europese inzet op onder meer non-trade concerns.

• Voortzetting van de Nederlandse bijdrage aan technische ondersteuning van ontwikkelingslanden en aan de verdere integratie van ontwikkelingslanden in het wereldhandelsstelsel.

• De Tweede Kamer zal tenminste tweemaal een voortgangsrapportage over inspanningen betreffende de WTO-ronde ontvangen, evenals de instructie voor de Nederlandse delegatie naar de (afsluitende) zesde ministeriële WTO-conferentie. Er zal regelmatig overleg gehouden worden met maatschappelijke organisaties en (bijdrage aan) voorlichting worden gegeven over de WTO en WTO-regels en -processen.

• Het bedrijfsleven zal rechtstreeks worden ingelicht over relevante en concrete maatregelen en uitspraken die voortvloeien uit handelspolitieke beslissingen van de WTO en de EU.

• Zorgen voor transparantie van exportcontrolebeleid en internationale afstemming van gerichte en effectieve exportcontrole, waarbij de administratieve lasten voor het bedrijfsleven beheersbaar worden gehouden. Elk jaar wordt in mei en oktober een rapportage over beleid en uitvoering/handhaving van de exportcontrole naar de Kamer gestuurd.

• Aansturing van diensten (Douane, FIOD-ECD, CDIU, AIVD) belast met uitvoering, toezicht, opsporing en inlichtingen op het terrein van exportcontrole en het defensieve handelsinstrumentarium van de EG (antidumping, vrijwaring, invoercontingenten en dergelijke).

B. Bevordering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen over de grenzen

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

De aandacht van het maatschappelijk middenveld (waaronder bonden en NGO's) voor het gedrag van Nederlandse ondernemingen in het buitenland is in 2003 groot geweest. Naar verwachting zal de aandacht voor vraagstukken als kinderarbeid, milieu, corruptie, ketenverantwoordelijkheid en verslaglegging hoog blijven.

De overheid stimuleert maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) van Nederlandse bedrijven over de grens zoveel mogelijk. De OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen (zie www.oesorichtijnen.nl) zijn het normatieve kader voor het gedrag van internationaal investerende bedrijven. De Nederlandse overheid heeft de verplichting om de OESO-richtlijnen bekend te stellen en een Nationaal Contactpunt (NCP) op te zetten. Het NCP heeft onder meer als taak werkgevers, werknemers en ander maatschappelijke organisaties te helpen een gezamenlijk antwoord te vinden in het geval een vraag wordt ingediend over het toepassen van de OESO-Richtlijnen.

In de afgelopen twee jaar is ervaring opgedaan met vragen die gesteld werden aan het NCP. Uit het maatschappelijk veld is in 2002/2003 ongenoegen geuit over het gebrek aan duidelijkheid van het verloop van de procedure en de duur ervan. Verduidelijking van de procedure zal de bekendheid en bruikbaarheid van de OESO-richtlijnen en het NCP als instrument voor MVO bevorderen. In mei 2003 heeft het NCP in overleg met sociale partners en NGO's een aantal stappen vastgelegd om het verloop van de procedure beter aan te laten sluiten bij de vraag van het maatschappelijk veld. In 2004 moet daarom een verbetering hierin worden bereikt. De termijnen die behaald dienen te worden, zijn opgenomen in tabel 5.2.2.

De OESO-richtlijnen worden ook bekend gesteld en toepassing bevordert door middel van de voorwaarden verbonden aan het gebruik van het export- en investeringsinstrumentarium. Zo dienen gebruikers van dit instrumentarium te verklaren de OESO-Richtlijnen te kennen en deze naar vermogen toe te passen. Tevens wordt bij de aanvraagprocedure aandacht besteed aan omkoping, milieu en sociale arbeidsnormen.

In termen van activiteiten en output betekent dit het volgende:

• Inbreng van activiteiten in OESO-kader (onder meer «peer review») om te bevorderen dat steeds meer bedrijven de richtlijnen kennen en juist toepassen.

