Inhoudsopgave blz.

A. ARTIKELSGEWIJZE TOELICHTING BIJ HET BEGROTINGSWETSVOORSTEL

Wetsartikel 1 (begrotingsstaat ministerie)

De begrotingsstaten die onderdeel uitmaken van de Rijksbegroting, worden op grond van artikel 1, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001 elk afzonderlijk bij de wet vastgesteld. Het onderhavige wetsvoorstel strekt ertoe om de begrotingsstaat van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit voor het jaar 2008 vast te stellen.

Alle voor dit jaar vastgestelde begrotingswetten tezamen vormen de Rijksbegroting voor het jaar 2008. Een toelichting bij de Rijksbegroting als geheel is opgenomen in de Miljoenennota 2009.

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de uitgaven, verplichtingen en de ontvangsten voor het jaar 2008 vastgesteld. De in de begroting opgenomen begrotingsartikelen worden in onderdeel B van deze Memorie van Toelichting toegelicht (de zgn. begrotingstoelichting).

Wetsartikel 2 (begrotingsstaat baten-lastendienst(en))

Met de vaststelling van dit wetsartikel worden de baten en lasten en de kapitaaluitgaven en -ontvangsten van de baten-lastendiensten Algemene Inspectiedienst, Dienst Landelijk Gebied, Dienst Regelingen, Plantenziektenkundige Dienst, Dienst ICT Uitvoering en Voedsel en Waren Autoriteit voor het jaar 2008 vastgesteld. De in die begrotingen opgenomen begrotingsartikelen worden toegelicht in onderdeel B (Begrotingstoelichting) van deze Memorie van Toelichting en wel en de paragraaf inzake de diensten die een baten-lastenstelsel voeren».

Wetsartikel 4

Het (standaard-)inwerkingstredingsartikel van een begrotingswet hoeft niet te worden toegelicht.

B. BEGROTINGSTOELICHTING

Inhoudsopgave blz.

1. LEESWIJZER

In juni dit jaar heeft het Kabinet Balkenende IV haar beleidsprogramma «Samen werken samen leven» gepresenteerd. Dit beleidsprogramma bestrijkt de periode 2007–2011 en gaat in op de pijlers uit het Coalitieakkoord. De pijlers zijn voorzien van een missie, probleemanalyse, doelstellingen en een financiële box. In dit beleidsprogramma is ook inzichtelijk gemaakt wat de inzet is van de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit in de komende vier jaar. De inzet van LNV komt terug in pijler 2 (een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie), pijler 3 (een duurzame leefomgeving) en pijler 4 (sociale samenhang). In de beleidsagenda behorend bij de begroting 2008 komt de minister hierop terug.

Naast de intensiveringen op de LNV terreinen EHS, platteland, dierenwelzijn en duurzaam ondernemen is ook sprake van het budgettair inboeken van de taakstellingen uit het Coalitieakkoord. Het gaat hierbij met name om de aan LNV opgelegde efficiency- en subsidietaakstelling. Deze taakstellingen zijn in de begroting 2008 en meerjarig opgenomen en toebedeeld naar de relevante beleidsartikelen. In het plan «zichtbaar laten en zichtbaar doen» geeft LNV invulling aan de wijze waarop de taakstelling kan worden gerealiseerd. Speerpunten uit het plan zijn: verantwoordelijkheidsverdeling beter regelen, uitvoeringsprocessen verder automatiseren en intern reorganiseren.

Conform Kabinetsafspraak worden de uitgavenenveloppen uit het Coalitieakkoord voor de gehele Kabinetsperiode verdeeld over de ministers. De bedragen voor 2008, inclusief de meerjarige doorwerkingen, zijn opgenomen in de tabellen voor budgettaire gevolgen van beleid. De resterende bedragen voor 2009 en verder blijven conform de afspraak uit het Coalitieakkoord gereserveerd voor LNV op de aanvullende post van het Rijk. Dit betreft de oploop van de enveloppen uit het Coalitieakkoord minus de belegde bedragen uit de tranche 2008. Deze bedragen worden jaarlijks bij Kaderbrief/Voorjaarsnota per tranche beschikbaar gesteld aan LNV.

In de beleidsagenda is een totaaloverzicht opgenomen van de meerjarig beschikbaar gestelde LNV budgetten.

Per 1 januari 2008 wordt de Dienst ICT Uitvoering (DICTU) Baten-Lasten dienst. De DICTU is in 2005 gevormd vanuit bestaande LNV-ICT onderdelen met als doel om op een efficiënte en effectieve wijze de ICT huishouding van het ministerie van LNV in te richten en te beheren. In het afgelopen jaar is hard gewerkt aan het voldoen aan de eisen die met het instellingsbesluit Baten-Lasten dienst gepaard gaan. Het financieel regime en sturingsmodel van een Baten-Lasten dienst maakt het voor DICTU met haar kapitaal intensieve middelen en bijbehorende investeringen makkelijker om te voldoen aan haar opdracht om op een efficiënte en effectieve wijze de ICT huishouding in te richten en te beheren. Binnenkort wordt de Voorhangprocedure aan de Kamer voorgelegd. Met de komst van DICTU staat het aantal Baten-Lasten diensten voor LNV op zes. In hoofdstuk 4, diensten die een Baten-Lastenstelsel voeren, is het profiel van DICTU terug te vinden.

Aanpassing begrotingsstructuur artikel Kennis en Innovatie

In 2006 heeft de beleidsdoorlichting Kennis en Innovatie (artikel 26) plaatsgevonden. Als gevolg hiervan zijn bij begrotingsvoorbereiding 2008 verbeteringen doorgevoerd op artikel 26 in de presentatie van de operationele doelstellingen en instrumenten. U bent hierover bij Kamerbrief geïnformeerd TK 2006–2007, 30 800 XIV, nr. 114. In deze Kamerbrief is ook een «was-wordt» tabel opgenomen met alle instrumenten.

Het aantal operationele doelstellingen wordt teruggebracht van vier naar twee waardoor een vereenvoudiging van de begroting wordt bereikt. Met ingang van de begroting 2008 worden de volgende operationele doelstellingen gehanteerd:

1. Kennisontwikkeling en innovatie (26.15)

Voorheen was dit de operationele doelstelling «Ondersteunen van LNV-beleid met kennis». De benaming van deze doelstelling is aangepast en meer extern en helderder geformuleerd. Door het thema innovatie op te nemen in de benaming van de doelstelling en de instrumenten krijgt dit meer accent. Tevens wordt de doelstelling als eerste in de begroting opgenomen wat de externe gerichtheid vergroot.

Het inzichtelijk maken van de budgetbesteding wordt bereikt door de instrumenten voorlichting en stimuleringsprogramma’s op andere wijze in te richten (Overige onderzoeksprogrammering, School als Kenniscentrum, Innovatie-subsidie stakeholders, Kennisverspreidingsprojecten, Kenniskringen/Lerende netwerken en Ontwikkeling kennisbeleid). Deze sluiten in hun benaming beter aan op het doel waarvoor deze uitgaven zijn bestemd.

2. Waarborgen en vernieuwen onderzoek en onderwijs (26.16).

De oorspronkelijke operationele doelstellingen «Waarborgen van het kennisstelsel» en «Vernieuwen van het kennisstelsel» liggen in elkaars verlengde en worden samengevoegd tot deze nieuwe doelstelling. De onderwijssoorten WU/HBO/MBO/VMBO worden afzonderlijk zichtbaar gemaakt in de begroting door het opnemen van afzonderlijke instrumenten. Dit vergroot de inzichtelijkheid in de bekostiging van verschillende onderwijstypes en regelingen, zoals bijvoorbeeld de VOA-middelen.

Het resultaat van de wijzigingen op artikel 26 behelst meer transparantie en sturingsmogelijkheden voor de Tweede Kamer op de doelen, instrumenten en middelen. Er heeft een begrotingsconversie plaatsgevonden op artikel 26 (was-wordt lijst van instrumenten en operationele doelstellingen) waarin alle historie van de budgettaire gevolgen van beleid is omgezet naar de nieuwe begrotingsstructuur. Op basis van deze nieuwe structuur zal voor artikel 26 de verantwoording 2008 worden opgesteld.

Maatschappelijke effecten in de begroting

In de Rijksbegrotingsvoorschriften 2007 is voorgeschreven om bij de meetbare gegevens van beleid een onderscheid te maken tussen enerzijds indicatoren welke via het beleid worden beïnvloed en waar de overheid op kan sturen en anderzijds kengetallen waarbij de maatschappelijke effecten van het beleid bepalend zijn. Bij indicatoren is sprake van een directe relatie met de doelstellingen. Het is niet altijd eenduidig het onderscheid tussen indicatoren en kengetallen te bepalen. In deze begroting is onder de tabellen met meetbare gegevens bij de doelstellingen expliciet aangegeven welke indicatoren conform de definitie als kengetal moeten worden geduid. Het streven is om dit onderscheid verder te verfijnen in de begroting van 2009.

In de tabellen met meetbare gegevens bij de doelstellingen is zoveel mogelijk uitleg gegeven over de betekenis van de indicatoren.

Het versturen van een »comply or explain» brief naar de Tweede Kamer is voor de begroting van 2008 niet verplicht gesteld. In plaats hiervan is gekozen om in de leeswijzer een tabel op te nemen met een totaaloverzicht van indicatoren met een «explain» status. In de toelichtingen bij de tabellen met de meetbare gegevens bij de doelstellingen is zoveel mogelijk aangegeven waarom bepaalde streefwaarden, outcome en prestatie-indicatoren nog ontbreken. In de Kamerbrief inzake Comply or Explain (Kamerstuk 2005–2006, 29 949 nr.46) over de begroting van 2007 is ingegaan op de doelstellingen waarvoor bij begrotingsvoorbereiding 2008 nog outcome- of inputindicatoren worden verwerkt. In de begroting van 2007 is een verbeterslag doorgevoerd op artikel 21 (indicator: «maatschappelijke appreciatiescore») , artikel 22 (outcome indicator: «toegevoegde waarde primaire sector») en op artikel 25 (indicator: «basischolen met smaaklessen»).

De minister heeft ook aangegeven dat het ILG in de begroting van 2007 zichtbaar is verwerkt en hiermee ook de operationele doelstellingen in de beleidsartikelen 23 en 24 congruent zijn gemaakt met de ILG structuur. Dit is ook het geval voor de begroting 2008.

Onder beleidsartikel 27.12 participeren VROM en V&W in het ILG met de bijdragen voor bodemsanering en waterkwaliteit. De beleidsverantwoordelijkheid voor deze onderwerpen blijft volledig bij de ministers van VROM en V&W en worden derhalve op de departementale begrotingen van VROM (artikel 4) en V&W (artikel 31) opgenomen.

Op artikel 24.12 is geen indicator opgenomen (explain). Hiermee is nagenoeg aan de toezegging uit de Kamerbrief om bij de begroting van 2008 op alle algemene en operationele doelstellingen een indicator op te nemen, danwel hiernaar te kunnen verwijzen voldaan. Bij begrotingsvoorbereiding 2009 wil de minister u informeren over het opnemen van een zinvolle indicator op artikel 24.12.

In onderstaande tabel is een samenvattend overzicht beschikbaar van de indicatoren waarvoor nog geen maatschappelijke effecten beschikbaar zijn «explain», waarbij wordt verwezen naar de beleidsartikelen en de meetbare gegevens bij de doelstellingen voor de toelichting hierop.

Meerjarenprogrammering beleidsdoorlichting

Naar aanleiding van aanbevelingen uit de VBTB-evaluatie zijn in de Regeling Rijksbegrotingsvoorschriften 2006 van de minister van Financiën voorschriften opgenomen voor de programmering van beleidsdoorlichtingen per beleidsartikel. Het nieuwe aan beleidsdoorlichting is dat dit een evaluatie is op het niveau van de algemene (of operationele) doelstelling, waar reguliere evaluaties zich veelal richten op een deel van het beleid of een beleidsinstrument. Beleidsterreinen dienen eens in de 5 à 7 jaar doorgelicht te worden, afhankelijk van de beleidscyclus. De totale programmering voor LNV ziet er als volgt uit:

2008: Realiseren Natuur (artikel 23)

2009: Duurzaam ondernemen (artikel 21)

2010: Agrarische Ruimte, Landschap en recreatie en Bodem, water en reconstructie in zandgebieden (artikelen 22, 24 en 27)

De programmering van de beleidsdoorlichtingen zijn bij de desbetreffende beleidsartikelen opgenomen in het overzicht «Onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid».

Budgetflexibiliteit

De Regeling Rijksbegrotingvoorschriften 2007 van de minister van Financiën vermeldt voorschriften voor het opnemen van de juridisch verplichte uitgavenbudgetten in de ontwerpbegroting. Deze budgetten zijn per beleidsartikel opgenomen in de tabel «budgettaire gevolgen van beleid». Net als in de begroting 2007 is als toelichting op de tabel «budgettaire gevolgen van beleid» grafisch per doelstelling een overzicht gegeven van de budgetten die gelden als juridisch verplicht, bestuurlijk gebonden of beleidsmatig gereserveerd voor het begrotingsjaar 2008.

Overzichtsconstructies

Er zijn in de LNV-begroting twee overzichtsconstructies opgenomen, nl. de overzichtsconstructies ILG en Groene Hart. Daarnaast zijn in de begrotingen van Buitenlandse Zaken en VROM respectievelijk de overzichtsconstructies HGIS en Milieu opgenomen, waar ook LNV-middelen deel van uitmaken.

De Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS) is een aparte budgettaire constructie binnen de Rijksbegroting. In de HGIS worden de buitenlanduitgaven van de verschillende departementen gebundeld. Zo wordt inzicht verschaft in de belangrijkste uitgaven die Nederland jaarlijks doet in het kader van internationale samenwerking. De coördinatie van deze overzichtsconstructie ligt bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Voor wat betreft LNV maken deel uit van de HGIS de uitgaven uit hoofde van de Agrarische Vertegenwoordiging Buitenland, de contributie aan de Food and Agricultural Organisation (FAO), de bijdrage aan het Afrika Studie Centrum en een deel van de bekostiging van de niet-EU studenten bij de Wageningen Universiteit en het groene HBO.

LNV draagt tevens de inhoudelijke verantwoordelijkheid voor internationale natuurprojecten die voortvloeien uit internationale verdragen. Het betreft projecten die worden gefinancierd uit middelen die op de begroting van LNV staan en die deel uitmaken van de HGIS. De desbetreffende uitgaven worden nader toegelicht in beleidsartikel 23 onder de operationele doelstelling »beheer van de natuur en beschermen van de internationale biodiversiteit».

De overzichtsconstructie »Milieu» geeft inzicht in de beleidsvoornemens en de daarbij behorende uitgaven voor de jaren 2008 tot en met 2012 voor het onderwerp Milieu. De coördinatie van deze overzichtsconstructie ligt bij het ministerie van VROM. De hiermee gemoeide LNV-uitgaven hebben betrekking op diverse artikelen van de LNV-begroting.

De in deze LNV-begroting opgenomen overzichtsconstructie Groene Hart biedt inzicht in de Rijksmiddelen die in het Groene Hart neerslaan.

Fiscale instrumenten

Het beleidsinstrumentarium dat LNV inzet om zijn doelstellingen te realiseren bestaat naast de instrumenten die de LNV-begroting belasten, ook uit fiscale instrumenten. Deze fiscale instrumenten worden, voor zover ze direct betrekking hebben op een beleidsartikel, benoemd onder de beleidsinstrumenten bij de operationele doelstellingen van dat beleidsartikel. Er zijn ook fiscale instrumenten die niet direct aan een beleidsartikel zijn te koppelen, omdat ze worden ingezet ter realisering van een breder scala aan doelstellingen. Dit kunnen maatregelen zijn die specifiek op LNV zijn gericht dan wel algemene maatregelen.

De budgettaire gevolgen van de fiscale instrumenten zijn onder de noemer belastinguitgaven te vinden in de bijlage van de Miljoenennota 2008.

2. HET BELEID

2.1 Beleidsagenda

2.1.1 Hoofdlijnen van beleid

1. Inleiding

Onlangs schreven kranten over een studie van de Universiteit van Utrecht en natuurstichting De Kleine Aarde. Bij kinderen die drie dagen intensief in de natuur doorbrengen, is duidelijk een positieve verandering te zien in houding en gedrag. Niet alleen was hun kennis over de natuur toegenomen, maar ook was de sfeer in de klas beter geworden en lastige en drukke kinderen bloeiden op. De minister is zelf niet verrast door de uitkomsten van dit onderzoek. Uit eigen ervaring weet de minister hoe verfrissend en inspirerend buiten zijn is. Maar het belang van een vitale en veelzijdige groene leefomgeving gaat verder. Een sterkere relatie tussen stedelingen, boeren en buitenlui draagt bij aan de kwaliteit van leven in onze samenleving als geheel. «Prachtwijken» kunnen niet zonder «pracht platteland». Onze leefomgeving heeft betekenis voor ieder mens afzonderlijk, maar ook het omgekeerde moet waar zijn: ieder mens is betrokken bij en verantwoordelijk voor de inrichting van de eigen omgeving. Meer betrokkenheid bij het platteland zal ook de band met het voedsel versterken. Meer kennis over de productie van voedsel kan leiden tot een bewustere consumptie.

De land- en tuinbouw en het agrocluster in zijn geheel (dus inclusief toelevering, verwerking en handel) vormt een belangrijke pijler van de Nederlandse economie. Nederland is de tweede exporteur van landbouwproducten in de wereld en door onze ligging, kennis en ervaring heeft Nederland een sterke uitgangspositie om van de globalisering van de economie te blijven profiteren en onze leidende positie in internationale productie-, handels- en investeringsstromen te versterken. De landbouw is van oudsher bovendien de voornaamste drager van het platteland en nog steeds bepalen de boeren als de grootste categorie grondgebruikers in belangrijke mate het aanzien van ons landelijk gebied. Een krachtige agrarische sector is daarom niet alleen van belang voor onze nationale welvaart (ca. 10% van het BNP en van de werkgelegenheid komt door de agrosector tot stand), maar ook voor de leefbaarheid van het platteland en de kwaliteit van natuur en landschap. Zonder de landbouw zouden veel landschappen er niet meer in deze vorm zijn of zou het te duur worden om ze in stand te houden.

De minister rekent het daarom tot haar taak waar zij kan bij te dragen aan een klimaat dat boeren en tuinders de ruimte geeft te ondernemen en dat innovatie stimuleert, zodat de Nederlandse land- en tuinbouw voorop kan blijven lopen in het aanbieden van producten en diensten die voldoen aan de eisen van de tijd: veilig, gezond, duurzaam geproduceerd en rekening houdend met het welzijn van dieren. Tegelijk merkt zij op dat het bieden van ruimte voor ondernemerschap en innovatie niet vrijblijvend is. Zij verwacht van de sector een voorlopersrol op het gebied van duurzaamheid en ambitie als het gaat om het voldoen aan maatschappelijke wensen op het gebied van dierenwelzijn.

De minister hecht er in haar eerste beleidsagenda aan het beleidsterrein van LNV in een breder perspectief te plaatsen. Een kader te schetsen voor haar verdere keuzes. Daarna komt de minister meer concreet toe aan haar voornemens voor 2008 en verder.

2. Trends en ontwikkelingen

Regeren is vooruitzien. Maar om te bepalen waar we morgen willen uitkomen, moeten we eerst vaststellen waar we vandaag staan en op welke maatschappelijke golven we kunnen en moeten meevaren. Twee trends vallen op.

In de eerste plaats ziet de minister een omslag van een kwantitatief gedreven samenleving, waarin de grootste zorg is of we wel genoeg van alles hebben, naar een samenleving die meer op zoek is naar kwaliteit. Naast de behoefte aan «meer» groeit de vraag naar «steeds beter». Na de tijd van opbouw en organisatie van voldoende productiecapaciteit is er nu ruimte voor het honoreren van een verlangen naar meer kwaliteit. Deze omslag valt niet toevallig samen met een groeiende aandacht voor duurzaamheid. Duurzaamheid is een voorwaarde om meer kwaliteit te kunnen leveren. Tegelijk realiseren we ons dat elders in de wereld nog altijd honderden miljoenen mensen ondervoed zijn of zelfs dagelijks honger lijden. Het veelal niet duurzame gebruik van onze natuurlijke hulpbronnen doet deze situatie op langere termijn nog verder verslechteren. Terecht staan deze vraagstukken hoog op de lijst van de millenniumdoelen van de Verenigde Naties: het is een opdracht voor de wereld als geheel om aan de oplossing hiervan te werken.

De tweede trend die de minister ziet, is dat we ons meer en meer realiseren hoe belangrijk verbindingen tussen mensen en organisaties zijn. Het besef groeit dat de kracht van een groep of samenleving sterk afhankelijk is van de kracht van hun onderlinge relaties. Om de wereld met vertrouwen tegemoet te kunnen treden, heeft een mens een stevige en vertrouwde uitvalsbasis nodig. Ook het Coalitieakkoord heeft hier een scherp oog voor: «de kracht en kwaliteit van de samenleving wordt bepaald door onderlinge betrokkenheid. In een wereld vol beweging geven gemeenschapszin en solidariteit mensen weerbaarheid en vertrouwen.»

Deze twee trends vertalen zich in een aantal maatschappelijke ontwikkelingen die van belang zijn voor de agenda van de komende jaren. Daarbij is het van essentiële betekenis ons te realiseren dat voor alle trends en ontwikkelingen waarmee LNV zich geconfronteerd weet geldt dat ze ook onvermijdelijk tot een blik op de wereld buiten Nederland leiden. Voedsel en voedselkwaliteit, duurzaam ondernemerschap, dierenwelzijn, de inrichting van ons platteland, de kwaliteit van het milieu en van de natuur – al deze kwesties worden mede bepaald door grensoverschrijdende actoren en factoren. Variërend van het Europees landbouwbeleid tot de mondiale klimaatverandering, van de preventie en bestrijding van dierziekten tot de bescherming van onze weidevogels: zonder internationale samenwerking lopen we bij het oplossen van de maatschappelijke vraagstukken al heel snel tegen onze grenzen aan. Oog voor de grensoverschrijdende dimensie van het LNV-beleid en een open en intensieve verbinding met onze internationale omgeving zijn daarom voorwaarden voor resultaten op de nationale agenda.