• Het onderhouden van een netwerk met sociale partners en non-gouvernementele organisaties (NGO's) om een draagvlak te creëren voor het MVO-beleid en tevens contact te houden met de vraagstukken die bij deze partijen leven.

• Tenminste één keer per jaar zal een rapportage over de door het NCP verrichte activiteiten alsmede over andere relevante ontwikkelingen naar de Kamer worden gestuurd.

• In het kader van het EU-voorzitterschap zal tevens aandacht besteed worden aan MVO.

• De Kamer wordt geïnformeerd over de voortgang van de implementatie van de MVO-criteria in het export- en investeringsinstrumentarium.

5.2.3 Het bevorderen van een zo groot mogelijke participatie en presentie van Nederlandse bedrijven en producten op buitenlandse markten, zowel nabije als veraf gelegen

Internationaal ondernemen is een bepalende factor voor (het herstel van) de structurele economische groei van Nederland. Met name de verdere internationalisering van het MKB vormt de sleutel daartoe. Het groeipotentieel van verderaf gelegen markten biedt vooral mogelijkheden voor meer ervaren exporteurs.

Voor een gezonde groei van de Nederlandse economie is het dus van belang dat Nederlandse bedrijven hun weg naar het buitenland goed weten te vinden. Daarbij zijn de transactiekosten (in diverse vormen) mede bepalend voor de concurrentiepositie van het bedrijfsleven. Dit speelt temeer daar de concurrentiepositie van het Nederlands bedrijfsleven is verslechterd door de sterk gestegen arbeidskosten én de appreciatie van de euro. Tegelijkertijd is duidelijk dat internationaal ondernemen ook onlosmakelijk verbonden is met de innovatiekracht van het Nederlands bedrijfsleven.

Het bedrijfsleven is uiteraard zelf primair verantwoordelijkheid voor haar internationale activiteiten. De overheid speelt ten aanzien van de transactiekosten vooral een kaderscheppende rol gericht op versterking van het nationale en internationale ondernemersklimaat (marktwerking en internationale rechtsorde). Toch zijn er een aantal redenen om het Nederlandse bedrijfsleven, dat actief is op buitenlandse markten of dat zou moeten zijn, te ondersteunen. Accent bij deze ondersteuning ligt op een verlaging van de transactiekosten, door onder andere goede informatievoorzieningen, voorlichting en netwerken. Daarnaast gaat het om de aanpak van specifieke marktimperfecties of marktverstoringen. Zo wordt het Nederlandse bedrijfsleven op buitenlandse markten nog steeds geconfronteerd met (handels)belemmeringen. Deze belemmeringen kunnen worden onderscheiden in drie categorieën:

a) Belemmeringen op het gebied van kennis, informatie en contacten;

b) Belemmeringen op het gebied van rendement;

c) Belemmeringen ten aanzien van risico's.

EZ heeft per categorie een financieel en non-financieel instrumentarium beschikbaar om de belemmeringen te bestrijden. Bij gebruik van het financieel instrumentarium worden individuele transacties getoetst op duurzame ontwikkeling (milieu en meer in het algemeen MVO-aspecten). De insteek daarbij is om negatieve gevolgen van de transactie te vermijden.

a. Belemmeringen op het gebied van kennis, informatie en contacten

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Informatie over marktkansen en bedreigingen, lokale eisen (wet- en regelgeving) met betrekking tot bedrijfsvoering en relevante counterparts vormen essentiële factoren voor het bedrijfsleven. De toegankelijkheid van deze informatie op buitenlandse markten kan beperkt zijn, zodat ondernemers niet kunnen beschikken over export- en investeringsrelevante kennis. Ook kan de buitenlandse markt dermate moeilijk toegankelijk zijn dat verdere assistentie van (individuele) bedrijven bij het positioneren op deze markten noodzakelijk is. Daarnaast kan door kennisachterstand in het ontvangende land, de lokaal aanwezige «ontvangststructuur» de participatie van Nederlandse bedrijven bemoeilijken. Met name in voormalig centraal geleide economieën is bevordering van de transitie naar een markteconomie dan ook nadrukkelijk een gerelateerde doelstelling1.