Voor LNV zijn de volgende maatschappelijke ontwikkelingen agendabepalend.

We willen genieten van het goede. Dat leidt bijvoorbeeld tot een groeiende vraag naar goed en gezond voedsel met veel keuze in het aanbod. Maar ook niet-materiële zaken worden steeds belangrijker, zoals meer aandacht en belangstelling voor natuur, landschap en recreatie. In een maatschappij waar alles altijd en overal te koop is en het bestedingspatroon hoog, zijn niet producten, maar ervaringen schaars. Zo verschuift de aandacht naar unieke, waardevolle ervaringen die ook waarde hebben voor de maatschappij: welzijn, aandacht voor de medemens, het dier, schoonheid, authenticiteit, en de regio bijvoorbeeld. Voor LNV uit zich dit onder meer in aandacht voor productiewijze, dierenwelzijn, gevolgen voor derde landen, verbondenheid met en verantwoordelijkheid voor de eigen woon- en leefomgeving.

We worden ouder en blijven langer gezond. Dat betekent dat we meer en langer kunnen genieten van het goede en mooie om ons heen. De vergrijzing van West-Europa zorgt voor een koopkrachtige en maatschappelijk actieve groep mensen met veel nieuwe creativiteit. Dit leidt tot veranderingen in consumptie, vrijetijdsbesteding, ruimtegebruik, woningeisen, etc. Maar in andere delen van de wereld is eerder sprake van een verjonging van de bevolking. Naast vergrijzing is ook sprake van de verkleuring van Nederland. In 2050 zal één op de drie Nederlanders van allochtone afkomst zijn. De sterke groei wordt vooral veroorzaakt door niet-westerse allochtonen. Ook de toenemende pluriformiteit beïnvloedt de vraag naar bijvoorbeeld voedsel en recreatie.

De wereld wordt economisch gezien steeds meer één markt. Met alle positieve en negatieve gevolgen van dien. Hierdoor zal de (concurrentie)positie van Nederland en van Europa over enkele jaren anders zijn dan vandaag. De concurrentie uit (voormalige) derde wereldlanden neemt snel toe. Dat heeft grote gevolgen voor alle economische sectoren, maar ook voor de sociale samenhang binnen onze maatschappij. Globalisering en liberalisering hebben geleid tot sociale fragmentatie. De vaste verbindingen die men gewend was zijn verdwenen, in plaats daarvan is een netwerkeconomie ontstaan met een grote maatschappelijke en sociale beweeglijkheid van mensen, aangejaagd door ICT-toepassingen. Grote verticale organisaties hebben plaatsgemaakt voor kleine flexibele netwerken van kleine eenheden. Maar wat niet veranderd is, is de behoefte van mensen aan vaste verbanden (hoewel anders dan vroeger: meer zelfgekozen en tijdelijker van karakter), aan het eigene, het vertrouwde, het overzichtelijke. Aan datgene waarop ze altijd kunnen terugvallen. Deze «basic sense of trust» vormt de zekere thuisbasis van waaruit mensen de buitenwereld aankunnen. Zonder deze thuisbasis valt bijna letterlijk de grond onder hun voeten weg.

De mondiale vraag naar voedsel verandert. Veel armen in Afrika, Azië en elders hebben nog altijd een schreeuwend tekort aan voedsel. Waar voor een deel van de wereldbevolking voedselzekerheidnog een hoofdissue is, is voor een ander – steeds groter – deel van de wereldbevolking ten gevolge van de snelle economische groei met name een verandering in het consumptiepatroon aan de orde. Men wil hoogwaardiger voedsel (vlees). Het voldoen aan die vraag zal niet gemakkelijk zijn. Vooral vanwege de te verwachten extra druk op landbouwgronden en schaarse middelen als water. De productie van een kilo vlees kost nu eenmaal veel meer energie en water dan een kilo rijst. Daar komt nog bij dat grondstoffen voor voedselproductie steeds meer moeten concurreren met de productie van «groene grondstoffen» (palmolie, suiker, maïs, koolzaad, soja) voor energie en chemie. Jaarlijks wordt door Nederland voor ca. € 30 miljard aan landbouwproducten geïmporteerd. Uitgaande van de uitgevoerde verkenningen wil de minister met het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties bespreken hoe zij een bijdrage gaan leveren om de duurzaamheid van deze importen te versterken. Zoals in het beleidsprogramma van het kabinet is vastgesteld, moeten we wereldwijd verantwoord omgaan met biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen om afwenteling van onze milieuproblemen op andere landen te voorkomen.

Nederland is nog steeds aan het verstedelijken, wat de balans tussen stad en land onder druk zet en ruimtelijke ordeningsproblemen met zich meebrengt. Waar kan nog gebouwd worden in en om de huidige steden om aan de vraag te voldoen en hoe zorgen we ervoor dat deze nieuwe wijken en kernen leefbaar en groen zijn? Tegelijk dringt de vraag zich op wat het voor de vitaliteit van het platteland gaat betekenen als de agrarische sector steeds minder de economische motor wordt van het buitengebied. De agrarische sector houdt nu immers tegen relatief lage kosten veel door burgers gewaardeerde cultuurlandschappen, natuur en landschapswaarden in stand.

Door het veranderende klimaat moeten we ons aanpassen en maatregelen nemen. Enerzijds biedt dat kansen: nieuwe gewassen zullen economisch rendabel verbouwd kunnen worden. Anderzijds zullen we de uitstoot van broeikasgassen terug moeten dringen en onze energieconsumptie minderen en verduurzamen. Ook zullen we moeten leren omgaan met wateroverlast enerzijds en langdurige perioden van droogte anderzijds. Vast staat dat ons dagelijks leven erdoor gaat veranderen.

3. Wat vraagt de samenleving van LNV?

Al deze ontwikkelingen en uitdagingen raken aan de beleidsterreinen van LNV. Dit brengt een vernieuwde belangstelling voor het werk van LNV met zich mee. Niet alleen van de ondernemers, die van de overheid verwachten dat deze zich als een betrouwbare partner opstelt in hun streven naar duurzaam en innovatief ondernemerschap. Maar ook vanuit de samenleving als geheel: LNV is in zekere zin het ministerie van het Goede Leven: met de zorg voor gezond en lekker eten en voor een rijke, groene leefomgeving staat LNV voor waarden die burgers belangrijk vinden, die sterk bepalend zijn voor onze kwaliteit van leven. LNV wordt daarom uitgedaagd de maatschappelijke wensen van burgers in nauwe samenspraak met plattelandsbewoners en agrarische ondernemers te vertalen in beleid.

De minister is zich ervan bewust dat burgers met verschillende verwachtingen naar LNV kijken en haar departement staat daar voor open. Om het beeldend te zeggen: burgers kijken door verschillende vensters bij LNV naar binnen en wij zetten de ramen open, zodat we over maatschappelijke verwachtingen en wensen in gesprek kunnen gaan. De minister onderscheidt vijf vensters waardoor LNV voor de burger in zicht komt: groene economie, aandacht voor het dier, een mooi landschap, de waarde van onze aarde en lekker en gezond eten.

Groene economie

Een bloeiende economie schept welvaart, banen en mooie producten. Ook de landbouw en de bedrijven die landbouwproducten verwerken, vervoeren en verkopen dragen daar aan bij: de agrarische sector heeft zich in Europa – in Nederland voorop – de afgelopen decennia ontwikkeld tot een hoogproductieve en kennisintensieve economische sector. De leidende positie in onderzoek en innovatie heeft de agrosector tot een van de krachtigste van de Nederlandse economie en internationaal toonaangevend gemaakt.

De sterke focus op schaalvergroting en intensivering van de productie die tot dit economische succes geleid heeft, houdt niet automatisch rekening met andere waarden, waarvoor de markt in principe geen prijs betaalt: milieu, natuur, landschap en dierenwelzijn. Nu de maatschappelijke aandacht en waardering voor niet-materiële kwaliteiten groeien, is het van belang voortdurend een goede, toekomstbestendige balans te vinden tussen de drie dimensies van het begrip duurzame ontwikkeling: people, profit en planet.

Men verwacht dat LNV de groene economie stimuleert.

Aandacht voor het dier

De plaats van dieren in de maatschappij is de afgelopen jaren veranderd. Naast de «gebruikswaarde» komt de eigen «intrinsieke» waarde van de dieren in de veehouderij steeds meer in de belangstelling te staan. Naast dierenwelzijn wenst de burger tevens een meer maatschappelijk verantwoord dierziektebeleid. Louter economische afwegingen bij de in te stellen maatregelen ten aanzien van bestrijdingsplichtige dierziekten zijn hiermee niet meer acceptabel.

Wat de discussie over dierenwelzijn ingewikkeld maakt, is dat de maatschappelijke opvattingen erover heel verschillend zijn. En om het nog ingewikkelder te maken: mensen veranderen zelf ook vaak van rolopvatting, al naar gelang de situatie waarin ze zich bevinden. De spanning tussen burger, consument en ondernemer is hier wezenlijk. Als consument gedragen we ons niet altijd in lijn met wat we als burger belangrijk vinden.

Men verwacht dat LNV het welzijn van dieren stimuleert.

Een mooi landschap

Het platteland wordt gewaardeerd om de ruimte en de openheid; daar kun je tot aan de horizon kijken. Buiten de stad vinden mensen rust en groen. Het platteland biedt ook cultureel-historische waarde («het landschap van mijn vader»). Bepaalde groepen trekken daarom weer terug naar het platteland: liefhebbers van groen of mensen die vanuit hun verleden een band hebben met het platteland. Zij delen of respecteren de plattelandswaarden, zijn bereid om tijd en geld in ontwikkeling van landschap en natuur te steken en zorgen voor nieuw elan op het platteland. Daarnaast groeit de recreatiesector uit tot een belangrijke pijler onder de economie. Dit stelt nieuwe eisen aan de kwaliteit van de leefomgeving, het landschap en de natuur. Bijvoorbeeld ten aanzien van de toegankelijkheid.

Zorg is er over de verrommeling van het landschap, door de komst van steeds meer woningen, wegen en bedrijfspanden. Het Nederlandse landschap is tot stand gekomen in 2000 jaar wisselwerking tussen mensen en natuur. Als we willen voorkomen dat de huidige wisselwerking leidt tot de teloorgang van het landschap zullen we serieus keuzes moeten maken over de inrichting van de ruimte en de ontwikkeling van nieuwe arrangementen tussen boer en burger, stad en platteland.

Men verwacht van LNV dat Nederland groener wordt, het platteland toegankelijker en dat waardevolle landschappen behouden en ontwikkeld worden.

De waarde van onze aarde

Mensen leven «van nature» samen met een overweldigende veelheid aan planten en dieren. Ontroerend mooi, ontzettend nuttig, maar ook zeer kwetsbaar. Als mensen zijn we verantwoordelijk voor de instandhouding en het duurzame gebruik van onze natuurlijke omgeving; dat is de kern van het begrip rentmeesterschap.

We zijn ons niet dagelijks bewust van het appèl dat de natuur op ons doet om haar te beschermen en als we het wel merken dan geven we er niet altijd gehoor aan. Dat zouden we wel moeten doen: de natuur zal nu en in de toekomst de noodzakelijke hulpbronnen moeten kunnen blijven leveren. Door de groeiende wereldbevolking en de toenemende rijkdom neemt ons beslag op de bronnen waaruit wij putten voor gewassen, medicijnen en andere voedingsstoffen gestaag toe. Dat is niet zonder risico, bijvoorbeeld voor onze voedselvoorziening, omdat we voor de veredeling van planten en dieren die we in de landbouw gebruiken afhankelijk zijn van de genetische bronnen die we in de natuur vinden. De achteruitgang in de variatie van onze natuurlijke omgeving verlaagt ook het aanpassingsvermogen aan klimatologische veranderingen en het buffervermogen tegen plagen en ziekten. Daarmee beperken we de vitaliteit van onze planeet en uiteindelijk onszelf.

Men verwacht van LNV een rol als hoeder van de natuur.

Lekker en gezond eten

Voedsel is onderdeel geworden van de lifestyle. We kennen grote differentiatie in leefstijlen en voorkeuren van consumenten en steeds meer uiteenlopende wensen ten aanzien van voedsel. Met voedsel wil men zich kunnen onderscheiden. Nieuwe, allochtone bevolkingsgroepen brengen bovendien hun eigen voorkeuren voor voedsel de supermarkt binnen.

Het is voor mensen belangrijk dat ze kunnen genieten van smakelijk eten. Lekker eten in een goede sfeer bevordert het welzijn en kan zorgen voor vermindering van stress. Goed en gezond eten is bovendien geproduceerd met respect voor leven en leefomgeving. Natuur en milieu worden door de productie niet te veel belast, consumptiedieren hebben een waardig bestaan en internationaal is sprake van eerlijke handel. Goed eten is eten waarover de consument gemakkelijk alle gewenste, eerlijke informatie kan krijgen over samenstelling, herkomst en productiewijze. Goed eten en moreel consumeren gaan hand in hand. Iemand die goed en gezond eet let ook goed op wat hij eet en let daarbij op zijn voedingspatroon en de samenstelling van de voedingsmiddelen, zoals aanwezigheid van gevaarlijke vetten en suikers e.d. Er zijn immers belangrijke gezondheidsproblemen waarbij voedsel een rol speelt, zoals overgewicht, hart- en vaatziekten, diabetes. Goed en gezond eten is niet in de laatste plaats veilig eten, zonder gevaar van schade voor onze gezondheid en die van onze kinderen.

Men vraagt LNV gezond voedsel en lekker eten te stimuleren.

4. Betekenis voor de relatie tussen overheid en samenleving

Door deze vijf vensters kijkt de samenleving naar LNV en komen signalen bij LNV binnen. De samenleving verwacht dat wij oog hebben voor de publieke waarden die met een groene economie, goed en gezond eten, aandacht voor het dier, een mooi landschap en de waarde van onze aarde gemoeid zijn en dat de overheid niet wegloopt voor haar verantwoordelijkheden. De samenleving en de politiek vragen van de overheid tegelijkertijd om een nieuwe invulling van haar relatie met de burgers. De burger van nu is mondiger, hoger opgeleid, rijker en zelfstandiger. Bestaande regels en structuren vormen een minder vastliggend kader. Burgers sluiten niet meer automatisch aan bij initiatieven van de overheid, maar de overheid speelt een rol bij initiatieven die vanuit de samenleving worden genomen. De overheid staat niet langer altijd boven de partijen, maar is een van de spelers in een netwerk rondom een vraagstuk.

Natuurlijk houdt de overheid haar rol op het gebied van wetgeving en zal zij handhavend optreden indien nodig. Maar we moeten werken aan een nieuwe invulling waarbij de overheid niet meer enkel of vooral wetten en regels stelt en handhaaft, maar juist luistert naar de burgers en deze ook direct betrekt bij het maken, uitvoeren en evalueren van beleid. De overheid zal minder zelf primair verantwoordelijkheid op zich moeten nemen en meer verantwoordelijkheid leggen bij burgers en bedrijven. Minder werkend vanuit wantrouwen, maar meer vanuit vertrouwen. Meer communicatief en voorlichtend, maar minder belerend. Sturend op hoofdlijnen, ruimte biedend, voorwaarden scheppend en handhavend.

Een andere invulling van rollen betekent ook een andere verantwoordelijkheidsverdeling. De overheid kan niet voor alles verantwoordelijk zijn. Mensen zijn zelf in de eerste plaats verantwoordelijk voor hun eigen omgeving. In het coalitieakkoord «Samenwerken, samen leven» wordt deze beweging aldus verwoord: «De manier waarop we samen willen werken is: in dialoog, samenhangend, transparant, met een verbindende overheid en een dienstbare publieke sector. [....] Voor het verwerven van een breed draagvlak voor het te voeren beleid zal het kabinet het gesprek aangaan met burgers, maatschappelijke organisaties en medeoverheden. De overheid heeft een eigen verantwoordelijkheid. Dit doet niets af aan het feit dat beleid dat in dialoog tot stand komt, tot grotere betrokkenheid leidt. Dat bevordert de uitvoerbaarheid en leidt tot betere resultaten.» Het is juist om deze redenen dat de minister het afgelopen voorjaar een maatschappelijke dialoog over de toekomst van het Europees landbouwbeleid is gestart.

De overheid moet dus niet in de verantwoordelijkheid van de burger willen treden, maar kan wel een verbindende, stimulerende of katalyserende rol vervullen: partijen bij elkaar brengen, processen op gang brengen en gaande houden, investeren in vertrouwen. Zo kan de overheid van betekenis zijn voor ontwikkelingen die zonder die overheidsrol niet tot stand gebracht zouden worden. Dit kan de sociale samenhang versterken.

Of zoals bijvoorbeeld in het geval van landschapsinvesteringen, de baten en lasten breder verdelen. Zodat alle deelnemers er profijt van kunnen hebben. En voor bepaalde opgaven kan de overheid ook een direct appèl doen op de individuele ondernemer of consument, door hem te verleiden, uit te dagen of aan te spreken om zijn gedrag te veranderen. Maar mensen moeten het zelf doen. En dat gebeurt ook al in veel gevallen.

Een maatschappij zonder risico’s bestaat niet. Belangrijk is te constateren dat de overheid nooit alle risico’s in het leven kan wegnemen of dragen. Wel heeft de overheid een rol bij het in kaart brengen van de risico’s. Maar burgers zullen meer zelf kunnen en moeten inspelen op risicopreventie.

De enorme maatschappelijke opgaven en dilemma’s waarvoor we ons gesteld zien overstijgen veelal de nationale grenzen en kunnen zeker ook niet exclusief door de overheid tot een «oplossing» worden gebracht, laat staan binnen één kabinetsperiode. Het zijn opgaven waarvoor de overheid zich wel medeverantwoordelijk weet, waarvoor ook de minister van LNV zowel nationaal als bovennationaal (binnen de EU en in mondiaal verband) een rol te vervullen heeft en waarin de minister daarom de komende jaren betekenisvolle stappen wil zetten.

5. Wat gaat de minister doen

De hierboven beschreven ontwikkelingen en maatschappelijke verwachtingen bepalen wat LNV de komende jaren zal doen. De minister heeft bovendien beschreven hoe zij daarbij in essentie de rol van de overheid ziet. In deze paragraaf zal de zij haar voornemens concretiseren. De vijf beschreven vensters komen in de uitwerking samen in de indeling van haar departement: groene economie; natuur, landschap en groen; voedsel.

Voor alle beleidsterreinen geldt dat de minister door zal gaan met het verminderen van de regeldruk en de administratieve lasten. Zij zal zich naast de kwantitatieve reductie die ook in het Coalitieakkoord staat beschreven (– 25%) tevens richten op het verminderen van de beleefde lasten, door eenmalig gegevens inwinnen voor meervoudig gebruik, en electronische dienstverlening te bevorderen. Daarnaast zal zij integratie van het subsidiekader en de vereenvoudiging daarvan voortzetten. Bovendien wil de minister onderzoeken of zij op termijn kan komen tot het belonen van goede initiatieven in plaats van het compenseren van nadelige effecten in haar subsidiebeleid.

Controle vooraf (wet- en regelgeving) moet niet vervangen worden door te veel controle achteraf. Daarom is de minister een groot voorstander van toezicht op controle en tweede lijnstoezicht. Programmatisch handhaven speelt hierbij eveneens een rol.

Fiscale aspecten

In het Belastingplan 2008 is een groot aantal fiscale maatregelen opgenomen, die merendeels al in het Coalitieakkoord zijn aangekondigd. In het kader van «duurzame leefomgeving» wordt onder andere de accijns op gewone en rode diesel en op LPG verhoogd. Verder wordt er een verpakkingenbelasting ingevoerd.

Ter bevordering van het ondernemerschap wordt de eerste schijf in de vennootschapsbelasting verlengd met € 15 000 tot € 40 000. De tweede schijf wordt met € 125 000 verlengd tot € 200 000 en het tarief van deze schijf wordt verlaagd van 23,5% naar 23%.

Verder zal ondernemers meer ruimte worden geboden om zonder belastingheffing hun onderneming te staken en vervolgens een nieuwe onderneming te starten. De voorgestelde maatregel leidt ertoe dat deze fiscaal geruisloze doorschuifregeling van toepassing wordt voor alle gevallen waarin een ondernemer besluit zijn oude onderneming te staken en (al dan niet elders) een nieuwe onderneming te beginnen. Met deze verruiming wordt o.a. tegemoet gekomen aan de Motie Slob1.

Nederland heeft aan de Europese Commissie verzocht de toepassing van verlaagde tarieven in de energiebelasting voor aardgas en minerale oliën in de glastuinbouw ook na 2007 te mogen toepassen. De Europese Commissie heeft op dit verzoek nog geen goedkeurende beschikking verleend. Wanneer de Europese Commissie geen (tijdige) goedkeurende beschikking verleent, zal de Wet belastingen op milieugrondslag worden gewijzigd op dit punt. Deze wijziging treedt dan in werking bij Koninklijk Besluit.

De vrijstellingen van overdrachtsbelastingen voor de verkrijging van natuurgrond worden gewijzigd. Er wordt één nieuwe, specifieke vrijstelling voor natuurgrond in de overdrachtsbelasting gecreëerd en de vrijstelling in de Natuurschoonwet wordt dusdanig verruimd dat de vrijstelling voortaan is gekoppeld aan de kwalificatie van het verkregene als landgoed. De eis dat de verkrijger de instandhouding van één of meer landgoederen ten doel moet hebben, komt te vervallen.

In de loop van 2008 zal een kabinetsstandpunt worden uitgebracht over de rapporten: «De Natuurschoonwet voor landbouwbedrijven in EHS en Nationale Landschappen» en «Fiscale faciliteiten en knelpunten bij natuurontwikkeling door particulieren».