In termen van activiteit en output betekent dit voor EZ het volgende:

EZ ondersteunt het bedrijfsleven door het geven van informatie en assistentie bij marktoriëntatie en marktbewerking. Ook heeft EZ enkele financiële instrumenten waarop bedrijven een beroep kunnen doen in met name deze beide fases van internationaal ondernemen. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de instrumenten die EZ inzet voor het beperken van de belemmeringen op het gebied van kennis, informatie en contacten.

In het kader van de afspraken in het hoofdlijnenakkoord vinden de volgende ombuigingen plaats:

– Met ingang van 2004 worden de budgetten voor het (regulier) PSO en de TA-OM licht neerwaarts bijgesteld en wordt de bijdrage aan het Studie cum Stage programma stopgezet. Dit laatste onderdeel draagt niet direct bij aan de versterking van het groeivermogen van de Nederlandse economie en is te gering van omvang om te passen binnen een gestroomlijnd instrumentarium.

– Bij nota van Wijziging 2003 is vanaf 2005 reeds € 4,5 mln bezuinigd op de Trustfunds bij de EBRD en de IFC, als gevolg van tegenvallende resultaten. Met de nog resterende middelen op de begroting van EZ wordt een deel van de HGIS-taakstelling ingevuld.

b. Belemmeringen op het gebied van rendement

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Vele met name opkomende markten kenmerken zich door imperfecties ten aanzien van markttoegang, financiële infrastructuur waardoor moeilijk of geen ondernemingsfinanciering is te krijgen en rendementsbeperkende wet- en regelgeving.

Daarnaast is op buitenlandse markten voor het Nederlandse bedrijfsleven niet altijd sprake van een eerlijke concurrentieverhouding en/of een «level playing field».

In termen van activiteit en output betekent dit voor EZ het volgende:

EZ ondersteunt het bedrijfsleven op buitenlandse markten wanneer de barrières voor markttoegang op commerciële basis niet, of tegen prohibitief hoge kosten, door het bedrijfsleven kunnen worden aangepakt. Voor het handhaven van een «level playing field» ondersteunt EZ het exporterend én investerend bedrijfsleven met name in multilateraal kader (EU/OESO/WTO). Daarbij zet EZ zich in voor verdere vergroting van discipline en regels gericht op het verminderen van buitenlandse overheidssteun aan eigen exporteurs en op toename van de transparantie van de toegestane overheidssteun. Het financiële instrumentarium omvat het onderstaande instrument.

¹ Er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van opkomende markt. De term doelt op de groep ontwikkelingslanden met behoorlijke groeiperspectieven. EZ rekent landen met een BBP groter dan USD 40 mmrld USD, een groei boven het OESO gemiddelde (2,8%), een aandeel in de wereldimport van tenminste 0,3% en een redelijk aandeel in de stroom buitenlandse investeringen tot de opkomende markten (zie de EZ-nota «Opkomende Markten, Ontwikkelingen en Perspectieven» (verschijnt jaarlijks)).

Aanvullend hieraan ondersteunt EZ samen met OS het bedrijfsleven door middel van de ORET/MILIEV-regeling voor gebonden hulp.

In het kader van de afspraken in het hoofdlijnenakkoord en de daaruit voortvloeiende ombuigingen wordt de renteoverbruggingsfaciliteit (ROF) opgeheven1. Er is momenteel weinig te overbruggen aan renteverschillen, waardoor het beroep door het bedrijfsleven op deze faciliteit practisch nihil is.

c. Belemmeringen ten aanzien van risico's

De voornaamste problemen en uitdagingen zijn:

Export naar en investeringen in bepaalde markten kunnen gepaard gaan met dermate grote commerciële en politieke risico's dat deze niet op de commerciële markt kunnen worden verzekerd. De transactiekosten worden hierdoor voor het bedrijfsleven te hoog om een reële concurrentiepositie te verwerven.

In termen van activiteit en output betekent dit voor EZ het volgende:

In multilateraal kader (EU/OESO/WTO) bevordert EZ het level playing field voor het Nederlandse bedrijfsleven door zich in te zetten voor verdere vergroting van discipline en regels gericht op het verminderen van buitenlandse overheidssteun aan eigen exporteurs en op toename van de transparantie van de toegestane overheidssteun.