5.1 Groene economie

De agrarische sector heeft zich de afgelopen decennia ontwikkeld tot een hoogproductieve en kennisintensieve economische sector. De agrarische keten is een van de pijlers van de Nederlandse economie. Zo neemt het bijna tweederde van het totale Nederlandse handelsoverschot voor zijn rekening. Het gehele agrocluster (inclusief toeleverende en verwerkende bedrijvigheid) is goed voor ca. 10% van het Nederlandse Bruto Binnenlands Product en van de nationale werkgelegenheid. Naast de directe economische waarde is de land- en tuinbouw ook essentieel voor Nederland vanwege de voedselproductie. Bovendien mag niet uit het oog verloren worden dat de landbouw 70% van het landelijk gebied beheert en daarom een belangrijke rol speelt in het behoud van het Nederlandse landschap en de natuur.

De inzet van de minister is er op gericht dat de land- en tuinbouw zich verder vermaatschappelijkt door het ondernemerschap te verbreden (zorg, recreatie, natuurbeheer e.d.), te verduurzamen en te versterken. Dat wil zij vooral bereiken door het vernieuwen en versterken van de verbinding tussen boeren, burgers en buitenlui. Meer begrip en waardering voor elkaar leiden tot wederzijdse beïnvloeding en samenwerking. Daarbij past de notie dat de Nederlandse agrosector zich niet alleen richt op de Nederlandse markt. Als tweede exporteur van land- en tuinbouwproducten ter wereld produceert de Nederlandse agrosector voor de hele wereld, en in het bijzonder voor de driehoek Londen, Berlijn, Parijs. Dat gegeven brengt ook beperkingen met zich mee ten opzichte van vergaande maatregelen op nationaal niveau. Door continue innovatie loopt de Nederlandse agrosector op een groot aantal duurzaamheidaspecten voorop in de wereld, waaronder dierenwelzijn. De minister streeft ernaar deze voorsprong te behouden.

Net als de sterke concurrentiepositie. Daarom zijn de grootste stappen voor verduurzaming internationaal te maken. Binnen de kaders van de EU en de WTO.

Voor het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) dienen zich nieuwe vragen aan die de grip en het probleemoplossend vermogen van individuele landen te boven gaan, zoals klimaatverandering, duurzaam waterbeheer, energievoorziening en duurzaam grondstoffengebruik. De discussies in Europa over de toekomst van het GLB zijn tegelijk van grote betekenis voor de Nederlandse landbouw en het landschap. Ook het nadrukkelijker koppelen van de GLB-betalingen aan maatschappelijke doelen en prestaties zal de impact van het GLB op het Nederlandse platteland en landschap versterken.

Ter voorbereiding van de herziening van het GLB heeft de minister een maatschappelijke dialoog geëntameerd over de waarden die aan het beleid voor de landbouw en het platteland ten grondslag liggen, de maatschappelijke doelen die ermee gerealiseerd moeten worden en de essentiële rol en verantwoordelijkheid van groepen burgers daarbij.

Nu al zal zij inzetten op een effectievere koppeling van EU-inkomenstoeslagen aan het realiseren van maatschappelijke waarden: voedselveiligheid, voedselzekerheid, landschap (ook in niet «benadeelde» gebieden), milieu, dierenwelzijn, biodiversiteit (groene en blauwe diensten).

Hoog op de maatschappelijke en politieke agenda staat het vraagstuk van dierenwelzijn. De ambities van de minister zijn duidelijk: zij wil zich inzetten voor optimalisering van het welzijn van dieren. Maar zoals hierboven al aangegeven: vooral in internationaal verband. Dit neemt niet weg dat de Nederlandse agrosector zich juist ook kan profileren door te voldoen aan de eisen die het hogere marktsegment stelt, erop anticiperend dat dit marktsegment in de toekomst alleen maar zal groeien. Zoals in het beleidsprogramma beschreven, stelt het kabinet extra middelen beschikbaar voor onderzoek naar diervriendelijke stallen. Via onderwijs zal de minister bredere kennisverspreiding en bewustwording bevorderen van de diverse manieren waarop dieren gehouden worden en de invloed die de consument middels zijn koopgedrag hierop kan hebben. Ook is er extra geld voor een betere handhaving van bestaande wet- en regelgeving rond dierenwelzijn. In de Nota Dierenwelzijn, die dit najaar verschijnt, zal de minister haar voornemens concreet uiteenzetten.

De regelgeving waarin het houden van dieren door de mens centraal staat, wordt ondergebracht in het wetsvoorstel dieren. Dat wetsvoorstel biedt een integraal kader voor de LNV-regelgeving met betrekking tot het dierenwelzijn en de diergezondheid, maar bijvoorbeeld ook, voor zover gekoppeld aan het houden van dieren, de volksgezondheid en landbouwkwaliteit. Uitgegaan wordt van een doelgroepbenadering, maar het voorstel stelt tegelijkertijd ook het dier zèlf centraal. Het moderne wettelijke kader zal dan ook mede ten dienste staan van de verdere verbetering van dierenwelzijn, diergezondheid en een effectieve handhaving van die regels.

In het streven naar duurzaamheid is een voorname plaats ingeruimd voor de biologische landbouw. De biologische landbouw staat in de voorhoede en vervult een maatschappelijke behoefte naar een duurzaam product. Later dit jaar zal de minister een Nota Biologische Landbouw uitbrengen waarin zij haar beleid voor de komende vier jaar uiteenzet. Van groot belang vindt zij een verdere doorgroei van de sector, die naast een duurzame productie ook waardevol is in verbinding tussen boer, bereider en burger. Een belangrijk instrument is het bevorderen van samenwerkingsverbanden tussen overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties voor het stimuleren van biologische en andere duurzame voedingsproducten, zoals het convenant marktontwikkeling biologische landbouw en de daaruit voortgekomen taskforce Marktontwikkeling Biologische Landbouw laat zien. Dat is een ketensamenwerking die de minister graag ziet en zij zal bezien in welke vorm deze samenwerking verder ingebed kan worden.

Van betekenis voor de vitaliteit van de landbouw en daarmee ook van het platteland is zeker ook de verbreding van de activiteiten, oftewel de multifunctionele landbouw. Deze verbreding zorgt vaak ook voor een betere relatie tussen de behoefte uit de stad en het aanbod waarin het platteland kan voorzien. Noodzakelijk is echter een verdere professionalisering en opschaling van de sectoren. De taskforce multifunctionele landbouw die de minister dit najaar zal instellen heeft daartoe een belangrijke rol. Deze taskforce kan met een stimulerende rol van de overheid mensen en kennis bij elkaar brengen en ondersteuning bieden via ontwikkelpilots. Punt van aandacht in dit verband is dat de ontwikkeling en verspreiding van relevante kennis over duurzame ontwikkelingen op het platteland erg versnipperd is, waardoor betrokken partijen – (agrarische) ondernemers, ketenpartijen, maatschappelijke organisaties, overheden – de beschikbare kennis onvoldoende benutten.

Met name voor de verdere professionalisering van de multifunctionele landbouw is dit een belangrijke randvoorwaarde. Om dit te faciliteren zal de minister de totstandkoming van een kennisnetwerk veelzijdig platteland ondersteunen. Dit zal mede vorm krijgen in een netwerkstructuur, waarbij ook de groene kennisinstellingen een belangrijke rol zullen spelen. Dit kenniscentrum zal zich o.a. richten op het verbinden van kennisvragers met relevante kennis- of regionale organisaties. En op het bundelen en ontsluiten van onderzoeksresultaten, inclusief de gerichte aansturing van programma’s voor onderwijs en onderzoek met een belangrijke inbreng vanuit de diverse sectoren zelf. Daarnaast zal het kennisnetwerk een belangrijke rol hebben in de doorstroming en benutting van de kennis naar de betrokken partijen.

Lange afstanden en fijnmaziger distributie leiden tot steeds meer kilometers. Als er niets gebeurt zal het aantal voertuigkilometers voor het vervoer van agrarische producten en levensmiddelen in 2020 ruimschoots zijn verdubbeld. De congestie vormt ook een probleem voor de agrofoodsector. Nu loopt het agrocluster nog voorop in de wereld, maar nieuwe duurzame agrologistiekeconcepten zijn nodig om die positie te behouden. Het Platform Agrologistiek heeft als doel het ontwikkelen en helpen realiseren van nieuwe, meer efficiënte logistieke concepten voor de keten van land tot schap, waardoor de transportbehoefte vermindert en de kwaliteit van product én milieu verbetert. In 2007 wordt een actieplan Opschaling Agrologistiek opgesteld, dat in 2008 uitgewerkt gaat worden.

De visserijsector staat de komende jaren voor een grote omslag. Zowel de extra aandacht voor de gevolgen van visserij op de natuur als de hogere kosten door hoge olieprijzen noodzaakt daartoe. Toch gelooft de minister in een goed perspectief voor de sector. Door met name in te zetten op innovatie moet de sector ook in de toekomst winstgevend kunnen zijn. Duurzaamheid, samenwerking en een beter marktpositie zijn daarbij de leidende thema’s. Naast het verduurzamen van de «gewone» visserij, bieden de ontwikkelingen in de aquacultuur voldoende kansen.

In de Noordzee visserij is als gevolg van het nieuwe Europese beleid een onbalans tussen de vangstmogelijkheden en de bestaande capaciteit. Om de genoemde omslag te realiseren is eerst een sanering van een deel van de vloot nodig. Dat wordt samen met de sector komend jaar opgepakt, waarbij nadrukkelijk een relatie wordt gelegd met de noodzakelijke vernieuwing van de blijvers in de sector.

Ten aanzien van de schelpdiervisserij wordt het beleid gericht op innovatie met kracht voortgezet. Innovatie is onder andere nodig om minder afhankelijk te worden van de visserij op mosselzaad op de Wadden. Ook in 2008 zal LNV inzetten op innovatief onderzoek naar alternatieven.

Bio-based Economy is een economie op basis van groene grondstoffen voor de productie van transportbrandstoffen, elektriciteit en warmte, chemicaliën en materialen. De belangrijkste reden voor de overheid om de ontwikkeling naar een meer bio-based economy te stimuleren, is het streven naar een duurzame energiehuishouding. Voor de transitie naar een meer bio-based economy is een trendbreuk nodig wat betreft het gebruik van fossiele grondstoffen. Daarnaast bevindt de bio-based economy zich nog in een beginstadium en zijn grote investeringen nodig in onderzoek en ontwikkeling om deze energiebron voor Nederland tot een serieus alternatief te maken. Een risico is dat biomassaproductie de voedselproductie verdringt. Produceren we voor de mond of de motor? Stijgende prijzen voor voedsel laten al een tendens in die richting zien.

De overheid kan de vervanging van fossiel door groen stimuleren door het stellen van doelen en de monitoring ervan, door het creëren van maatschappelijk draagvlak, het scheppen van goede marktcondities, het ontwikkelen en vermarkten van kennis en het bevorderen van nieuwe samenwerkingsverbanden. Dergelijke samenwerkingsverbanden zijn bijvoorbeeld nodig om (versneld) nieuwe technologie te ontwikkelen voor de omzetting van groene grondstoffen. In dit kader past het ontwikkelen van het concept bioraffinage, evenals het faciliteren van duurzame importketens van biomassa door middel van pilotprojecten. Voorwaarde voor een dergelijke overheidsrol is sterke samenwerking binnen de overheid en samenwerking met bedrijfsleven, kennisinstellingen en NGO’s. Het kabinet gaat uitgebreider in op deze materie in de dit najaar aan de Kamer te sturen Overheidsvisie Bio-based economy.

Naast het zoeken naar alternatieve vormen van energie, is energiebesparing zelf ook een belangrijk onderwerp. Concrete afspraken tussen LNV en het bedrijfsleven over energiebesparing zullen worden ingebracht in het werkprogramma «Schoon en zuinig».

Het werkprogramma Schoon en Zuinig (pijler 3) zal de komende jaren leidend zijn voor de aanpak en positie van LNV op het dossier van 30% CO₂-reductie in 2020, 2% energiebesparing per jaar en de productie van 20% duurzame energie in 2020. De primaire agrarische sectoren en de voedsel- en genotmiddelenindustrie zijn belangrijke spelers waar het gaat om energiebesparing en om de CO₂-reductie te kunnen realiseren. Bij primair energieverbruik is de glastuinbouw een grote afnemer (vooral gas), maar deze sector levert ook aanzienlijke hoeveelheden electriciteit terug door middel van warmtekrachtkoppeling (WKK) toe te passen. CO₂-reductie moet ook tot stand worden gebracht door andere maatregelen die de uitstoot van schadelijke broeikasgassen zoals methaan en lachgas terugdringen. Kansen voor de landbouw liggen ook in het produceren van duurzame energie voor transportbrandstoffen, opwekken van electriciteit, levering van warmte en directe levering van biogas.

De landbouwsectoren stellen samen met MKB-Nederland en VNO-NCW en de betrokken ministers een nationale verklaring op waarin de wederzijdse intenties worden beschreven om bij te dragen aan de doelstelling van CO₂-reductie, energiebesparing en duurzame energie. Onder deze nationale «paraplu» komt een deelakkoord landbouw waarin LTO-Nederland, LTO-glaskracht, HPA, FNLI en de bos- en houtsector en het Ministerie van LNV concreet afspreken hoe de bijdragen en randvoorwaarden er, met 2020 in het vizier, uit zullen zien.

Drijvende kracht achter duurzame ontwikkeling is innovatief ondernemerschap. Innovatie is in de eerste plaats een opdracht voor bedrijven en ondernemers. De opgave en verantwoordelijkheid van de overheid is te zorgen voor een goed ondernemers- en innovatieklimaat door het verbinden, afstemmen en waar nodig uitlokken van initiatieven bij het bedrijfsleven. Bij modernisering van het ondernemerschap richt de minister zich op knelpunten zoals energie en starters. Bij innovatie vormen de door het bedrijfsleven geformuleerde innovatieagenda’s het uitgangspunt. Op basis hiervan worden programma’s en projecten gericht op innovatie geïnitieerd en gefinancierd.

De minister kiest voor een integraal kennis- en innovatiebeleid waarbij (inter)nationaal en regionaal wordt samenwerkt met andere overheden (departementen, provincies, EU), georganiseerd bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Op deze manier bouwt zij voort op de kracht van de directe verbindingen in het kennissysteem voor de agrofoodsector en groene ruimte.

De minister zal daarbij krachtig steun geven aan de ontwikkeling van de Groene Kennis Coöperatie. Voor de continuïteit en kwaliteit van het groene onderwijs is samenwerking tussen de instellingen zelf, maar ook met het bedrijfsleven en onderzoek, noodzakelijk. Alle kennisinstellingen in het groene kennissysteem (AOC’s, HASsen, Wageningen UR en Vereniging Buitengewoon Groen) werken sinds 2005 samen in de Groene Kennis Coöperatie. De kenmerkende kleinschaligheid van de afzonderlijke instellingen is op die wijze grootschalig georganiseerd. Vanuit die versterkte positie zijn de groene kennisinstellingen beter en sneller in staat om invulling te geven aan de kabinetsambities op het vlak van kennisbenutting, innovatie en ondernemerschap. De minister zal bevorderen dat het onderwijs waar relevant wordt betrokken bij innovatie- en kennisprogramma’s van het onderzoek met de praktijk. Een sleutelrol is daarbij weggelegd voor een aantal lectoren, verbonden aan HBO-groen die zij daartoe aanvullend zal financieren.

De minister wil samen met bedrijfsleven investeren in beschikbaarheid van voldoende gekwalificeerd personeel. Doorgroei van Nederland als concurrerende kenniseconomie vereist verhoging van het kennisniveau. Een en ander vraagt gezamenlijke inzet van LNV, OCW, EZ en SZW ten aanzien van (bij)scholing van werkenden in de groene sector, bevorderen van doorstroom (naar de hogere niveaus in het MBO en HBO) en het terugdringen van voortijdig schoolverlaten («Aanval op de uitval»). De minister zal met het oog op het aandeel van het groene onderwijs hierin aandacht blijven besteden aan de kwaliteit van de opleidingen en examinering, voldoende gekwalificeerd onderwijspersoneel en verdere internationalisering, met name van het hoger onderwijs.

LNV werkt samen met het ministerie van EZ, onder meer op gebied van stimulering van voedings- en tuinbouwprojecten (Food & Nutrition Delta, Food & Flowers). Bij kwesties van arbeid en scholing zijn de ministeries van SZW en OCW betrokken. Daarnaast werkt de minister met andere departementen samen door participatie in de nieuwe interdepartementale directie voor kennis en innovatie die een vervolg is op het project Nederland Ondernemend Innovatieland.

Centraal in het kennis- en innovatiebeleid staat de betrokkenheid en bediening van doelgroepen – met name ondernemers, terreinbeheerders, burgers – o.a. door wisselwerking tussen wetenschap, onderwijs, beleid en praktijk. LNV investeert ook in de kennis voor overmorgen, het zogenoemde kennisbasisonderzoek. Hierbij worden nieuwe wetenschappelijke inzichten en vaardigheden ontwikkeld die onontbeerlijk zijn voor vernieuwingen en innovaties, van belang voor overheid en maatschappij. LNV zorgt middels een themagewijze, brede maatschappelijke dialoog tussen wetenschap en maatschappij voor een goede maatschappelijke verankering van de kennisbasis van de WUR. Tevens zal de minister de mogelijkheden voor publiek-private samenwerking(PPS) bij innovatie en het gehele kennisdomein verder verkennen om de toepasbaarheid van PPS te vergroten. Naast het versterken van samenwerking van kennisinstellingen en ondernemingen bínnen het groene domein, zal de minister ook de samenwerking met kennisdomeinen daarbuiten met kracht bevorderen.

Concrete acties 2008–2012

• Europese discussie over een toekomstig GLB, met daarin specifieke aandacht voor de verankering van maatschappelijke waarden, met aansluitend een nationaal discussie- en implementatietraject.

• De implementatie van de nota Dierenwelzijn.

• Ontwerp van en onderzoek naar nieuwe integraal duurzame en diervriendelijke stallen die voldoen aan eisen die verder gaan dan de wettelijke eisen.

• Opstellen en uitvoeren van een innovatie- en demonstratieprogramma voor integraal duurzame stallen en het stimuleren daarvan (welzijn, fijnstof).

• Versterking Borgstellingsfaciliteit ten behoeve van de ontwikkeling van een innovatieve en duurzame land- en tuinbouwsector.

• Continueren van de startersregeling jonge agrariërs.

• Intensivering van het Programma versnelling energietransitie glastuinbouw. Dit met het oog op het energieneutraal telen in kassen vanaf 2020.

• Voortzetten en intensiveren van stimulering van voedings- en tuinbouwprojecten (Food & Nutrition Delta, Food & Flowers).

• De implementatie van nieuwe beleidslijnen biologische landbouw.

• Uitwerking actieplan Opschaling Agrologistiek.

• Indienen wetsvoorstel dieren in Tweede Kamer.

• Vergroten van de mogelijkheden voor publiek-private samenwerking bij innovatie en het gehele kennisdomein.

• Mede vorm geven aan de interdepartementale directie Kennis en Innovatie.

• Samen met Ontwikkelingssamenwerking inzetten op een samenhangend beleid ten behoeve van klimaatsverandering en duurzame voedselvoorziening. Belangrijke instrumenten hierbijzijn netwerkvorming, kennisontwikkeling en ontsluiting en het aanjagen van innovaties.

• Binnen de Groene Kennis Coöperatie zal de minister steun geven aan samenwerkingsprogramma’s waarin praktijk, wetenschap en onderwijs verbonden zijn.

• Instellen van een taskforce multifunctionele landbouw en het realiseren van een kenniscentrum veelzijdig platteland.

• Er wordt een marktstudie naar kansrijke, in meerdere opzichten duurzame alternatieven voor fossiele brandstoffen gestart.

5.2 Natuur, landschap, groen en een vitaal platteland

Een groene leefomgeving is een essentiële levensbehoefte van stedelingen en plattelanders. Het draagt bij aan een aantrekkelijke woon- en leefomgeving, een goed investeringsklimaat voor ondernemers, verbetering van de luchtkwaliteit, en zorgt voor ruimte om te bewegen en te ontspannen.

Behoud en op termijn verbetering van de biodiversiteit is een belangrijke voorwaarde voor de natuur in ons land en daarmee voor een leefbare samenleving. Een sterke biodiversiteit is de levensverzekering voor huidige en toekomstige generaties. De werkelijkheid is dat zowel het aantal soorten afneemt als de populaties binnen soorten (de bijzondere soorten worden zeldzamer, de gewone algemener). Het natuurbeleid is er op gericht de achteruitgang van biodiversiteit te stoppen en waar mogelijk te verbeteren. Dat gebeurt langs twee sporen: door de bescherming van gebieden én soorten.

In Nederland wordt al jaren gewerkt aan de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), een samenhangend netwerk van natuurgebieden van 728 500 hectare. Dit kabinet investeert extra in natuur zodat de EHS, conform de doelstelling, in 2018 is gerealiseerd. De kwalitatieve doelstelling maakt deel uit van de planvorming voor de ontwikkeling van de EHS in 2018. Veel van de instrumenten die te maken hebben met de realisatie van de EHS worden sinds 1 januari 2007 uitgevoerd door de provincies. In 2008 wordt samen met de provincies bezien wat de in 2007 uitgevoerde evaluatie naar de omslag van «minder verwerving naar meer beheer» betekent voor het beleid en de instrumenten voor de EHS. Daarnaast worden met provincies en terreinbeherende organisaties afspraken gemaakt over het versterken en borgen van de natuurlijke kwaliteit van de EHS.

Het beschermen en behouden van de landschappelijke, cultuurhistorische, archeologische en aardkundige waarden van het landelijk gebied vindt plaats via wettelijke en ruimtelijke kaders (bijvoorbeeld Monumentenzorg en Nota Ruimte) en beheer.

Net als de EHS draagt ook Natura-2000, de Nederlandse bijdrage aan het Europees netwerk van natuurgebieden, bij aan het behoud en ontwikkeling van biodiversiteit in Nederland. In 2008 wordt verder gegaan met het aanwijzen van gebieden én met het opstellen van beheerplannen om vast te leggen hoe en op welke termijn natuurdoelen in een bepaald gebied worden gerealiseerd. Een en ander wordt afgestemd met de beheerplannen voor de Kaderrichtlijn Water.

Eind 2007 wordt de evaluatie van bestaande natuurwetgeving, de Natuurbeschermingswet, de Flora- en faunawet en de Boswet afgerond. Op basis van de resultaten van de evaluatie wordt in 2008 bezien of een herijking van de wetten nodig is. Programmatische handhaving is één van de aspecten die daarbij in ogenschouw wordt genomen.

Een goed voorbeeld van een integrale benadering van soorten en gebieden is de leefgebiedenbenadering, gericht op het inzetten van maatregelen die betrekking hebben op leefgebieden en waarmee meerdere soorten actief kunnen worden beschermd. De leefgebiedenbenadering biedt ruimte aan zowel ecologische als economische ontwikkeling. De Gegevensautoriteit Natuur organiseert in dit kader een actuele en betrouwbare gegevensvoorziening. In 2007 is een aantal pilots voor de leefgebiedenbenadering uitgevoerd. In 2008 moet deze op grotere schaal worden toegepast.

Voor de natuur is het van essentieel belang dat mensen zich er mee verbonden voelen. Een natuur die mensen zelf kunnen beleven en ervaren. Eén belangrijke manier om mens en natuur dichter bij elkaar te brengen is te zorgen dat kinderen weer weten wat het is om in de natuur te zijn. Kinderen en jongeren in de stad raken steeds verder verwijderd van de natuur. Dat betekent dat op termijn een risico voor de maatschappelijke verbondenheid met en zorg voor de natuur. In het kader van het programma «Jeugd, natuur, voedsel en gezondheid» wordt een plan van aanpak uitgewerkt dat in 2008 in praktijk wordt gebracht. De minister wil nadrukkelijk oog hebben voor wat de jeugd (in haar diversiteit) raakt in de natuur en op basis daarvan bezien hoe tussen jeugd en natuurbeleid bruggen kunnen worden gebouwd. Tevens wil zij werk maken van Natuur- en Milieueducatie.

De ruimtelijke verschillen binnen Nederland zullen de komende jaren naar verwachting verder toenemen. De druk op de ruimte zal met name in de Randstad sterk blijven toenemen, en daarmee de druk op groene gebieden in en om steden. Maar ook nationaal historische landschappen in het Westen als het Groene Hart of de Nieuwe Hollandse Waterlinie voelen de concurrerende claims op de ruimte: wonen, werken, recreëren, natuur, landbouw, etc. In andere delen van Nederland zal de ruimtedruk op termijn (na 2020) naar verwachting afnemen, hoewel ook daar lokaal natuur en groen in de knel kunnen blijven komen.

Veel burgers maken zich zorgen over de kwaliteit van hun directe omgeving en krijgen het gevoel dat hun omgeving wordt dichtgebouwd en verrommelt. Steeds meer mensen lijken het eens te zijn over hoe we níet met onze ruimte om moeten gaan, maar de vraag «hoe dan wel?» is lastiger te beantwoorden. Iedereen wil een mooi huis met tuin, liefst dicht bij het centrum, maar ook niet te ver bij een mooi landschap vandaan. Er is dus een grote spanning tussen de gewenste schoonheid en beleving van de leefomgeving aan de ene kant en de concurrerende claim op de ruimte voor wonen, werken, recreatie aan de andere kant. Het behoud van de (nationale) landschappen staat onder druk; steeds meer (historische) landschapelementen zijn aan het verdwijnen. Herstel van verdwenen landschapselementen kost veel geld. Uit een maatschappelijke kostenbaten analyse komt naar voren dat tegenover investeringen in landschap veel omvangrijker maatschappelijke baten staan. Investeren in groen en landschap levert euro’s op en geluk. De kunst is natuurlijk om kosten en baten op een slimme manier aan elkaar te koppelen, dat de neerwaartse spiraal wordt gekeerd. Daar gaat de minister zich voor inzetten.

Meer dan de helft van de 31 grote steden kampt met een tekort aan groen, onder meer als gevolg van stedelijke verdichting en doordat er te weinig groen is aangelegd bij nieuwbouw. Een gemiste kans, want groen in de buurt is een remedie voor veel maatschappelijke kwalen. Groen biedt mogelijkheden tot beweging, verbetert de luchtkwaliteit, biedt meer economische waarde. Door onderzoek zal dit tekort nader worden onderbouwd en een kwantitatief en kwalitatief gewicht worden toegekend. De minister is er ook van overtuigd dat groen mensen bij elkaar kan brengen.

Kortom: meer groen biedt meer welzijn. Ook om de grote steden wordt gewerkt aan de realisatie van 16 000 ha. groene gebieden in 2013. De realisatie van deze gebieden draagt bij aan de leefbaarheid en attractiviteit van grote steden. Hierbij is het belangrijk om te zorgen voor een goede toegankelijkheid vanuit de stad naar deze groene gebieden. Hiervoor gaat de minister zich samen met provincies, steden en maatschappelijke organisaties inzetten.

Het groen moet ook aan de groeiende vraag naar mogelijkheden voor recreatie voldoen. Welvaart en vrije tijd bieden mensen veel kansen te recreëren. De minister voorziet voor de recreatiesector dan ook een zonnige toekomst. Wandel- en fietspaden en geschikte vaarwegen worden momenteel in grote getale aangelegd. Daarnaast kan de recreatiesector geholpen worden te professionaliseren. Het verminderen van regeldruk en beperkingen zal de sector ook al een stuk op weg helpen.

Een interessante ontwikkeling vindt de minister dat stedelingen naar het platteland (terug) trekken en investeren in het behoud daarvan. Deze buitenlui hebben vaak hun wortels liggen op het platteland of hechten veel waarde aan een mooie en groene omgeving. Zij ontpoppen zich tot nieuwe dragers van het platteland. De minister is blij met deze beweging en vindt het belangrijk deze groep actief te betrekken bij het onderhoud en de ontwikkeling van het platteland. De groene sector leent zich bij uitstek voor de vormgeving van de in het Coalitieakkoord opgenomen verplichte stage voor jongeren. De minister richt zich zowel op de stagevervulling in het groene onderwijs zelf, met een voorbeeldfunctie voor het overig onderwijs, als op het (laten) creëren van stageplaatsen in het groene domein. Om jongeren al vroeg bewust te maken van de waarde van onze aarde en de zorg voor hun leefomgeving, ziet de minister dus veel perspectief in het aanbieden van maatschappelijke stageplaatsen, bijvoorbeeld in de sfeer van natuur- en landschapsbeheer, voedselkwaliteit en diergezondheid en zorg- en educatieboerderijen. De minister wil het groene onderwijs aanmoedigen hiertoe pilots te starten.

Niet alleen de economische of ecologische aspecten van het platteland gaan de minister aan het hart. De sociale functie van het platteland moet niet worden vergeten. Om ervoor te zorgen dat er meer aandacht komt voor de sociale en culturele aspecten, zal een sociaal stimuleringsbudget platteland worden ingezet voor projecten die een bijdrage leveren aan de versterking van de regionale identiteit, bewustwording en de ontwikkeling van basisvoorzieningen op het platteland.

Concrete acties in 2008–2012:

• In 2008 wordt verder gegaan met het aanwijzen van Natura-2000 gebieden én met het opstellen van beheerplannen om vast te leggen hoe en op welke termijn natuurdoelen in een bepaald gebied worden gerealiseerd.

• In 2007 wordt het programma «Jeugd, natuur, voedsel en gezondheid» uitgewerkt en in 2008 in praktijk gebracht.

• Het realiseren van groene gebieden rond de steden van in totaal 16 000 ha in 2013;

• De presentatie van de Agenda Landschap in 2008 en het daarmee samenhangende «plan van aanpak» voor uitvoering met medeoverheden en maatschappelijke organisaties van gebiedsgerichte voorstellen op basis van het Deltaplan voor het landschap «Nederland weer mooi».

• Het samen met de medeoverheden bundelen en saneren van ongewenste bedrijfsactiviteiten, waaronder verspreide glastuinbouw. Daarbij wordt de optie van een saneringsfonds verkend.

• Het mogelijk maken van het bouwen van woningen in plattelandsgemeenten voor de eigen bevolking. De Huisvestingswet zal hiervoor in overleg met de minister van Wonen, wijken en Integratie (WWI) worden aangepast.

• Ontwikkelen van een meetlat voor groene kwaliteit en kwantiteit in en om de stad.

• Uitvoeren van de leefgebiedenbenadering.

• Vereenvoudiging van de natuurwetgeving.

• Instelling Taskforce Biodiversiteit die vanuit nationaal en internationaal perspectief concrete voorstellen doet voor het ontwikkelen van de beleidsagenda biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen.

• Inzetten op het realiseren van 10 000 maatschappelijke stages in de LNV-sectoren.

5.3 Voedsel

De sleutel voor een verduurzaming van de voedselketen ligt voor de minister bij een op de consument gericht voedselbeleid. Daar waar de consument zijn wensen ten aanzien van maatschappelijke vraagstukken, zoals dierenwelzijn, energie, milieu, inrichting van de groene ruimte en eerlijke handel omzet in concrete daden, zal naar het oordeel van de minister een grote stap gezet kunnen worden naar verduurzaming van de voedselketen. Zonder haar aandacht voor de voedselproducerende partijen te laten verslappen, wil de minister zich in de komende jaren explicieter richten op de consument en zijn voedsel. Enkele zaken zijn daarbij voor haar belangrijk.

In de eerste plaats wil de minister inzetten op het vergroten van het kennisniveau van de consument op het terrein van voedsel. Zij vindt het van groot belang dat de consument voldoende kennis heeft van de vele aspecten die met de productie en samenstelling van zijn voedsel samenhangen. Het is van belang dat de consument zicht heeft op de bredere context waarin zijn voedselpakket tot stand komt. Deze context wordt gevormd door onder andere de herkomst van zijn voedsel en de productiewijze ervan. Kennis van deze fundamentele zaken kan de burger zijn voedselconsumptiepatroon helpen plaatsen in een bredere maatschappelijke context, waarin vraagstukken rond duurzaamheid tot een oplossing gebracht dienen te worden.

Verhoging van het kennisniveau omtrent voedsel(productie) leidt niet automatisch tot een aanpassing van het consumptiegedrag. De minister wil in de tweede plaats dan ook permanent met de burger in gesprek blijven over de keuze die hij als goed geïnformeerde consument maakt en welke maatschappelijke waarden hij daarbij laat prevaleren. Om het gesprek met de burger over zijn consumptiegedrag en keuzes rond zijn voedselpakket te vergemakkelijken, wil de minister in 2008 een eerste versie van de «Staat van voedsel in Nederland» uitbrengen. In deze rapportage zal in beeld worden gebracht wat consumenten voor maatschappelijke wensen hebben ten aanzien van bijvoorbeeld dierenwelzijn of milieu en in welke mate zij deze wensen verdisconteren in hun aankoopgedrag. Eventuele verschillen tussen consumentenwensen en consumentengedrag zullen voor de minister aanleiding zijn om het maatschappelijk debat hierover aan te gaan. Door het inzichtelijk maken van zijn gedrag, wil de minister de consumenten helpen zich meer bewust te worden van zijn – vaak wellicht impliciet genomen – keuzes.

Bij de activiteiten wil de minister andere partijen zoveel mogelijk betrekken. De overheid is niet de enige, en ook niet de eerste, die de consument kan beïnvloeden in zijn keuzes voor duurzamer consumptie. Het actief betrekken van andere partijen – en met name de retail en consumenten- en andere maatschappelijke organisaties – acht de minister op de genoemde activiteiten een belangrijke aanvulling.

Op het gebied van gezonde voeding wil de minister een bijdrage leveren aan de verbetering van het voedselpakket en het voedingspatroon ten aanzien van gezondheid. Vooral door middel van onderzoek, onderwijs, innovatiestimulering en voorlichting aan de consument wil zij een verbetering van het aanbod en de consumptie van gezonde voedingsmiddelen stimuleren.

Gezonde dieren zorgen voor beter voedsel. De minister wil daarom de komende jaren met de sector stevig inzetten op diergezondheid. Het risico van dierziekte-uitbraken blijft aanwezig en ook nieuwe dierziekten kunnen zich aandienen. Het diergezondheidsbeleid is gericht op gezond houden van de Nederlandse veestapel en met name op het voorkomen van uitbraken van zeer besmettelijke dierziekten. Indien zich desondanks toch een uitbraak voordoet, zijn de inspanningen van LNV erop gericht de gevolgen hiervan zowel op maatschappelijk als op economisch vlak beperkt te houden. In dat geval staan het behoud van de gezondheid van de dierpopulatie en de bescherming van de volksgezondheid tegen risico’s die verband houden met dierziekten centraal. Daarbij wordt rekening gehouden met de intrinsieke waarde van het dier en worden verstoringen van de (inter)nationale handel zo veel mogelijk voorkomen. Belangrijk is ook het verantwoord gebruik van dierbehandelingsmiddelen zoals antibiotica. Met investeringen in kennis en innovaties rond resistentie en alternatieven voor antibiotica in de dierhouderij wil de minister de negatieve gevolgen voor mens en dier verminderen.

Dit zijn aandachtsvelden die uitgewerkt gaan worden. Dit wordt beschreven in de Nationale Agenda Diergezondheid 2007–2013 die de minister dit najaar naar de Tweede Kamer zal sturen. Het toekomstige diergezondheidsbeleid moet zich nog meer dan voorheen richten op een integrale afweging van alle maatschappelijke belangen en die van het dier. Dit geldt zowel voor de preventie van dierziekten als ook voor de bestrijding.

Het is niet langer maatschappelijk acceptabel dat in tijden van crises houders van hobbydieren en natuurdieren te maken krijgen met maatregelen die slechts een economische afweging kennen. Bij vaststelling van de te treffen maatregelen dient meer aandacht geschonken te worden aan de intrinsieke waarde van het dier en daarmee aan de wens van de burger. De minister wil daarom meer aandacht geven aan de positie van houders van hobbydieren en natuurdieren. Tevens wil zij de samenwerking met maatschappelijke actoren bij de bevordering van de gezondheid van het dier versterken.

Daarnaast verdienen de effecten van globalisering en klimaatverandering grote aandacht. Mensen reizen steeds meer en verder, waarbij zij zich niet altijd bewust zijn van het feit dat ook dierziekten mee terug kunnen reizen. Door de opwarming van de aarde kunnen dierziekten in Nederland geïntroduceerd worden die eerder niet voorkwamen. Binnen de Europese Unie speelt hetzelfde type ontwikkelingen hetgeen ertoe heeft geleid dat de Europese Commissie het initiatief heeft genomen een nieuwe strategie voor het Europese diergezondheidsbeleid te formuleren, de Community Animal Health Policy (CAHP) 2007–2013. Deze wordt eind 2007 afgerond en gepresenteerd. Belangrijk speerpunt voor Nederland is de harmonisering van de financiering van het diergezondheidsbeleid.

Concrete acties in 2008–2012:

• De ingezette koers rond smaaklessen met kracht voortzetten.

• De Week van de Smaak uitbouwen.

• De inzet en expertise van het Voedingscentrum Nederland optimaal benutten voor onafhankelijke en objectieve consumentenvoorlichting.

• Informatie aan consument door middel van bijvoorbeeld etikettering en keurmerken (uniformering)stimuleren.

• Door middel van onderzoek, onderwijs, innovatiestimulering en voorlichting aan de consument verbetering van het aanbod en de consumptie van gezonde voedingsmiddelen stimuleren.

• Eerste rapportage «Staat van voedsel in Nederland» uitbrengen.

• Enkele maatschappelijke debatten rond voedsel en consumentengedrag beleggen.

• Europese promotiegelden inzetten voor het stimuleren van de consumptie van groente en fruit door jeugd op de basisschool.

• Voortzetting van de stimuleringsprijs gezonde schoolkantine (met VWS, OCW en VROM).

In 2008 wil de minister zich richten op uitvoering van de acties uit de Nationale Agenda Diergezondheid 2007–2013 met de volgende speerpunten:

• Uitwerking van «differentiatie» voor hobbydieren, natuurdieren en gezelschapsdieren.

• Versterking van risicogebaseerd preventiebeleid in overleg met het bedrijfsleven.

• De uitwerking van de Community Animal Health Policy.

2.1.2 Financieel kader voor 2008

Uitgaven

De begroting van de uitgaven voor 2008 is ten opzichte van de meerjarencijfers in de begroting 2007 bijgesteld met € 116 mln. Deze bijstelling bestaat uit de mutaties, zoals opgenomen in onderstaande tabel.

De mutaties 1 t/m 5 zijn reeds in de eerste suppletore wet samenhangende met de Voorjaarsnota 2007 aan de Kamer voorgelegd.

1. Overtollige ruilgronden voor Groen en de Stad

Conform het 2e meerjarenprogramma van de Agenda Vitaal Platteland worden de verkoopopbrengsten van ruilgronden ingezet voor de aankoop van gronden ten behoeve van het beleidsdoel Groen en de Stad. Deze aankopen en de financiering daarvan maken deel uit van het ILG.

2. Voedsel en Warenautoriteit

Er is een aantal ontwikkelingen, die bij de recent georganiseerde Voedsel en Warenautoriteit (VWA) cumuleert en leidt tot tekorten: de markt voor VWA diensten krimpt, het nieuwe retributiestelsel om de kosten door te berekenen is door de Tweede Kamer aangehouden en de nieuwe EU-regels in 2006 hebben als gevolg dat het bedrijfsleven een toegenomen eigen controleverantwoordelijkheid heeft gekregen, waardoor de noodzaak tot keuringen en controles door de VWA zijn afgenomen. Er is een plan tot organisatieverandering opgesteld wat moet leiden tot structureel evenwicht.

3. Stijging leerlingenaantallen

Dit betreft een structurele ramingbijstelling van de bekostiging van extra geleverde prestaties door de Wageningen Universiteit en van de bekostiging van Voorbereidende en Ondersteunende Activiteiten (VOA) in het MBO groen vanwege een stijging in het leerlingenaantal.

4. Loon- en prijsbijstelling

De loon- en prijsbijstelling 2007 is overgeboekt naar de departementen.

5. Eindejaarsmarge en Gegevensautoriteit

De eindejaarsmarge betreft onder meer de reguliere overheidsbijdrage voor het voor het ophalen en verwerken van kadavers. Naast de eindejaarsmarge is € 20 mln overgeheveld voor de oprichting van een Gegevensautoriteit Natuur

6. Intensiverings-enveloppen tranche 2008

De tranche 2008 van de intensiveringsenveloppen uit het Coalitieakkoord wordt aan de LNV-begroting toegevoegd.

7. Bufferzones, milieukwaliteit EHS en bodemsanering

De Ministeries van VROM en V&W leveren middels jaarlijkse betaling een bijdrage aan met name de aankoop van bufferzones, de verbetering van de milieukwaliteit van de EHS, de waterbodemkwaliteit en de bodemsanering.

8. Verrekening MIA glastuinbouw

Voor het stimuleren van de energietransitie in de glastuinbouw, hetgeen nodig is vanwege de hoge energieprijzen en de CO₂ problematiek, lag het in de bedoeling de Milieuinvesteringsaftrek (MIA) in 2007 voor Groen Label Kassen te verhogen van 40% naar 50%. Ter bevordering van de effectiviteit wordt nu met de verhoging goemoeide bedrag, omgezet naar directe steun in de vorm van subsidie-uitgaven.

9. Destructie dierlijke kadavers

LNV neemt de inspanningsverplichting op zich om met ingang van 2010 de kosten van destructie van dierlijke kadavers alsmede de bewakings- en bestrijdingskosten van dierziekten onder het convenant Diergezondheidsfonds ten laste van het bedrijfsleven te brengen. De hiervoor benodigde bedragen voor 2008 en 2009 worden voor 2008 vanuit het Diergezondheidsfonds aan de LNV-begroting toegevoegd en voor 2009 generaal verwerkt.

10. Loon- en prijsbijstelling HGIS

De loon- en prijsbijstelling voor uitgaven die vallen onder de Homogene Groep Internationale Samenwerking is aan de begroting toegevoegd.

11. Project Mainport Rotterdam

De ministeries van VROM en EZ leveren middels een budgetoverheveling een bijdrage ten behoeve van de aanleg van natuurgebieden in het kader van het Project Mainport Rotterdam.

12. Dierziektebestrijding

De begroting wordt voor 2007 t/m 2009 verhoogd in verband met uitvoeringskosten van monitoring en bestrijding van dierziekten.

13. Glastuinbouw 2007

Bij begrotingsvoorbereiding 2007 is voor de periode 2007–2009 jaarlijks € 35 mln. beschikbaar gesteld voor het versneld doorvoeren van innovatieve, energiebesparende maatregelen in de glastuinbouwsector. De uitgaven die geraamd waren voor 2007 zullen echter grotendeels in latere jaren plaatsvinden.

14 en 15 Verlaging ILG-budget en bijdrage provincie ILG

Tussen rijk en provincies is overeengekomen dat de provincies voor € 70 mln bijdragen aan het ILG-budget in 2008. Er wijzigt hiermee echter niets in de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden zoals die zijn vastgelegd in de Wet Inrichting Landelijk Gebied en de bestuursovereenkomsten. De bijdrage van de provincies is via een verhoging van het ontvangsten- en uitgavenkader met € 70 mln verwerkt. Gelijktijdig is € 70 mln. ten gunste van het generale beeld gebracht, volledig in lijn met coalitieakkoord. De bijdrage van de provincies betreft derhalve geen intensivering.

16. BTW-compensatiefonds ILG

In de bestuursovereenkomsten over het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) is een bepaling opgenomen over de BTW-compensatie uit het BTW-compensatiefonds (BCF). Provincies hebben op basis van de Wet op het BCF het recht om compensabele BTW te declareren bij het BCF. Gegeven dit recht op declaratie van compensabele BTW en het feit dat het ILG-budget inclusief BTW aan de provincies zou worden toegekend, is op basis van een afspraak in de bestuursovereenkomst vastgelegd dat 3,7% van het ILG-budget vooraf wordt afgeroomd ter voeding van het BCF.

17 t/m 20 Taakstellingen

Een aantal taakstellingen uit het Coalitieakkoord is in de LNV-begroting verwerkt op de diverse relevante artikelen, te weten:

– Subsidietaakstelling;

– Efficiencytaakstelling;

– Taakstelling Teldatum MBO;

– Huisvestingstaakstelling.