Binnen Nederland zet EZ zich in om het Nederlandse bedrijfsleven zoveel mogelijk dezelfde ondersteuningsmogelijkheden te bieden als buitenlandse concurrenten kunnen krijgen van hun overheid. Aanvullend aan de reguliere exportkredietverzekering en de regeling herverzekering investeringen (beiden samen met Financiën) biedt EZ de onderstaande instrumenten aan ten gunste van het Nederlandse bedrijfsleven.

Om de risico's van de herverzekeringsfaciliteit SENO/GOM af te dekken wordt sinds mei 1999 een interne begrotingsreserve aangehouden zoals bedoeld in artikel 5, lid 4 van de CW. Hier is begin 1999 toestemming voor verkregen van het Ministerie van Financiën. De interne reserve bedraagt € 307 mln en is daarmee van voldoende niveau om de herverzekeringsrisico's af te dekken en de voortgang van de faciliteit te waarborgen. Er vinden dan ook geen afstortingen meer plaats in de reserve.

Effectindicatoren en streefwaarden

Voor de hierboven onder a), b) en c) beschreven instrumenten zijn inmiddels de volgende effectindicatoren en (veelal) streefwaarden ontwikkeld:

¹ Vergelijking NL Nederlandse handel- en investeringscijfers met mondiale ontwikkeling. In 2000 was Nederland mondiaal de achtste exporteur van goederen, de zevende exporteur van diensten en de vierde buitenlandse investeerder. Bron: WTO, Trade Statistics (handelscijfers);, UNCTAD, World Investment Report (investeringscijfers).

² In 2002 exporteerde 12% van alle Nederlandse MKB-bedrijven (bedrijven < 100 werknemers) (bron: EVD Business Monitor).

³ Voor de deelprogramma's Oriëntatie (voorheen Informatie) en Participatie (voorheen Collectieve Marktbewerking) zijn effectindicatoren en streefwaarden berekend. Voor de overige deelprogramma's zijn deze nog in ontwikkeling.

⁴ Het aandeel van de EVD-klanten in een jaar gerelateerd aan het aantal exporterende bedrijven (80 000).

⁵ De klanttevredenheid en bijdrage aan internationalisatie wordt geïllustreerd aan de hand van het ongewogen gemiddelde van de scores van de producten uit de deelprogramma's Oriëntatie en Participatie waarvoor reeds een nulmeting is gehouden. Dit betreft bij oriëntatie vraagbeantwoording, zakelijk gebruik van de website, voorlichtingsprojecten, de publicaties milieu in de markt en energie in de markt. Bij participatie betreft dit: missies onder leiding van bewindspersonen/hoge ambtenaren, matchmaking missies, collectieve beursinzendingen en uitnodiging decisionmakers. Voor de overige producten van deze deelprogramma's worden in 2003 nulmetingen gehouden. De scores voor klanttevredenheid vallen in een schaal van 1–4: 1 = slecht, 2 = matig, 3 = voldoende, 4 = goed. De scores voor bijdrage aan internationalisatie vallen in een schaal van 1-4: 1 = niet, 2 = beperkt, 3 = redelijk, 4 = in hoge mate.

⁶ Gezien de verslechterde economische omstandigheden is de streefwaarde lager dan de realisatie in 2002 die exceptioneel hoog was.

⁷ Het aandeel van de projecten dat leidt tot een daadwerkelijke exportorder of investering. De streefwaarde is gebaseerd op een meerjarig gemiddelde en lager dan de realisatie in 2002 die exceptioneel hoog was.

⁸ De gerealiseerde export in euro op basis van een investering in het PESP-project van 1. De streefwaarde is gebaseerd op een meerjarig gemiddelde en lager dan de realisatie in 2002 die exceptioneel hoog was.

⁹ Percentage plannen dat heeft geleid tot export.

5.3 Budgettaire gevolgen van beleid

5.4 Budgetflexibiliteit