21 Overige

De verhoging met € 13 mln. voor 2007 bestaat voor € 9,7 mln. uit o.m. de FES-projecten «Transitie duurzame landbouw» en «Groene Genetica». Voor 2012 is o.m. een correctie verwerkt van – € 5 mln. voor het FES-project Phytophtora dat t/m 2011 doorloopt.

22 Aanvullend pakket Augustusbrief

Het Kabinet heeft bij Augustusbrief 2007 een aanvullend pakket van maatregelen opgelegd aan de departementen. Het betreft een generieke subsidietaakstelling bovenop de reeds opgelegde taakstelling subsidies uit het Coalitieakkoord en een korting op het materieel budget.

Tranche 2008

De bedragen voor 2008, inclusief de meerjarige doorwerkingen, zijn opgenomen in de tabellen voor budgettaire gevolgen van beleid. De resterende bedragen voor 2009 en verder blijven conform Kabinetsafspraak gereserveerd voor LNV op de aanvullende post van het Rijk. Dit betreft de oploop van de enveloppen uit het Coalitieakkoord minus de belegde bedragen uit de tranche 2008. Deze bedragen worden jaarlijks bij Kaderbrief/Voorjaarsnota per tranche beschikbaar gesteld aan LNV.

In de begroting van 2008 zijn de volgende intensiveringsreeksen verwerkt (in mln €):

Voor een verdere toelichting op de intensiveringen wordt verwezen naar de relevante beleidsartikelen.

Tegenover de intensiveringen staan ook de taakstellingen, die vanuit het Coalitieakkoord zijn opgelegd over de jaren 2008–2011 en verder. Deze taakstellingen zijn verwerkt naar de relevante beleidsartikelen. In de toelichting van artikel 28 is dit zichtbaar gemaakt.

Taakstellingen voor LNV over de periode 2008–2011 en verder (in mln €):

Ontvangsten

De begroting van de ontvangsten voor 2008 is ten opzichte van de meerjarencijfers in de begroting 2007 bijgesteld met € 256 mln.

1. Landbouwheffingen

De raming voor landbouwheffingen wordt structureel met ca. € 150 mln. verhoogd.

2. Bijdrage provincies ILG

Deze mutatie wordt toegelicht bij punt 14 en 15 van de uitgaven.

3. Overtollige ruilgronden voor Groen en de stad

Deze mutatie wordt toegelicht bij punt 1 van de uitgaven.

4. Bijdrage VROM/ V&W ILG

Deze mutatie wordt toegelicht bij punt 7 van de uitgaven.

5. Destructie dierlijke kadavers

Deze mutatie wordt toegelicht bij punt 9 van de uitgaven.

6. RBV

De hogere ontvangsten houden verband met het feit dat voorgaande jaren LNV het provinciale deel (voor sloop) van de RBV-regeling (Regeling Bedrijfsbeëindiging Veehouderijtakken) heeft voorgefinancierd. Deze middelen worden van de provincies terug ontvangen.

7. Overige

De verhoging in 2007 bestaat voor € 9,7 mln. uit o.m. de FES-projecten «Transitie duurzame landbouw» en «Groene Genetica». Voor 2012 is o.m. een correctie verwerkt van – € 5 mln. voor het FES-project Phytophtora dat t/m 2011 doorloopt. Zie ook punt 19 bij de uitgaven.

ILG overzichtsconstructie

Om een goed inzicht te bieden in de totale omvang van het beschikbare ILG-budget en de herkomst ervan is een overzichtsconstructie opgesteld over de totale ILG-periode van 2007–2013. In deze overzichtsconstructie zijn ook de bijdragen van andere departementen aan het ILG opgenomen. In het kader van het ILG is afgesproken dat de andere betrokken departementen (VROM, V&W en OCW) hun bijdragen overboeken (via een bijdrageconstructie) naar de LNV-begroting en dat de minister van LNV zorgdraagt voor de jaarlijkse stortingen ten behoeve van de provincies.

Hoewel in de begroting 2008 de budgetten meerjarig tot en met 2012 worden vastgelegd, is er in de overzichtsconstructie voor gekozen de budgetten tot en met 2013 (dus voor de gehele ILG-periode) weer te geven. Voor het jaar 2013 zijn de budgetten opgenomen onder het voorbehoud van definitieve extrapolatie van deze budgetten in de begrotingen van 2009.

De totale omvang van het aan de provincies beschikte ILG-budget komt uit op € 3,2 miljard. Op de LNV begroting is beschikbaar € 3,0 miljard. Het verschil wordt verklaard door:

– De afgedragen BTW naar het BTW compensatiefonds;

– De subsidietaakstelling uit het Coalitieakkoord welke deels is toegerekend aan ILG budgetten;

– De extrapolatie op het Programma Beheer (2012–2013).

– De reservering FES-gelden ten behoeve van de Westerschelde.

Het beschikbaar budget voor ILG op de LNV begroting is exclusief de bijdragen van de EU en exclusief de leenplafonds voor de verwerving van EHS.

De minister van LNV is op basis van de bestuursovereenkomsten met de provincies namens het Rijk per provincie een verplichting aangegaan voor de gehele ILG-periode. De hiertoe benodigde verplichtingenruimte is in 2007 aangegaan.

Tussen rijk en provincies is overeengekomen dat de provincies voor € 70 mln bijdragen aan het ILG-budget in 2008. Er wijzigt hiermee echter niets in de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden zoals die zijn vastgelegd in de Wet Inrichting Landelijk Gebied en de bestuursovereenkomsten.

Groene Hart overzichtsconstructie

Met de uitvoeringsagenda van de Nota Ruimte is een viertal gebiedsgerichte rijksprogramma’s ingesteld. VROM coördineert voor het kabinet de inzet voor de nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur en de wettelijke basiskwaliteiten. De minister van LNV is programmaminister voor het Groene Hart, één van deze rijksprogramma’s die deel uitmaken van de uitvoeringsagenda. Binnen dit programma neemt het kabinet besluiten over ontwikkelingen rond wonen, werken, infrastructuur, natuur en landschap in samenhang met elkaar. Aan het rijksprogramma Groene Hart wordt intensief samengewerkt tussen rijk en regio, waarbij de regie voor dit programma in handen ligt van de regio, in het bijzonder de provincies. In de overzichtsconstructie is in beeld gebracht welke budgetten vanuit welke departementale begrotingen beschikbaar komen voor het Groene Hart en de daarmee samenhangende projecten. De definitieve toedeling van de Nota Ruimte middelen dient nog plaats te vinden. Op basis van deze definitieve toedeling kan de overzichtsconstructie verder worden gecompleteerd.

Overzicht Groene Hart

LNV doelstellingen uit het Beleidsprogramma 2007–2011

In onderstaande tabel zijn de LNV doelstellingen uit het Beleidsprogramma 2007–2011 opgenomen.

Overzicht intensiveringsmiddelen LNV Coalitieakkoord 2008–2011

In onderstaand overzicht wordt een budgettair beeld gepresenteerd van de voor LNV beschikbare intensiveringsmiddelen voor de komende Kabinetsperiode 2008–2011. De tranche «intensiveringen 2008» is in deze begroting verwerkt. In het financieel kader van de Beleidsagenda is een overzicht opgenomen van de verwerkte intensiveringen 2008. De resterende middelen blijven voorlopig op de aanvullende post staan van de Rijksbegroting. De verdeling van deze middelen ten dienste van nieuw beleid wordt toebedeeld bij volgende begrotingsvoorbereidingen.

– Transitie Noordzeevisserij

Een fors bedrag van deze intensiveringsmiddelen wordt ingezet voor de noodzakelijke transitie van de Noordzeevisserij. De Noordzee heeft te kampen met sterk teruglopende visbestanden, hoge brandstofkosten en steeds kritischer maatschappelijke signalen over de toegepaste vistechnieken. De sector zal duurzamer, in de meest brede zin van het woord, moeten gaan vissen en zal versneld moeten investeren in nieuwe, ecologisch vriendelijke, vistechnieken. LNV realiseert in goed overleg met de sector een transitie van de Noordzeevisserij om enerzijds de noodzakelijke innovatie, gericht op onder meer duurzaamheid, energiebesparing en samenwerking in de keten, te ondersteunen en anderzijds te komen tot een betere balans tussen de vangstmogelijkheden en capaciteit.

– Innovatievouchers

De regeling Innovatievouchers wordt voortgezet en uitgebreid naar alle soorten MKB bedrijven, waaronder ook agrarische bedrijven. De middelen hiervoor komen bij EZ op de begroting. De reikwijdte van de open te stellen regeling moet voorzien in de behoeften binnen het agrarisch MKB. Op basis van een raming van het aantal MKB’s en het agrarisch deel hiervan is de opgenomen LNV reeks naar verwachting voldoende om tegemoet te komen aan de doelstelling uit het Beleidsprogramma inzake het agrarisch deel van het MKB.

– Regeling Jonge agrariërs

LNV zal de ondersteuning van jonge ondernemende agrariërs voortzetten. De investeringsregeling Jonge Agrariërs biedt financiële ondersteuning voor jonge agrariërs met beperkte solvabiliteit die na de bedrijfsovername willen investeren in kwaliteitsverbetering, innovatie, dierenwelzijn, milieu, verlaging van de productiekosten, omschakeling van productie of diversificatie van productie.

– Borgstellingsfonds

De toegang tot de kapitaalmarkt voor snel groeiende ondernemingen wordt vergemakkelijkt. Voor agrarische bedrijven zal LNV het Borgstellingsfonds uitbreiden.

– Ontwikkelpilots Multifunctionele landbouw

LNV stelt een taskforce multifunctionele landbouw in om de professionalisering van de multifunctionele landbouw te versterken door middel van pilots. Daarbij zal worden ingespeeld op de latente en aanwezige maatschappelijke vraag naar bijvoorbeeld zorg, streekproducten, recreatie en toerisme, etc. Door o.a. in te zetten op ontwikkelpilots zal voor de diverse deelsectoren binnen de multifunctionele landbouw een gerichte impuls worden gegeven aan de noodzakelijke marktcreatie en ketenontwikkeling. Ook kunnen ontwikkelpilots worden ondersteund die een meer gebiedsgerichte invalshoek hebben.

De middelen voor het groene onderwijs worden naar evenredigheid budgettair verwerkt bij 1e suppletoire wet 2008 vanuit de begroting van OCW. Deze intensiveringsmiddelen worden ingezet ter versterking van:

– de samenwerking tussen de groene onderwijsinstellingen, bedrijfsleven en onderzoek.

– het kabinetsvoornemen om alle leerlingen in het voortgezet onderwijs op een bepaald moment een maatschappelijke stage te laten volgen voor zowel leerlingen in het groene onderwijs als voor leerlingen ressorterend onder het OCW-onderwijs die maatschappelijke stages in de groene sector willen volgen;

– het voorkomen van voortijdig schoolverlaten;

– de geleidelijke invoering van gratis schoolboeken in het voortgezet onderwijs;

– de kwaliteitsverbetering van het onderwijs (investeringen in lerarentekort en investeren in arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden van onderwijzend en onderwijsondersteunend personeel).

Landschap en natuur (EHS)

De inzet van deze middelen wordt vanaf 2009 benut ten behoeve van de kwantitatieve en kwalitatieve doelen per 2018 van de Ecologische Hoofdstructuur. Het realiseren van deze EHS staat voorop. Daarnaast worden middelen benut ter financiering van (beheer en ontwikkeling van) bijvoorbeeld nationale landschapsprojecten, de uitwerking van het rivierengebied, exotenbeleid en leefgebiedenbenadering.

Luchtkwaliteit

Investeringen in luchtwassers in stallen worden gestimuleerd, waardoor de uitstoot van fijnstof vermindert en de natuurcondities verbeteren.

Vitaal platteland

Voor het bereiken van de doelstelling 15 891 hectares groen om de stad is in het beleidsprogramma een intensivering voor verwerven en inrichting van groene gebieden voorzien via het Provinciefonds. Het Rijk heeft daarnaast de opgave 50% van beheerskosten voor Groen en de Stad gebieden te financieren. Bovendien beoogt LNV met de inzet van deze middelen en met behulp van groene partners een stimulans te geven aan groenontwikkeling voor 16 miljoen Nederlanders in en om stedelijke gebieden.

Dierenwelzijn

In het najaar van 2007 zal de Tweede Kamer de nota dierenwelzijn worden aangeboden. LNV streeft ernaar dat in 2011 5% van stallen integraal duurzaam en diervriendelijk zijn en zal innovaties, investeringen in diervriendelijke systemen en consumentenvraag naar diervriendelijke producten stimuleren. LNV intensiveert de handhaving op dierenwelzijn en zal streven naar aanscherping van wettelijke eisen in Europees verband.

Werkprogramma schoon en zuinig

Deze middelen zijn bestemd voor de introductie van het stimuleren van semi-gesloten kassen in de glastuinbouw ter reductie van het gebruik van fossiele brandstoffen. De middelen worden toegevoegd aan de Mei-regeling (Marktintroductie Energie Innovaties). Verder zijn middelen beschikbaar gesteld voor innovatieve energieprojecten via het Fonds Economische Structuurversterking (FES).

Het thema CBRN-weerstandverhoging onderzoeksinstellingen richt zich op het treffen van veiligheidsmaatregelen bij publieke onderzoeksinstellingen, waaronder universiteiten en onderzoeksinstituten binnen het LNV domein.

2.2 De beleidsartikelen

21 Duurzaam ondernemen

Algemene beleidsdoelstelling

Een vitaal en duurzaam agrocomplex met inbegrip van de visserij.

Omschrijving

LNV streeft naar een vitaal en duurzaam agrocomplex met inbegrip van de visserij, waarbij:

• de nationale en internationale marktpositie van het agrocomplex wordt versterkt;

• van natuurlijke hulpbronnen en natuurlijke grondstoffen een duurzaam gebruik wordt gemaakt;

• betrouwbare en hoogwaardige producten voortgebracht worden.

Deze doelstelling richt zich op de verduurzaming van het agrocomplex in Nederland, waarbij zoveel mogelijk de Europese kaders worden gevolgd. Op een aantal terreinen (energie en dierenwelzijn) zet het Kabinet in op een voortrekkersrol in Europa. De verduurzaming geldt niet alleen de milieuaspecten, maar ook de sociale en economische aspecten (bedrijfsontwikkeling en ondernemerschap).

Van grote invloed op het halen van deze beleidsdoelstelling zijn de ontwikkelingen bij het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) en het Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB). Zo is met ingang van 1 januari 2006 in het kader van het vernieuwde GLB de ontkoppelde steunregeling van kracht geworden. Daarnaast is een nieuw plattelandskader voor 2007–2013 ontwikkeld (POP2). Dit nieuwe POP bevat een uitwerking van de nieuwe Kaderverordening Platteland en sluit aan bij de nationale beleidsprioriteiten. Voor de periode 2007–2013 is ook een nieuw Europees Visserijfonds (EVF) ontwikkeld, waarbij ingezet wordt op verdere verduurzaming van het visserijbeleid.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Verantwoordelijkheid LNV

LNV bevordert gunstige randvoorwaarden vóór en faciliteert de ontwikkeling van het agrofoodcomplex. Een krachtige positie van het agrocomplex is in de eerste plaats de verdienste, maar ook de blijvende opgave van ondernemers. LNV definieert niet precies de eindsituatie, laat staan dat het deze effectueert. LNV stelt de randvoorwaarden vast en ondersteunt de ontwikkeling van het agrocomplex, waarbij ruimte is voor duurzaam ondernemerschap en een goed klimaat voor innovatie. Daar waar nodig zorgt LNV voor kennisontwikkeling, bevordert innovatie en samenwerking, stelt robuuste regelgeving en toezichtskaders op en geeft gerichte ondersteuning.

Externe factoren

Het behalen van de doelstelling hangt af van:

• het benutten van het initiatief, de slagkracht en het innovatievermogen van de sector;

• ontwikkelingen op de (internationale) markten;

• ontwikkeling van de internationale en binnenlandse markt voor duurzame kwaliteitsproducten;

• internationale handelsafspraken;

• de ontwikkelingen in het Gemeenschappelijk Landbouw- en Visserijbeleid.

Meetbare gegevens bij de algemene doelstelling

Het behalen van de doelstelling heeft als effect dat:

• de economische koploperspositie van de ondernemingen binnen het Nederlandse agrocomplex op internationaal niveau verder wordt versterkt;

• een forse reductie van het gebruik van energie in sector wordt bereikt;

• betrouwbare, duurzame en kwalitatief hoogwaardige producten in Nederland worden voortgebracht en verhandeld;

• de Nederlandse samenleving waardering heeft voor de economische, ecologische en sociale bijdrage van het agrocomplex.

Indicatoren

N.B. De indicatoren 1 t/m 3 zijn te classificeren als kengetallen volgens de Rijksbegrotingsvoorschriften. In verband met het ontbreken van de realisatiecijfers van de afgelopen jaren is het niet mogelijk deze in de begroting van 2008 te presenteren. Bij de begroting van 2009 streeft LNV ernaar de trendcijfers weer te geven.

1. De toegevoegde waarde geeft de economische waarde weer die wordt gecreëerd door het productieproces. Zij wordt berekend door van de opbrengsten de inkopen bij anderen af te trekken en geeft de vergoeding weer die resteert voor de ingezette arbeid en kapitaal. Een fte staat voor een volwaardige arbeidskracht die full time werkt.

2. De toegevoegde waarde in verhouding tot de EU-15 geeft het verhoudingsgetal weer van de toegevoegde waarde in Nederland in vergelijking met de gemiddelde toegevoegde waarde in de landen van de EU-15.

4. De energie-efficiëntie verbetering glastuinbouw is de verbetering in het primair brandstofverbruik per eenheid product bepaald voor de productieglastuinbouw gerelateerd aan het referentiegebruik in 1980.

5. Deze indicator is een gewogen gemiddelde van verschillende sectoren in de voedings- en genotsmiddelenindustrie. De samenstelling van deze groep is gewijzigd door toetreding van nieuwe sectoren. De raming 2008 is een voorlopige streefwaarde aangezien het beleid op energiegebied op dit moment in ontwikkeling is.

6. De maatschappelijke appreciatiescore is gebaseerd op een door TNS NIPO uitgevoerd onderzoek een geeft in een rapportcijfer uitgedrukt de waardering weer van Nederlandse burgers voor de agrarische sector.

Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de programma-uitgaven

Vanuit het Coalitieakkoord (tranche 2008) worden extra middelen beschikbaar gesteld ten behoeve van de intensivering voor:

• Borgstellingfonds (€ 2 mln) op OD 21.11 Ondernemerschap;

• Ontwikkeling en stimulering dierenwelzijn (€ 4 mln) op OD 21.12 Verbetering dierenwelzijn;

• Ontwikkeling van pilots voor multifunctionele landbouw (€ 2 mln) op OD 21.13 Multifunctionele landbouw;

• Werkprogramma Schoon en Zuinig (€ 10 mln) op OD 21.13 Glastuinbouw;

• Handhaving dierenwelzijn (€ 2 mln) op OD 21.22 Baten-lastendiensten.

De hogere programma-uitgaven in de periode 2008–2011 houden verband met de hogere uitgaven bij de glastuinbouw. Dit betreft € 105 mln (3 x € 35 mln) die in 2007 voor energie besparende regelingen aan de LNV-begroting zijn toegevoegd en het Werkprogramma Schoon en Zuinig.

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

Overzicht onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid

¹ LNV wil in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven de noodzakelijke informatie-uitwisseling tussen partners in de voedselketen en de overheid optimaliseren.

21.11 Verbeteren van ondernemerschap en ondernemersklimaat

Motivering

LNV wil het concurrentievermogen van de agrarische ondernemers versterken. Het beleid richt zich op het stimuleren van goed ondernemerschap bij de Nederlandse agrariërs en het creëren van een goed ondernemersklimaat. Hierbij wordt gestreefd naar een zo laag mogelijke administratieve lastendruk. LNV richt zich verder op het faciliteren van ondernemers bij duurzame investeringen en het bieden van een gunstig perspectief voor jonge agrariërs bij de overname van een bedrijf.

Instrumenten

Jonge agrariërs

• De investeringsregeling Jonge Agrariërs biedt financiële ondersteuning voor jonge agrariërs met beperkte solvabiliteit die na de bedrijfsovername willen investeren in kwaliteitsverbetering, innovatie, dierenwelzijn, milieu, verlaging van de productiekosten, omschakeling van productie of diversificatie van productie.

Ondernemerschap

• Voor agrariërs die advies willen over de randvoorwaarden van het GLB en daarvoor een bedrijfsadviesdienst inroepen, geeft de Regeling LNV-subsidies financiële ondersteuning. De ondersteuningsmaatregel «Beroepsopleiding en voorlichting» uit de regeling LNV-subsidies zal worden ingezet op diverse thema’s zoals vaktechnische kennis randvoorwaarden GLB.

• Het Rijk verleent steun aan het Borgstellingsfonds van de landbouw doormiddel van een staatsgarantie. Met het Borgstellingsfonds wordt financiering van investeringen mogelijk gemaakt die in de markt vanwege een tekort aan zekerheden moeilijk tot stand komt. Doel is om de ontwikkeling in de primaire sector te stimuleren. Met ingang van 2008 wordt ingezet op verdere versterking van de Borgstellingsfacilteit ten behoeve van de ontwikkeling van een innovatieve en duurzame land- en tuinbouw.

• In 2007 is het mogelijk gemaakt om verschillende LNV-subsidieregelingen elektronisch aan te vragen. De elektronische dienstverlening zal in 2008 verder uitgebouwd worden.

• LNV sluit aan en bouwt voort op het programma «Regeldruk bedrijven», waarmee de coördinerende departementen Financiën en Economische Zaken invulling geven aan het kabinetsdoel de administratieve lasten nogmaals met 25% te reduceren. LNV start met een aanpak via twee sporen: vermindering regeldruk en beleefde lasten. In een nieuwe ronde van nulmetingen zullen de administratieve lasten worden gemeten, waarbij ook lasten als nalevingskosten, toezichtslasten en verkrijgingskosten van subsidies worden geïnventariseerd.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. Het % innoverende agrarische bedrijven geeft het percentage van de bedrijven weer dat product- of procesinnovaties heeft doorgevoerd in het betreffende jaar. Het gaat hierbij zowel om bedrijven die als eerste bedrijf iets nieuws hebben doorgevoerd als innovatieve volgers die bij de (eerste) groep hoorden die vernieuwingen hebben doorgevoerd die al eerder door andere zijn ingevoerd.

2. De kwantitatieve doelstelling van 25% reductie wordt beoogd. De precieze formulering van de doelstelling om de administratieve lasten verder te reduceren maakt nog deel uit van besluitvorming.

3. De output-indicator voor het Borgstellingsfonds is niet voorzien van een streefwaarde. Het is geen beleidsambitie te streven naar een voortdurend hoger bedrag voor garantstellingen.

21.12 Bevorderen van maatschappelijk geaccepteerde productievoorwaarden en dierenwelzijn

Motivering

LNV wil de milieubelasting verminderen en een voortrekkersrol vervullen bij het verbeteren van dierenwelzijn. Ze heeft de volgende doelstellingen:

• ontwikkelen en stimuleren van duurzame en diervriendelijke productie en consumptie;

• het ethisch aanvaardbaar toepassen van biotechnologie bij planten en dieren;

• het waarborgen en verbeteren van het welzijn van landbouwhuisdieren en gezelschapsdieren aansluitend op de EU normen;

• het verlagen van het gehalte aan stikstof en fosfaat in grond- en oppervlaktewater;

• het bevorderen van de teelt van en handel in gezond en kwalitatief hoogwaardig plantaardig materiaal waarbij aan de internationale fytosanitaire eisen wordt voldaan;

• het voorkomen van problemen op het gebied van milieu, voedselveiligheid- en arbeidsbescherming door het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen;

• het benutten van biodiversiteit in het primaire productieproces;

• het coëxisteren van de drie teeltmethoden: gangbaar, biologisch en genetisch gemodificeerd.

Instrumenten

Dierenwelzijn

• In het kader van de nota dierenwelzijn, dit najaar aan de Tweede Kamer wordt aangeboden, en de uitwerking van het coalitieakkoord zet LNV in op het ontwikkelen en demonstreren van nieuwe diervriendelijke en duurzame stal- en houderijsystemen en het stimuleren van duurzame en diervriendelijke productie en consumptie.

• Het waarborgen van dierenwelzijn van landbouwhuisdieren vindt onder meer plaats door het ontwikkelen en formuleren van normen in de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren (GWWD) en de daarop gebaseerde regelgeving en het handhaven van deze regelgeving. Via de GWWD worden ook de Europese verordeningen en richtlijnen, waaronder de transportverordening, geïmplementeerd. Om te komen tot objectieve kennis voor de normering, of het zoeken naar oplossingen in de praktijk, wordt veel onderzoek verricht. LNV werkt onder andere tot 2010 aan het ontwikkelen van een dierenwelzijnsindex. In 2008 wordt de handhavingscapaciteit voor regelgeving voor landbouwhuisdieren verder uitgebreid.

• LNV stimuleert ondernemers te investeren in maatregelen voor dierenwelzijn die verder gaan dan de wettelijke normen. In 2011 is 5% van de stallen integraal duurzaam en diervriendelijk, waarbij wordt voldaan aan de dierenwelzijnseisen die verder gaan dan de huidige wettelijke eisen.

• Communicatie met en voorlichting aan de houders van gezelschapsdieren is voor LNV een speerpunt. LNV heeft bijvoorbeeld samen met andere partijen een landelijk informatiecentrum opgericht. Om de fokkerij en handel verder te professionaliseren en transparant te maken, zet LNV er op in dat de sector zelf certificatie toepast vanaf 2008. LNV ondersteunt het opzetten van een certificatiestyssteem financieel . Om adequaat overtreders te kunnen aanpakken is per 2007 de handhavingscapaciteit voor gezelschapsdieren uitgebreid.

• LNV geeft financiële ondersteuning aan onder andere de Landelijke Inspectiedienst voor Dieren (LID).

Nieuw mestbeleid

• Nederland heeft eind 2005 van de Europese Commissie een derogatiebeschikking ontvangen voor de Nitraatrichtlijn. Deze is van toepassing tot en met 2009. In de komende jaren voert LNV een aantal onderzoeks- en monitoringsactiviteiten uit om te voldoen aan de voorwaarden die de Europese Commissie aan de derogatieverlening heeft gesteld.

• De resultaten van het mestbeleid die bereikt worden in de agrarische praktijk en in het milieu, worden gemonitord.

Fytosanitair

• LNV ziet toe op naleving van de Plantenziektenwet, Zaaizaad- en Plantgoedwet en de Landbouwkwaliteitswet, bewaakt en beheerst de fytosanitaire status van Nederland en maakt bilaterale afspraken met landen die niet tot de EU behoren. Het beleid voor de sector teeltmateriaal is gericht op kwalitatief hoogwaardig teeltmateriaal voor de boer en de bevordering van handel en afzet. Een goed kwekersrechtstelsel is noodzakelijk voor het behoud van de leidende positie van Nederlandse veredelingsbedrijven op de wereldmarkt.

• Een belangrijk onderdeel van het fytosanitaire beleid betreft het aanpassen van de Plantenziektenwet. Daarin zijn de resultaten uit de projecten Slim Fruit en Plant Keur verwerkt. De plantaardige keuringsdiensten voeren de fytosanitaire keuringen per 1 september 2007 uit.

• LNV zet zich ervoor in dat de internationale fytosanitaire regelgeving uitvoerbaar is voor het bedrijfsleven en aansluit bij de economische belangen van Nederland.

Gewasbescherming

• LNV werkt, sinds enkele jaren, samen met het ministerie van VROM, de Vereniging van Waterbedrijven in Nederland (VEWIN), de Unie van Waterschappen en een aantal sectorpartijen in convenantsverband aan de realisatie van de milieudoelstellingen van de nota Duurzame gewasbescherming.

• De tussenevaluatie van de nota heeft positieve resultaten opgeleverd. De komende tijd zullen de aanbevelingen verder worden uitgewerkt, met name de aanpak voor 20 stoffen die nog steeds een probleem vormen in het oppervlaktewater.

• LNV stimuleert de toepassing van en kennis over geïntegreerde gewasbescherming onder meer door demoprojecten, bijscholingsbijeenkomsten (voor vakbekwaamheidsbewijzen) en informatie over goede praktijken om het gedrag van telers positief te beïnvloeden.

• LNV geeft via het Fonds Kleine Toepassingen een stimulans aan de toelating van gewasbeschermingsmiddelen voor kleine toepassingen om een effectief middelenpakket instand te houden.

• LNV stimuleert duurzame manieren van produceren en consumeren door financiële bijdragen aan projecten.

• LNV bevordert, samen met andere ministeries en waterschappen, door middel van programmatisch handhaven de realisatie van doelstellingen.

Agrobiodiversiteit

• Het Rijk stimuleert door middel van gerichte financiële bijdragen aan pilotprojecten (landelijk en regionaal) dat in de praktijk getest wordt hoe biodiversiteit in het primaire productieproces kan worden benut om tot een milieuvriendelijkere bedrijfsvoering te komen. LNV voert samen met VROM en het landbouwbedrijfsleven een hierop gericht kennis- en leertraject uit (o.a. Spade).

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. De indicator geeft het % afname van de belasting van het milieu (water en bodem) met gewasbeschermingsmiddelen aan ten opzichte van het referentiejaar 1998. Dit is berekend met behulp van de Nationale Milieu Indicator die wordt uitgedrukt in milieubelastingspunten. Voor beide gewasbeschermingsindicatoren is geen raming 2008 weergegeven. Er vindt alleen monitoringsonderzoek plaats in 2010.

2. De indicator geeft het % vermindering in de overschrijding van residunormen voor voedselproducten aan ten opzichte van het referentiejaar 2003.

3. Het genoemde percentage bij de streefwaarde 2008 betreft een gemiddelde van alle regelgeving op het gebied van dierenwelzijn. Jaarlijks wordt bekeken of een andere interventiestrategie nodig is. De uitkomst van het project programmatisch handhaven vanaf 2008 zal van invloed zijn op de wijze van handhaven en mogelijk op de streefwaarde in de toekomst.

4. De indicatoren nationaal fosfaatoverschot en nationaal stikstofverschot geven het bodemoverschot aan mineralen aan. Dat wil zeggen wat de plant niet opneemt. De gewenste eindsituatie is dat een plant evenveel meststoffen (en daarmee stikstof en fosfaat) toegediend krijgt als hij opneemt. Dat is de gewenste evenwichtssituatie en daar zijn de wettelijke normen op afgestemd.

5. Het percentage afgekeurde zendingen heeft slechts betrekking op een deel van het fytosanitaire beleid, namelijk de export.

21.13 Bevorderen van duurzame productiemethoden en bedrijfssystemen w.o. biologische landbouw

Motivering

LNV streeft naar het bevorderen en continueren van de duurzaamheid in de verschillende sectoren van de land- en tuinbouw.

Door de biologische landbouw te stimuleren draagt LNV bij aan het bieden van een alternatief perspectief.

LNV stimuleert de duurzaamheid in de glastuinbouwsector. Dit betreft aspecten als milieu, klimaat, ruimtelijke inrichting en gebruik van fossiele energie.

De vernieuwing van de intensieve veehouderij wordt gefaciliteerd, zodat de sector kan voldoen aan de voorwaarden die de maatschappij wenst voor dierenwelzijn, milieu, landschap, marktgerichtheid en concurrentievermogen.

De ontwikkeling van de melkveehouderij naar een economische vitale en minder milieubelastende sector wordt gestimuleerd evenals het concurrentievermogen en de duurzaamheid van de akkerbouwsector.

LNV bevordert en faciliteert sector- en sectoroverschrijdende initiatieven voor samenwerking tussen ketens en in regio’s. Hiermee wordt ingezet op een breed gedragen innovatie-agenda en -programma.

Instrumenten

LNV stimuleert de innovatie en de duurzaamheid van de landbouwsectoren door de innovatieve initiatieven van bedrijven, consortia of maatschappelijke organisaties te subsidiëren, door kennisverspreiding te stimuleren en door het in beeld brengen van verandering en verduurzaming in de landbouw. Verder is het organiseren van ontmoeting en debat een belangrijk onderdeel van het beleid.

Biologische landbouw

In 2007 zal LNV een nieuwe nota biologische landbouw uitbrengen, waarin het beleid voor de komende vier jaar is geformuleerd. LNV zet voor 2008 in op:

• bevordering van samenwerkingsverbanden tussen overheid en bedrijfsleven/maatschappelijke organisaties voor het stimuleren van biologische en andere duurzame voedingsproducten en gangbare teelten;

• inzet van specifieke instrumenten om de vraag naar biologische producten te stimuleren;

• voorlichting over voedselkwaliteit;

• ondersteuning van nieuwe initiatieven en concepten voor duurzame productie en consumptie;

• bevordering van de uitwisseling van kennis en innovatie tussen biologische en gangbare teelten;

• LNV geeft financiële ondersteuning voor de certificeringkosten van biologische bedrijven via de Stimuleringsregeling Voortzetting Biologische Productie (SVBP). Daarnaast verstrekt LNV subsidie aan regionale projecten en aan organisaties zoals Biologica die bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de biologische landbouw.

Glastuinbouw

• De herstructurering van de glastuinbouw is een onderdeel van het bevorderen van een perspectiefvolle en duurzame glastuinbouw. De structuur van de glastuinbouwgebieden wordt verbeterd door de afbraak van oude kassen en investeringen in nieuwe kassen. LNV subsidieert dit met de Regeling Structuurverbetering Glastuinbouw (RSG).

• LNV ondersteunt de ruimtelijk-economische opgave bij de vijf Greenports om de concurrentiekracht van het tuinbouwcluster te behouden.

• De inrichting van duurzame glastuinbouwgebieden buiten de Greenports wordt ondersteund via de regeling Stimuleringsregeling Duurzame Glastuinbouwgebieden (Stidug). Aan alle tien gebieden zijn middelen toegezegd. De nieuwe Stidugprojecten worden via het ILG gefinancierd (zie beleidsartikel 22).

• Het energiebesparingsbeleid van LNV richt zich onder meer op het bij elkaar te brengen van partijen om milieuproblematiek aan te pakken (GLAMI-convenant). Dit geldt voor gewasbescherming, mineralen, energie en ruimte. Zo is er een meerjarenafspraak-energie bloembollen en een meerjarenafspraak-energie paddestoelen.

• Het energietransitiebeleid van LNV heeft als doel dat vanaf 2020 in nieuw te bouwen kassen energieneutraal geteeld kan worden. Met het programma Kas als Energiebron wordt daar uitvoering aan gegeven. Om een versnelde transitie naar minder gebruik van fossiele brandstoffen en efficiënt energiegebruik binnen de glastuinbouw te stimuleren worden investeringen in innovatieve energieconcepten financieel ondersteund met de regelingen Investeringsregeling energiebesparing (IRE) en Marktintroductie Energie-innovatie (MEI). Aan de beoogde 400 ha (semi-)gesloten kassen die met behulp van de MEI-regeling worden gerealiseerd, kan nu ca. 300 ha extra (semi-)gesloten kassen worden toegevoegd via de extra middelen uit het werkprogramma Schoon en Zuinig voor de komende 4 jaar.

• LNV stimuleert onder de glastuinbouw-, bloembollen- en paddestoelenondernemers de kennisverspreiding over energiebesparende maatregelen en duurzaam energieverbruik.

Intensieve veehouderij

• Om de overgang naar duurzame productiemethoden binnen de intensieve veehouderij te faciliteren, verspreidt LNV kennis over innovaties, worden innovatieve investeringen gesubsidieerd en fiscaal ondersteund en wordt samenwerking via onderzoek en kennis bevorderd.

• LNV stimuleert in samenwerking met VROM investeringen in duurzame stallen in de intensieve veehouderij en in de melkveehouderij door het uitbouwen van de Maatlat Duurzame Veehouderij. De uitbouw is onder andere gericht op uitbreiding van de duurzaamheidthema’s en het fiscale en financiële instrumentarium.

• Het «Programma luchtwassers» is erop gericht om via onderzoek nieuwe milieutechnologie (bijvoorbeeld gecombineerde luchtwassystemen) te optimaliseren en om de controle op de werkzaamheid en de handhaafbaarheid te verbeteren. Daarnaast is de investeringsregeling voor gecombineerde luchtwassers gericht op een versnelde inzet van deze nieuwe milieutechnologie in de praktijk.

Melkveehouderij

• LNV richt zich op de verbetering van de functionele en fysieke inrichting van landbouwbedrijven en de verduurzaming van de landbouwproductie.

• Gebiedsgerichte projecten voor milieuverbetering en structuurverbetering van de melkveehouderij worden gesubsidieerd.

• LNV bevordert innovaties door ondersteuning van praktijkgericht onderzoek, door de vorming van een innoverende omgeving te faciliteren en door de verspreiding van deze innovaties. LNV stelt hiertoe onder andere de regeling «Samenwerking bij innovaties» open en ondersteunt de Melkvee-academie.

• Het herverkavelen en herinrichten van landbouwgrond ter vergroting van bedrijfsoppervlak dichtbij de stalruimte vormt een belangrijk onderdeel van de structuurverbetering (zie ook beleidsartikel 22).

Akkerbouw

• Om de kwaliteit, het rendement en de duurzaamheid van de productie van de belangrijkste akkerbouwgewassen te bevorderen worden praktijkgerichte vernieuwingen gestimuleerd (project KODA). Een belangrijk onderdeel is een betere informatie-uitwisseling tussen onderzoekers en ondernemers en de ontwikkeling van betere sturing vanuit de markt/ketens. Daarbij krijgt de ondernemer praktische hulpmiddelen aangereikt. Samenwerking in de keten staat hierbij voorop, waarbij de ondernemer centraal staat.

• LNV probeert met de set aside regeling de braaklegging van de akkerbouwgrond te verminderen.

Innovatie en samenwerking

• Het bedrijfsleven heeft in samenwerking met LNV voor de meeste sectoren van land- en tuinbouw innovatieagenda’s opgesteld. De tuinbouwagenda is verder uitgewerkt in een programma en zal vanaf eind 2007 geïmplementeerd worden. De agenda melkveehouderij is opgesteld en wordt nader uitgewerkt in een programma. De agenda varkenshouderij is medio 2007 aangeboden en zal aansluitend uitgewerkt worden. Het ministerie faciliteert bij de nadere uitwerking en uitrol van het programma.

• Op innovatie gerichte samenwerking in sectoren wordt financieel ondersteund. Deze zullen ondersteunend zijn voor de programma’s van de sectorale innovatieagenda’s.

• Kennis- en innovatievouchers zijn in 2007 voor het eerst in een pilot opengesteld voor landbouwondernemers. Ook voor 2008 is een openstelling voorzien via de begroting van EZ, waarvan de agrarische sector gebruik kan maken.

Multifunctionele landbouw

• Om de ontwikkeling van de multifunctionele landbouw te stimuleren zal, in nauwe samenwerking met de taskforce multifunctionele landbouw, worden ingezet op marktontwikkeling (verbinden van vraag en aanbod) en ketenversterking. Daarbij zal worden ingespeeld op de latente en aanwezige maatschappelijke vraag naar bijvoorbeeld zorg, streekproducten, recreatie en toerisme, etc. Door o.a. in te zetten op ontwikkelpilots zal voor de diverse deelsectoren binnen de multifunctionele landbouw een gerichte impuls worden gegeven aan de noodzakelijke marktcreatie en ketenontwikkeling. Ook kunnen ontwikkelpilots worden ondersteund die een meer gebiedsgerichte invalshoek hebben. Bij de uitvoering van de ontwikkelpilots zal tevens worden ingezet op de ontwikkeling en benutting van kennisnet-werken o.a. in relatie tot de verbetering van ondernemerschap.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. Het aandeel biologische landbouw geeft het percentage groei aan in het aantal ha waarop biologische teelt plaatsvindt als deel van het totale landbouwareaal.

2. De groei consumptie biologische voeding geeft het groeipercentage aan van de consumptie van biologische voedingsmiddelen in een bepaald jaar.

3. Het aandeel duurzame energie is het quotiënt van de hoeveelheid daadwerkelijk gebruikte duurzame energie en het totaal energiegebruik van de gehele glastuinbouwsector.

4. De energie-efficiëntie verbetering bloembollen resp. paddestoelen is de verbetering in het primair brandstofverbruik per eenheid product bepaald voor de sector bloembollen respectievelijk de sector paddenstoelenteelt, gerelateerd aan het referentiegebruik in 2005.

5. De prestatie indicator geeft de groei in hectares van «nieuwe glastuinbouwopstanden» die worden gerealiseerd in het kader van de RSG-regeling.

6. De nieuwe Stidug-projecten, die via het ILG gefinancierd worden, staan op beleidsartikel 22. Om deze reden is de streefwaarde gelijk aan de referentiewaarde.

21.14 Bevorderen duurzame vangst en kweek van vis en schelpdieren

Motivering

LNV wil het aquatische ecosysteem beschermen door te werken aan evenwicht tussen de natuurlijke vis- en schelpdierbestanden en de vangstcapaciteit van de visserijsector. Om dit te bereiken zet LNV in op ondersteuning van transitie en innovatie in de visserij. Doel daarbij is een concurrerende en innoverende visserijketen, die maatschappelijk verantwoord te werk gaat. Uitgangspunt voor de inhoudelijke keuzes en prioriteiten in het beleid voor de visserijketen is, dat innovatie de motor achter transitie is en dat het instrument sanering slechts bij uitzondering kan worden ingezet. Hierbij is ook een rol voor regionale overheden weggelegd, bijvoorbeeld op het terrein van infrastructuur. Het Europese Visserij Fonds (EVF), 2007–2013, ondersteunt Nederland bij het bereiken van deze doelen.

Instrumenten

• Wet- en regelgeving (Verordeningen EU op het gebied van het Gemeenschappelijk Visserijbeleid, De Visserijwet 1963)

• Controle en handhaving van (internationale) visserijregelgeving.

• Garantieregeling visserij (wordt naar verwachting begin september 2007 gepubliceerd).

Aquatisch ecosysteem

• LNV werkt mee aan het bereiken van de Europese doelstelling om de omvang van de schol- en tongbestanden boven het voorzorgsniveau te brengen.

• LNV werkt mee aan Europees beleid dat is gericht op het terugdringen van het over boord zetten van commercieel niet interessante vis (discards). Europees beleid op dit terrein is nog in ontwikkeling.

• LNV zorgt dat de nationale visquota niet worden overschreden.

• LNV zorgt dat in 2013 op 40% van het huidige aantal Noordzeekotters dat vist met de traditionele boomkor een alternatieve visserijmethode wordt gebruikt.

Visserijketen

1. LNV draagt bij aan maatregelen voor aanpassing van de vissersvloot. Het gaat hierbij om:

• het verminderen van overcapaciteit in de vloot en sociaal flankerend beleid daarbij,

• het stimuleren van investeringen in meer selectieve vistuigen.

2. LNV draagt bij aan maatregelen op het terrein van aquacultuur, binnenvisserij, verwerking en afzet. Het gaat hierbij om:

• facilitering van het transformatieproces in de schelpdiersector;

• het stimuleren van de verdere ontwikkeling van de aquacultuur en de verwerking en afzet van visproducten;

• bijdragen aan transitie van de binnenvisserij. Een visie op de toekomst van de Nederlandse binnenvisserij is in ontwikkeling.

3. LNV draagt bij aan maatregelen van algemeen belang. Het gaat hierbij om:

• ketenprojecten gericht op de afzet van visproducten;

• het doorontwikkelen van nieuwe, meer selectieve, vormen van visserij;

• Het doorontwikkelen van nieuwe vormen van aquacultuur.

Het Visserij Innovatie Platform adviseert LNV wie of welke projecten voor ondersteuning in aanmerking komen.

4. LNV draagt bij aan gebiedsgerichte activiteiten. Hier ligt het initiatief voor het ontwikkelen van projecten bij provincies en eventueel andere overheden. LNV beheert de middelen uit het Europees Visserij Fonds (EVF), die kunnen worden ingezet bij co-financiering van deze projecten.

5. Technische bijstand. Hieronder vallen maatregelen op het gebied van voorbereiding, toezicht, administratieve en technische ondersteuning die voor het (Europees) beleid nodig zijn.

6. Regeling garantstelling visserij: deze regeling is bedoeld voor een kotter- of garnalenvisser met toekomstperspectief, met een duurzaam en innovatief investeringsplan. Als de kotter- of garnalenvisser te weinig financiële zekerheden bezit voor een toereikende financiering van dit investeringsplan bij een bank, kan hij een beroep doen op de regeling garantstelling visserij.

7. Innovatie, kennisontwikkeling en verspreiding. LNV ondersteunt projecten op deze terreinen, die niet in aanmerking komen voor Europese cofinanciering.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. Advisory Committee on Fishery Management.

2. Discards betreft het percentage niet-commerciële bijvangst die overboord wordt gezet. Onderzoek wordt uitgevoerd door Centrum voor Visserijonderzoek, Wageningen Universiteit en Researchcentrum.

4. Het betreft de quota voor 2007. Visquota worden jaarlijks in december opnieuw vastgesteld door de Europese Landbouw en Visserijraad en gemeten in tonnen. VIRIS is het Visserij informatie en registratiesysteem.

5. De regeling is in september 2007 ingegaan, het maximumbedrag aan garantstelling is in 2008 € 8 mln.

21.15 Bevorderen van duurzame ketens

Motivering

Het LNV-beleid richt zich op het versterken van een op eigen kracht werkend, internationaal concurrerend agrocomplex binnen het kader van maatschappelijk ondernemen (people, planet, profit). Dit komt onder meer tot uitdrukking in de volgende subdoelstellingen:

• Een zo groot mogelijke participatie en presentatie van Nederlandse bedrijven en verwerkte agrarische producten op buitenlandse markten (waarbij LNV als partner voor andere overheden en het bedrijfsleven – met name het MKB – optreedt);

• Een optimale informatieoverdracht in ketens en koppeling van keteninformatie;

• Een innoverende en vervoersefficiënte agrologistiek, waarbij aandacht wordt geschonken aan aspecten als dierenwelzijn, concurrentiekracht, landschappelijke kwaliteit en vermindering milieubelasting;

• Een hogere mate van energie-efficiency in de voedings- en genotmiddelenindustrie;

• Duurzame benutting van natuurlijke grondstoffen (Biobased economy/groene economie).

Instrumenten

• Ter bevordering van de internationale presentatie en participatie levert LNV een bijdrage aan agro-economische samenwerkingsactiviteiten met het programma Bilaterale Economische Samenwerking (BES). Onder dit programma dat zich met name richt op het MKB, vallen handelsmissies, netwerkbijeenkomsten, marktanalyses, seminars, onderhandelingen over vermindering van handelsbelemmeringen (op veterinair en fytosanitair terrein) en vakbeurzen. Hierbij speelt ook de LNV Vertegenwoordiging Buitenland een grote rol.

• LNV voert diverse ICT beleidsprogramma’s uit zoals CLIENT Export en SALDO. Deze programma’s zijn gericht op het optimaliseren van informatieoverdracht. CLIENT Export richt zich op een efficiënte inrichting van informatiestromen en controleprocessen bij uitgaan van landbouwgoederen. SALDO beoogt een efficiëntere uitwisseling van informatie tussen overheid en bedrijfsleven door meer aan te sluiten bij datastromen en definities van het bedrijfsleven.

• Agrologistiek (platform en pilotprojecten). LNV verzorgt o.a. het secretariaat voor het Platform Agrologistiek. Dit Platform ondersteunt pilots op ruimtelijk en bestuurlijk vlak bij het wegnemen van (bestuurlijke) knelpunten.

• Convenant Meerjarenafspraken energie efficiency. LNV ondersteunt het opstellen, uitvoeren en monitoren van energiebesparingplannen op zowel bedrijfs- als brancheniveau.

• Biobased economy: LNV richt zich op de ontwikkeling van sleuteltechnologieën bij bioraffinage door middel van Reseach & Development, demoprojecten, consortiavorming en ondersteuning van het Midden en Kleinbedrijf (MKB).

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. Het streven is om 75% van de geprogrammeerde activiteiten te realiseren. Aangezien het totaal aan geprogrammeerde BES activiteiten in 2008 110 bedraagt, leidt dit tot een streefwaarde van 83 activiteiten per jaar.

2. Van de 12 pilotprojecten over de gehele periode, zijn er nog 8 in uitvoering. Er is één project gestopt. Vóór de zomer 2007 zal de Tweede Kamer worden geïnformeerd over de voortgang van de projecten en zal tevens een tussentijdse evaluatie worden aangeboden.

22 Agrarische ruimte

Algemene beleidsdoelstelling

Een toekomstgerichte, concurrerende landbouw als economische drager in het landelijk gebied.

Omschrijving

Een vitale land- en tuinbouw is als producent van kwalitatief goede en veilige producten en als beheerder van het landelijk gebied van belangrijke economische betekenis voor Nederland. De bedrijven hebben een economisch duurzaam bedrijfsvoering nodig om deze rol ook in de toekomst te kunnen blijven vervullen. Het Rijk wil daarom de positie van de primaire landbouw versterken door via structuurverbetering optimale condities te scheppen en ontwikkelingsmogelijkheden te bieden.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Verantwoordelijkheid LNV

• LNV faciliteert via de provincies (Investeringsbudget Landelijk Gebied) de agrarische sector bij de versterking van de ruimtelijke inrichting van de grondgebonden landbouwbedrijven. De landbouwsectoren zijn verantwoordelijk voor het formuleren van hun inrichtingsbehoefte. De Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG) is op 1 januari 2007 in werking getreden. De provincies hebben de regie op het realiseren van de doelen die opgenomen zijn onder het ILG. De regie betreft zowel de programmering als de uitvoering van inrichtingsprojecten.

• Daarnaast ondersteunt LNV de ontwikkeling van de agrarische (infra)structuur bij de niet grondgebonden landbouw.

Externe factoren

De samenwerking en afspraken met provincies en andere overheden.

Maatschappelijke effecten

Het behalen van deze doelstelling heeft als effect een betere, competitieve landbouwstructuur, zodat een bijdrage wordt geleverd aan de versterking van de (inter)nationale marktpositie van de land- en tuinbouw en daarmee ook aan een vitaal en aantrekkelijk agrarisch cultuurlandschap. Op artikel 21 Duurzaam Ondernemen wordt de economische positie van de Nederlandse primaire sector uitgedrukt in toegevoegde waarde per fte. Deze outcome-indicator is tevens van toepassing op dit beleidsartikel.

Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de verplichtingen

Eind 2006 zijn met de provincies bestuursovereenkomsten gesloten met betrekking tot het Investeringsbudget Landelijk Gebied. De 7-jarige ILG-verplichtingen op basis van deze overeenkomsten zijn geheel in 2007 aangegaan. Dit houdt in dat het verplichtingenbudget in 2007 fors hoger is dan in de daarop volgende jaren.

Toelichting op de programma-uitgaven

Het budget voor structuurverbetering is opgenomen onder OD 22.11 Grondgebonden landbouw ILG. In de periode 2007 t/m 2013 zetten het ministerie van LNV (vanuit de Koopmansgelden) en de provincies ieder € 20 mln aan kavelruilmiddelen in. Met Europese cofinanciering (POP-2) kan dit bedrag oplopen tot € 80 mln. Daarnaast zet LNV voor iedere euro die de provincies extra inzetten eenzelfde bedrag in (max. € 20 mln).

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

22.11 Ruimte voor grondgebonden landbouw

Motivering

Een economisch vitale grondgebonden landbouw is van essentiële betekenis voor het bereiken en in stand houden van een vitaal platteland. Het beleid voor de grondgebonden landbouw richt zich op de verbetering van de functionele en fysieke inrichting van landbouwbedrijven, waarbij door een optimale bedrijfsinrichting een efficiëntere en een op duurzaamheid gerichte bedrijfsvoering mogelijk wordt gemaakt.

Voor de grondgebonden landbouw heeft het Rijk als uitgangspunt vergroting en verbetering van de landbouwkavels, waardoor landbouwbedrijven meer concurrerend kunnen produceren.

Het Rijk wil daarnaast het duurzaam gebruik en beheer van natuurlijke hulpbronnen door de landbouw stimuleren. Om de kennis op dit gebied te vergroten zullen Rijk, provincies en landbouwsector gezamenlijk een aantal pilots agrobiodiversiteit en duurzaam bodemgebruik opzetten en uitvoeren. De resultaten van de pilots duurzame productie zullen worden gebruikt voor visievorming op de duurzame landbouw.

Instrumenten

• In 2005 heeft LNV met de provincies een bestuursovereenkomst afgesloten om met elkaar en met Europese POP-gelden vanaf 2007 de fysieke structuur van de grondgebonden landbouw te verbeteren.

• In de ILG-bestuursovereenkomsten met de 12 provincies zijn afspraken per provincie vastgelegd: hierin zijn 7-jarige afspraken gemaakt over structuurverbetering van de grondgebonden landbouw.

• De provincies zetten als regisseur van de gebieden de plannen om in de uitvoering van gebiedsprojecten, waarin voor de landbouw kavelruil en bijbehorende kavelaanvaardingswerken worden ingezet.

• Het Rijk stelt via het ILG financiële bijdragen beschikbaar voor de uitfinanciering van lopende inrichtingsprojecten onder regie van de provincies (via het landinrichtingsinstrumentarium).

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. De raming betreft het gerealiseerde aantal ha in 2008.

22.12 Ruimte voor niet grondgebonden landbouw

Motivering

Het realiseren van een goede ruimtelijke structuur voor een perspectiefvolle en duurzame ontwikkeling van de niet-grondgebonden en/of kapitaalintensieve landbouw.

Voor de niet-grondgebonden en/of kapitaalintensieve landbouw (tuinbouw onder glas) streeft LNV naar vormen van ruimtelijke concentratie, waarbij de ontwikkeling van bedrijvigheid vooral binnen begrensde ontwikkelingsgebieden wordt gestimuleerd.

In samenwerking met de gemeenten zal daarnaast in en rond het Westland en Aalsmeer een herinrichting van de wegen en sloten plaatsvinden. Dit levert een bijdrage aan de verbetering van de agrologistiek in deze economisch vitale glastuinbouwgebieden

Instrumenten

• De Infrastructuurregeling Glastuinbouw (IRG) levert een financiële bijdrage aan de verbetering van de infrastructuur in de glastuinbouwgebieden Westland en Aalsmeer.

• Met de Stimuleringsregeling Duurzame Glastuinbouwgebieden (STIDUG) wordt de inrichting van duurzame glastuinbouwgebieden ondersteund. De financiering verloopt via het ILG.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

1. De indicator geeft aan hoeveel projecten LNV in het Westland en Aalsmeer financieel ondersteunt.

23 Natuur

Algemene beleidsdoelstelling

Het Rijk streeft naar het zekerstellen van de biodiversiteit door behoud, herstel, ontwikkeling en duurzaam gebruik van de natuur en het vergroten van de kwaliteit van de leefomgeving. Het algemene beleidsdoel is dat er in 2020 duurzame condities zijn voor het voortbestaan van alle in 1982 van nature in Nederland voorkomende soorten en populaties. Daarnaast onderstreept Nederland ook de EU-doelstelling dat per 2010 de achteruitgang van de – huidige – biodiversiteit een halt moet zijn toegeroepen.

Omschrijving

Natuur is een essentiële levensbehoefte voor de mens. Zij verbindt mensen en functies zoals economisch vestigingsklimaat, luchtkwaliteit, gezondheid en recreatie. Behoud en op termijn verbetering van de biodiversiteit zijn een belangrijke voorwaarde voor de natuur in ons land en daarmee voor een leefbare samenleving. Een sterke biodiversiteit is de levensverzekering voor huidige en toekomstige generaties.

Om de biodiversiteit te versterken worden wettelijke kaders (Natuurbeschermingswet en Flora- en Faunawet), subsidie-instrumenten (voor verwerving, inrichting en beheer van natuur) en voorlichting ingezet. Op deze manier moet in 2018 in Nederland 728 500 ha Ecologische Hoofdstructuur (EHS) tot stand zijn gekomen met een natuurkwaliteit zoals die omschreven staat in het Meerjarenprogramma van de Agenda Vitaal Platteland (MJP2) voor de periode 2007–2013 en de Nota Ruimte.

Voor de natuur is het van essentieel belang dat mensen zich er mee verbonden voelen. Daarom wordt veel nadruk gelegd op het agrarisch en particulier natuurbeheer, juist ook bij de totstandbrenging van de EHS. Ook is draagvlak bij en participatie van stakeholders in de samenleving van belang. Daarom wordt ook geïnvesteerd in educatie, voorlichting en vermaatschappelijking.

Met de EHS levert Nederland een bijdrage aan het Europees netwerk van natuurgebieden: Natura-2000. Dit zijn verplichtingen die voortvloeien uit de Vogel- en Habitatrichtlijn. Beide richtlijnen verplichten de lidstaten de in de geselecteerde natuurgebieden aanwezige natuurwaarden in stand te houden. Het gaat daarbij om duurzame populaties van soorten en habitattypen waarvoor Nederland in Europees verband belangrijk is. De Vogel- en Habitatrichtlijngebieden liggen grotendeels binnen de EHS.

Het verbeteren van de juiste milieu- en watercondities is nodig voor het behoud en de ontwikkeling van de biodiversiteit in de EHS, inclusief de Natura-2000-gebieden.

Het beschermen en behouden van de landschappelijke, cultuurhistorische, archeologische en aardkundige waarden van de EHS vindt plaats via bestaande wettelijke en ruimtelijke kaders (bijvoorbeeld Monumentenzorg en Nota Ruimte) en beheer (zoals het beheer van landschapselementen in de Nationale Landschappen).

In het natuurbeleid wordt steeds meer ingezet op de ontwikkeling van een integrale benadering van soorten en gebieden. Soorten worden gekoppeld aan leefgebieden waardoor met maatregelen meerdere soorten tegelijk actief beschermd worden. Deze benadering betekent een versterking van de traditionele soortenbescherming.

Het natuurbeleid richt zich verder op het beheren van natuur buiten de EHS zoals het weidevogelbeheer en de opvang van overwinterende vogels. Dit alles gebeurt in samenhang met het beheer en herstel van belangrijke (agrarische) cultuurlandschappen zoals geformuleerd in het beleid voor de Nationale Landschappen. Nederland levert een belangrijke bijdrage aan de internationale afspraken die tot doel hebben het verlies aan biodiversiteit in de wereld tegen te gaan en werkt mee aan een wereldwijde aanpak van duurzame ontwikkeling en behoud van biodiversiteit. Daartoe worden onder andere overeenkomsten gesloten met internationale organisaties en worden subsidies verstrekt aan internationale projecten.

De komende jaren ligt het accent, naast de kwantitatieve doelen, op het versterken van de kwaliteit van de EHS. Zoals in de Nota Ruimte is vermeld, zullen met provincies en terreinbeheerders afspraken worden gemaakt over de kwaliteit van de natuur. Het natuurbeleid zal plaatsvinden in de context van het streven naar een duurzame wereld zoals het Kabinet verwoord heeft in het coalitieakkoord en het beleidsprogramma. Duurzame ontwikkeling is daarmee het afwegingskader waarbinnen natuurbeleid tot stand komt.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Verantwoordelijkheid LNV

LNV draagt verantwoordelijkheid voor een gezonde, natuurlijke leefomgeving voor mens, dier en plant. LNV bereikt dit door:

• Het nakomen van de internationale afspraken op het gebied van het behoud en de ontwikkeling van de biodiversiteit in de wereld;

• Het (doen) uitvoeren van wet- en regelgeving op het terrein van natuurbescherming en natuurontwikkeling, waaronder de Natuurbeschermingswet en de Flora- en Faunawet;

• De totstandkoming van de EHS in 2018;

• Het vergroten van de deelname van agrariërs en andere particuliere grondeigenaren aan de realisatie van de EHS;

• Het beheer van natuur en landschap buiten de EHS;

• Via de Wet Inrichting Landelijk Gebied, die op 1 januari 2007 in werking is getreden, hebben de provincies de regie gekregen op het realiseren van Rijksdoelen waarover het Rijk en de provincies afspraken hebben gemaakt in de afgesloten ILG bestuursovereenkomsten. De Rijksdoelen die via het ILG worden gerealiseerd staan herkenbaar opgenomen onder de operationele doelen. LNV stelt hiertoe het Investeringsbudget Landelijk Gebied ter beschikking aan de provincies. LNV blijft eindverantwoorderlijk voor de realisatie van de EHS;

• Vermaatschappelijking van het natuurbeleid.

Externe factoren

• Klimaatverandering: exoten.

• Toename van het ruimtebeslag door infrastructuur, stedelijke bebouwing en bedrijventerreinen.

• Milieu-effecten van onder andere industrie, vervoer en landbouw.

Maatschappelijk effect

Het behalen van de doelstellingen met betrekking tot de biodiversiteit en de EHS heeft de volgende maatschappelijke effecten:

• dat in Nederland een leefomgeving wordt gecreëerd waarin het prettig is te wonen, te werken en te recreëren;

• dat planten en dieren in Nederland duurzaam kunnen voorbestaan;

• dat overheden, burgers en bedrijven zich bewust worden van de waarden van en verantwoordelijkheden voor natuur.

Meetbare gegevens bij algemene doelstelling

¹ Op basis van de 2e reeks Rode Lijsten (opgesteld tussen 2002 en ca. 2010)

² Op basis van de 1e reeks Rode Lijsten (opgesteld tussen 1994 en 2002)

Toelichting

Op basis van bevindingen in de monitoring en evaluatie van de Agenda Vitaal Platteland is gekozen voor 3 indicatoren die een goede weergave vormen van het natuurbeleid in brede zin. Hiervan zijn 2 opgenomen in de begroting 2008 en wordt 1 opgenomen in de begroting 2009 (zie punt 3).

Het biodiversiteitsbeleid bevat een drieledige streefwaarde, namelijk:

• Het aantal op de rode lijst staande bedreigde soorten in Nederland, gecombineerd met de ernst van de bedreiging is in 2020 niet groter dan in de periode 1994–2002;

• Het percentage omvang van populaties met een gunstige staat van instandhouding is in de periode 2007–2013 met 10% toegenomen ten opzichte van de meting in de periode 2000–2007 en de omvang van populaties met een zeer ongunstige staat van instandhouding is in de periode 2007–2013 met 10% afgenomen ten opzichte van de periode 2000–2007;

• De indicator «kwaliteit en kwantiteit» hoofdecosystemen wordt weergegeven middels een in ontwikkeling zijnde kaart «natuurtypen». Naast een twintigtal natuurtypen wordt de kwaliteit per natuurtype weergegeven middels een huidig en een gewenst kwaliteitsniveau.

1. De indicator «soorten» geeft het verloop aan van het aantal bedreigde soorten in ons land. Dat is hier het totaal aantal soorten dat op officiële Nederlandse Rode Lijsten is aangemerkt als «verdwenen», «ernstig bedreigd», «bedreigd», «kwetsbaar» of «gevoelig». Deze indicator is gebaseerd op een voorlopige selectie van rode lijsten. Het betreft alleen die rode lijsten waarvan op dit moment een tweede reeks is opgesteld. Zodra voor alle, relevante rode lijsten een tweede reeks is opgesteld, wordt de keuze gemaakt welke lijsten representatief zijn voor het beleid. De meetgegevens in de bovenstaande tabel zullen naar aanleiding van die keuze worden aangepast.

2. De indicator «populaties» geeft de staat van instandhouding aan van de Europees-rechtelijk belangrijke populaties en habitats van soorten in Nederland. Voor de uitwerking van deze indicator is aangesloten bij de rapportage over de habitatrichtlijn over de periode 2002–2006 die eind juli 2007 naar de Europese commissie is gestuurd. De verplichte rapportage over de vogelrichtlijn die in 2008 naar de Europese Commissie wordt gestuurd kan in de volgende begroting aan de indicator worden toegevoegd.

3. In de begroting 2009 zal de indicator «kwaliteit en kwantiteit van hoofdecosystemen» worden weergegeven middels een te ontwikkelen kaart «natuurtypen». Naast ongeveer twintig natuurtypen, zal per natuurtype een huidig en gewenst kwaliteitsniveau worden toegekend. De kaart «Natuurtypen» is nog in ontwikkeling.

Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting

Verplichtingen ILG

Eind 2006 zijn met de provincies bestuursovereenkomsten gesloten met betrekking tot het Investeringsbudget Landelijk Gebied. De 7-jarige ILG-verplichtingen op basis van deze overeenkomsten zijn geheel in 2007 aangegaan. Dit houdt in dat het verplichtingenbudget in 2007 fors hoger is dan in de daarop volgende jaren.

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

In het bestuursakkoord tussen Rijk en provincies is overeengekomen dat de provincies voor € 70 mln bijdragen aan het ILG-budget in 2008. Er wijzigt hiermee echter niets in de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden zoals die zijn vastgelegd in de Wet Inrichting Landelijk Gebied en de bestuursovereenkomsten. De bijdrage van de provincies is via een verhoging van het ontvangsten- en uitgavenkader met € 70 mln verwerkt. Gelijktijdig is € 70 mln. afgeroomd ten gunste van het generale beeld, volledig in lijn met coalitieakkoord. De bijdrage van de provincies betreft derhalve geen intensivering.

Overzicht onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid

23.11 Verwerven Ecologische Hoofdstructuur

Motivering

Het verwerven van gronden ten behoeve van de terreinbeherende organisaties ten behoeve van het realiseren van de EHS.

Instrumenten

• Investeringsbudget Landelijk Gebied.

• Verwerven EHS: Voor Staatsbosbeheer door middel van rijksfinanciering van grondaankopen door de Dienst Landelijk Gebied/Bureau Beheer Landbouwgronden (DLG/BBL). Vanwege de geplande afronding van de EHS in 2018 worden de laatste grondaankopen in 2015 uitgevoerd. Alleen voor de tweede tranche robuuste verbindingen wordt ook na 2015 nog grond aangekocht.

• Rente en aflossing: Voor de aankopen voor de particuliere natuurbeschermingsorganisaties (de Vereniging Natuurmonumenten en de 12 provinciale Landschappen) wordt het rijksaandeel in de grondverwerving gefinancierd door middel van jaarlijkse leningen van de Staat aan de Vereniging Natuurmonumenten waarbij het Rijk de kosten van de rente en aflossing voor zijn rekening neemt. Voor de grondaankopen ontvangen de particuliere terreinbeherende organisaties een subsidie van LNV in de kosten van de grondverwerving. Het aandeel van de provincies in de aankopen voor de particuliere natuurbeschermingsorganisaties wordt gefinancierd via provinciale regelingen.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

De prestaties voor de periode 2007–2013 zijn berekend op basis van het LNV-budget en de bijdragen van derden (V&W, VROM en Provincies).

23.12 Inrichten Ecologische Hoofdstructuur

Motivering

Het inrichten van gronden in de EHS om de juiste fysieke condities te verkrijgen die nodig zijn om de gewenste natuurdoelen en de gewenste kwaliteit te kunnen realiseren. Het aanwezig zijn van de juiste fysieke condities maakt vervolgens een effectief beheer mogelijk. De inrichting betreft zowel gronden die LNV verwerft en doorlevert aan de terreinbeherende organisaties als gronden die in bezit zijn van particulieren.

Instrumenten

• Investeringsbudget Landelijk Gebied;

• Landinrichting;

• Natuur buiten landinrichting (projectsubsidies);

• Inrichtingsmaatregelen via Programma Beheer;

• Inrichting op grond van de Nota Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) en Maaswerken via V&W;

• Samenwerkingsovereenkomst Veiligheid en Natte Natuur;

• Meerjarenprogramma Ontsnippering.

Inrichting van gronden vindt plaats wanneer de planologische functie wijzigt van bijvoorbeeld de bestemming «landbouw» in de bestemming «natuur». De inrichting is mede gericht op de ter plaatse voorkomende bedreigde soorten, met name de doelsoorten in het Meerjarenprogramma Uitvoering Soortenbeleid.

Het Rijk heeft voor de EHS inmiddels veel grond gekocht. Een groot deel hiervan is nog niet ingericht. In veel gevallen gaat het hierbij om zogenaamde ruilgronden die bij de verwerving reeds aan de EHS worden toegerekend. Deze ruilgronden worden gebruikt in landinrichtingsprojecten. Het systeem van landinrichting brengt echter met zich mee dat het enkele jaren duurt voordat een project wordt afgerond. Gedurende die jaren worden er wel inrichtingskosten gemaakt (het «onderhanden werk»). Deze hectares worden «natuur» als het gehele project gereed is en de ruilgronden worden doorgeleverd aan een particuliere natuurbeschermingsorganisatie of Staatsbosbeheer. Dit leidt er toe dat er pas sprake is van afgeronde inrichting ten behoeve van de EHS als het landinrichtingsproject in zijn geheel wordt opgeleverd. In de onderstaande tabel staan de prestaties in hectares vermeld.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

De inrichting van natte natuur betreft:

•  grootschalige, kenmerkende natte natuur in en langs de grote wateren van zowel de Zuid Hollandse Delta als het IJsselmeergebied met mogelijkheden voor recreatief medegebruik;

•  realisatie van beekherstel en natte oeverlanden in de drie noordelijke provincies (herstel van reeds bestaande natuur);

•  het reguliere programma Herstel en Inrichting Rijkswateren van Verkeer en Waterstaat. Dit programma betreft herstel- en inrichtingsmaatregelen ter verbetering van de ecologische kwaliteit van de Rijkswateren;

•  Zandmaas pakket II (460 ha): grootschalige kenmerkende natte natuur in de Zandmaas, waarbij waar mogelijk de natuurontwikkeling gecombineerd wordt met hoogwaterbescherming.

23.13 Beheren Ecologische Hoofdstructuur

Motivering

Het in een samenhangend netwerk beheren van bestaande natuur, de aangewezen Natuurbeschermingsgebieden, Natura-2000-gebieden en 20 Nationale Parken. Het beheer is primair bedoeld om bestaande natuurwaarden (planten, dieren en ecosystemen) in stand te houden en zo mogelijk te verbeteren. Een belangrijke nevendoelstelling van beheer is het voldoen aan recreatieve behoeften en de openstelling van natuurterreinen door particulieren en particuliere natuurbeschermingsorganisaties, tenzij bijzondere soorten of ecosystemen daardoor niet goed kunnen voortbestaan.

Het beheer biedt voldoende mogelijkheden en garanties voor de bescherming van de bedreigde soorten die van de beheerde gebieden afhankelijk zijn (met name de doelsoorten van het Meerjarenprogramma Uitvoering Soortenbeleid).

De budgetten voor beheer binnen en buiten de EHS maken voor een groot deel onderdeel uit van het ILG en omvatten het natuurbeheer, agrarisch natuurbeheer en landschapsbeheer, zowel binnen als buiten de EHS.

Instrumenten

• Wet- en regelgeving (Internationale afspraken Wetlands-conventie, Vogel- en Habitatrichtlijn;

• Natuurbeschermingswet, Flora- en faunawet;

• Programma Beheer;

• Subsidies en het Investeringsbudget Landelijk Gebied;

• De voorlopige Landelijke Natuurdoelenkaart;

• Soortenbeschermingsprogramma’s;

• Behoud en herstel historische buitenplaatsen;

• Convenanten met terreinbeherende organisaties;

• Nationale parken.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

De prestaties voor de periode 2007–2013 zijn berekend op basis van het LNV-budget en de bijdragen van derden (V&W, VROM en Provincies).

23.14 Beheer van de natuur buiten de EHS en beschermen van de internationale biodiversiteit

Motivering

Nationaal

• Voldoen aan de internationale verplichting om een of meer nationaal of internationaal belangrijke ecosystemen als nationaal park aan te wijzen.

• Het bieden van duurzame bescherming aan alle doelsoorten van het soortenbeleid.

• Vermaatschappelijking van het natuurbeleid.

Internationaal

• Voldoen aan de internationale verplichtingen die tot doel hebben het verlies aan biodiversiteit in de wereld een halt toe te roepen.

• Het verduurzamen van handelsketens (m.n. hout, soja en palmolie), het beschermen en duurzaam gebruiken van ecologische netwerken (waaronder Natura-2000 en het PAN-Europees-Ecologische Netwerk), duurzaam gebruik en beheer van mariene biodiversiteit (inclusief verduurzaming visserij) en het ontwikkelen van nieuwe financieringsmogelijkheden voor biodiversiteit.

Instrumenten

Het beheer buiten de EHS heeft betrekking op bestaande natuur (door SBB, PNB’s en particulieren) en agrarisch natuurbeheer (ganzenfoerageergebieden, wintergasten, weidevogels en natuurbraak.)

• Investeringsbudget Landelijk Gebied;

• Wet- en regelgeving zoals Flora- en faunawet, Vogel- en habitatrichtlijn, Internationale verdragen en richtlijnen binnen de EU, Subsidies;

• Overeenkomsten met internationale organisaties;

• Soortenbeschermingsprogramma’s, mogelijk geïntegreerd via de leefgebieden. Voor alle doelsoorten wordt getracht een gunstige staat van instandhouding te realiseren;

• Nationale parken: Nederland heeft zich in internationaal verband verplicht om grootschalige gebieden die één of meer nationaal of internationaal belangrijke ecosystemen vertegenwoordigen, als Nationaal Park aan te wijzen. Het voorgenomen stelsel van 20 nationale parken is met de instelling van het 20e park De Alde Feanen in 2006 afgerond. De aandacht gaat nu uit naar de kwaliteitsverbetering van de parken door uitbreiding, bevorderen van (ook internationale) samenwerking tussen de parken en uitvoering van een investeringsprogramma;

• Internationaal natuurbeleid: het nakomen door Nederland van internationale verplichtingen; het actief bijdragen van Nederland in internationaal verband aan de wereldwijde aanpak van een duurzame ontwikkeling en behoud van de biodiversiteit. Dit vindt plaats door het versterken van beschermde gebieden, bufferzones en andere elementen van ecologische netwerken. Daarnaast streeft LNV naar het verduurzamen van het gebruik van biodiversiteit en het verminderen van negatieve effecten van Nederlands handelen op de biodiversiteit in het buitenland (met name ten aanzien van de ketens hout, soja en palmolie), en naar het behoud en duurzaam gebruik van mariene biodiversiteit (inclusief het verduurzamen van de visserij) en agrobiodiversiteit. Voor de programmering van het internationale biodiversiteitsbeleid bereidt het Kabinet het Beleidsprogramma Biodiversiteit Internationaal 2 (BBI 2) voor, de opvolger van het BBI. Voor de uitvoering hiervan zal de interdepartementale samenwerking worden geïntensiveerd. Daarnaast is instelling van een Taskforce Biodiversiteit en Natuurlijke Hulpbronnen voorzien, waarin maatschappelijke partijen vertegenwoordigd zullen zijn, ten einde het maatschappelijk commitment bij het biodiversiteitsbeleid verder te versterken;

• Regelingen en overeenkomsten ter bevordering van de bewustwording van de waarden van en verantwoordelijkheden voor natuur, biodiversiteit en duurzaamheid.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

24 Landschap en Recreatie

Algemene beleidsdoelstelling

Ontwikkelen, versterken en behouden van landschappen en een recreatief aantrekkelijk Nederland.

Omschrijving

Het landschap heeft belangrijke waarden voor de samenleving. De verschillende landschappen hebben een eigen identiteit en kwaliteit en vertegenwoordigen belangrijke cultuurhistorische, architectonische, ecologische, recreatieve en esthetische waarden. Het Rijk wil het Nederlands landschap in al zijn diversiteit voor de toekomst behouden en ontwikkelen, met daarbij speciale aandacht voor de Nationale landschappen als onderdeel van de nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur.

Het aanbod en de diversiteit van gebieden en plaatsen voor dagrecreatie is niet toereikend om tegemoet te komen aan de maatschappelijke behoefte en wens om te ontspannen. De toegankelijkheid van het landelijk gebied voor recreatief gebruik is nog onvoldoende en staat bovendien onder grote druk met name in de Randstedelijke gebieden. Daarom wil het Rijk het landelijk gebied aantrekkelijk en toegankelijk maken voor dagrecreatie. Het accent in het beleid ligt op het realiseren van grootschalige recreatiegebieden in en om steden, de Nationale Landschappen en de Landelijke Routenetwerken. Daarnaast is ruimte voor recreatief ondernemerschap gewenst ter vergroting en versterking van het aanbod van recreatieve voorzieningen.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Groen en de Stad

Burgers vragen nadrukkelijk om meer aandacht voor een groene leefomgeving. Om de waarde van groen voor de stad en zijn bewoners explicieter zichtbaar te maken worden Groen in en om de stad (GIOS) en Recreatie om de stad (RodS) bij begroting 2008 samengevoegd tot «Groen en de Stad».

Verantwoordelijkheid LNV

LNV is verantwoordelijk voor:

• Vier nationale beleidsprioriteiten: nationale landschappen, toegankelijke gebieden in en om de stad (Groen en de Stad), Landelijke Routenetwerken en het beheer van recreatiegebieden en recreatieve voorzieningen;

• De Rijksdoelen die via het ILG worden gerealiseerd en herkenbaar zijn opgenomen onder de operationele doelen. LNV stelt hiertoe het budget ter beschikking aan de provincies;

• Het Rijk concentreert zijn verantwoordelijkheid en middelen voor het landschapsbeheer en investeringen in landschap in de Nationale Landschappen;

• Het Rijk heeft een specifieke verantwoordelijkheid voor het behoud en de ontwikkeling van de cultuurhistorie in de Nationale Landschappen. Een deel van het Belvedèrebudget is daarom ingebracht in het ILG voor Nationale Landschappen;

• Faciliteren en stimuleren van activiteiten gericht op het generieke landschapsbeleid, de genoemde beleidsdoelstellingen en van overige zaken, zoals projectfinanciering en landschapsplanning;

• Versterking recreatiesector, onder andere door het leveren van kennis en deskundigheid.

• Daarnaast is de minister van VROM mede verantwoordelijk voor de ruimtelijke aspecten bij de uitvoering van nationale landschapsbeleid.

Externe factoren

Behalen van deze beleidsdoelstelling hangt vooral af van:

• Participatiebereidheid van particuliere organisaties;

• Mate van verstedelijking;

• Ontwikkeling grondprijzen.

Maatschappelijk effect

Het behalen van de beide algemene beleidsdoelstellingen hebben als effecten:

• Behoud van de landschappelijk kwaliteiten van de Nationale Landschappen;

• Verbeterde kernkwaliteiten (natuurwaarde, culturele waarde, gebruikerswaarde en belevingswaarde) van nationale en overige landschappen;

• Toename van gebruik en tevredenheid van groene gebieden in en om de stad;

• Toegenomen gebruikerswaarde van recreatiegebieden.

Meetbare gegevens bij de algemene doelstelling

De indicator voor recreatie is gericht op het gebruik en de tevredenheid over recreatieve gebieden in de Randstad. De focus op de Randstad vloeit voort uit het feit dat het overgrote deel van de rijksmiddelen in dit gebied wordt ingezet. Daarbij wordt gestreefd naar een optimale toegankelijkheid van recreatief groen vanuit de stad. Dit kan zowel groen in de stad betekenen zoals parken, groen in de wijk of kwalitatief hoogwaardige groenstroken, als (grootschalig) groen om de stad betreffen. In 2007 wordt een nulmeting uitgevoerd voor deze indicator.

Voor het landschap is het streven in 2020 de positieve beleving van het landschap met 25% toe te laten nemen. Deze streefwaarde heeft betrekking op landschap binnen en buiten de Nationale Landschappen. In 2007 wordt een nulmeting uitgevoerd.

Het beleid richt zich op een vitaal platteland. In dat kader is een outcome-indicator, gericht op de sociaal-economische ontwikkeling op het platteland opgenomen bij dit beleidsartikel, zodat de ontwikkelingen op dit vlak zichtbaar in beeld worden gebracht. Het streven daarbij is dat de ontwikkeling gelijke tred houdt met de stad. De belangrijkste onderdelen voor deze graadmeter voor de sociaal-economische vitaliteit op het platteland zijn wonen, werken en voorzieningen.

Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting

Vanuit het Coalitieakkoord (tranche 2008) worden extra middelen beschikbaar gesteld ten behoeve van de intensivering voor:

• Groen en de Stad (€ 2 mln) op OD 24.13 Beheer groen en de stad;

• Groene Partners (€ 2 mln) op OD 24.13 Groene Partners;

• Versterken van netwerken op het gebied van veelzijdig platteland (€ 2 mln) op OD 24.13 Netwerk veelzijdig Platteland.

Eind 2006 zijn met de provincies bestuursovereenkomsten gesloten met betrekking tot het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG). De 7-jarige ILG-verplichtingen op basis van deze overeenkomsten zijn geheel in 2007 aangegaan. Het verplichtingenbudget is derhalve in 2007 fors hoger dan in latere jaren.

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

Conform afspraken in de VINAC in verband met het grondaankoopbeleid worden de verkoopopbrengsten van ruilgrond in het noorden van het land door het Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) ingezet voor de aankoop van grond voor Groen en de Stad in Zuid-Holland. Dit is vanaf 2007 verwerkt in de begroting. Het budget van jaarlijks € 22,9 mln. maakt onderdeel uit van het ILG.

Overzicht onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid

24.11 Nationale Landschappen

Motivering

Behouden, beheren en versterken van de unieke landschappelijke, cultuurhistorische en natuurlijke kwaliteiten van 20 Nationale Landschappen.

Instrumenten

• De Wet Inrichting Landelijk gebied: via het ILG worden subsidies verleend ten behoeve van: investeringsprojecten; agrariërs en terreinbeherende organisaties t.b.v. landschapsbeheer (Programma beheer, Groene Diensten, Landschapsbeheer Nederland).

• Ruimtelijke ordening: De Nationale Landschappen zullen door de provincies exact worden begrensd op basis van door het Rijk aangegeven globale gebiedsaanduiding in de Nota Ruimte. De planologische bescherming conform de voorwaarden die hierover gesteld zijn in de Nota Ruimte wordt gerealiseerd in de provinciale streekplannen.

• Ook buiten de reikwijdte van het ILG zet het Rijk zich in om het Belvédère doel «behoud door ontwikkeling» te realiseren (Nota Belvedere). Dit gebeurt onder andere door de subsidieregeling Belvédère en door het activiteitenprogramma van het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het projectbureau Belvédère heeft opdracht gekregen de ontwikkelingsstrategie «behoud door ontwikkeling» verder uit te werken. De opdracht is aangenomen tot 2009: na 2009 moeten markt en lagere overheden de strategie hebben geadopteerd. Ook na 2009 blijft LNV beleidsverantwoordelijk voor het Belvedèrebeleid in het landelijk gebied. In 2008 nemen de departementen, betrokken bij het Belvedèrebeleid (OCW, VROM en V&W) een besluit over de beleidsmatige en financiële invulling van deze beleidsverantwoordelijkheid na 2009.

• Monitoring en evaluatie: Het Rijksbeleid voor Nationale Landschappen zal grotendeels door de provincies worden uitgevoerd. Ter evaluatie van dit beleid heeft het Rijk wel een taak om de beschreven kernkwaliteiten van de Nationale Landschappen te monitoren. Daarvoor is in overleg met het ministerie van VROM en het Milieu- en Natuurplanbureau (MNP) een meetsysteem opgezet en per landschap metingen uitgevoerd. Dit meetsysteem levert de input voor de monitoring Nota Ruimte en Agenda Vitaal Platteland en voor de Natuurbalans.

• Voorlichting: Voor de ontwikkeling en instandhouding van de 20 Nationale Landschappen is draagvlak bij burgers, ondernemers en maatschappelijke organisaties noodzakelijk. LNV heeft daartoe in 2006 in overleg met provincies een communicatieplan opgesteld voor voorlichtings- en communicatieactiviteiten voor het brede publiek en landelijke organisaties. Daaraan zal in 2008 verdere uitvoering worden gegeven.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

24.12 Landschap algemeen

Motivering

Het Rijk heeft de provincies de verantwoordelijkheid gegeven voor de basiskwaliteit van het landschap. Deze is omschreven als behoud en versterking van de natuurlijke, culturele, gebruiks- en belevingskwaliteit van het landschap. Het Rijk heeft hierbij een faciliterende en stimulerende rol. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in de rol van de Rijksadviseur voor het Landschap en de programmering van Kasteel Groeneveld. Om provincies en gemeenten verder te ondersteunen en te stimuleren heeft het Rijk in 2006 de Handreiking Kwaliteit Landschap aangeboden aan de provincies. Deze vormt onderdeel van de Kwaliteitsagenda Landschap, die in 2008/2009 wordt uitgebracht. Hierin wordt een herijking van het rijksbeleid ten aanzien van het landschap geformuleerd.

Instrumenten

• Voorlichting en communicatie.

• Programmering onderzoek met betrekking tot het thema landschap

• Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG)/Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG).

• Projectfinanciering. Hieronder vallen o.a. financiering van architectuurinstellingen, ontwerpateliers e.d.

• Monitoring en evaluatie.

24.13 Groen en de Stad

Motivering

Het Rijk en de provincies hebben als doelstelling om 15 891 hectare openbaar grootschalig groen om de stad in 2013 te realiseren. Hiervan zullen delen specifiek in rijksbufferzones worden gerealiseerd. Van belang is dat het grootschalig groen intensief gebruikt wordt, goed bereikbaar is vanuit de woonomgeving – met name via wandelpaden en fietspaden – en volledig opengesteld en gratis toegankelijk is.

Ook wil het Rijk meer groen in de stad. Het realiseren van dit zogenoemde openbaar grootschalig groen loopt via de convenanten die in het kader van het convenant Grote Steden Beleid (GSB) zijn afgesloten met de 31 grote steden. Bovendien wil het Rijk 492 hectare regionaal groen gekoppeld aan grote woningbouwlocaties realiseren in 2010.

Beheer Groen en de Stad

Voor het bereiken van de doelstelling 15 891 hectare openbaar grootschalig groen om de stad is in het beleidsprogramma een intensivering voor verwerven en inrichting van groene gebieden voorzien via het Provinciefonds. Het Rijk heeft daarnaast de opgave 50% van de beheerskosten voor Groen en de Stad gebieden te financieren. Voor het jaar 2008 wordt hiervoor € 2 miljoen uitgetrokken. Op basis van een normkostenevaluatie die in 2007 gezamenlijk met provincies en beheerders wordt uitgevoerd, zal de normbijdrage van het Rijk per hectare worden vastgesteld.

Versterken netwerk veelzijdig platteland

De huidige kennisontwikkeling en -verspreiding over duurzame ontwikkelingen op het platteland is erg versnipperd, waardoor betrokken partijen – (agrarische) ondernemers, ketenpartijen, maatschappelijke organisaties, overheden, etc – de reeds opgedane ervaringen en de beschikbare kennis onvoldoende benutten.

LNV zal met een budget van € 2 miljoen de ontwikkeling van een (inter-)nationaal kenniscentrum voor veelzijdig platteland faciliteren. Dit kenniscentrum heeft o.a. tot taak om de rol in te vullen van informatiepunt/kennisloket voor ondernemers, gebiedsorganisaties en andere betrokken partijen, maar zal zich ook richten op het ontsluiten en verspreiden van (bestaande) onderzoeksresultaten en de organisatie van de vraagarticulatie voor de diverse onderzoek- en voorlichtingsprogramma’s. Het verbinden en schakelen met relevante kennisinstellingen en regionale organisaties is een belangrijk uitgangspunt voor dit kenniscentrum.

Groene Partners

Meer kwalitatief hoogwaardig en toegankelijk groen in en om de stad draagt wezenlijk bij aan aansprekende en duurzame woon- en werkmilieus in stedelijke gebieden. Naast de daadwerkelijke bereikbaarheid van de recreatiegebieden om de stad gaat het ook om het vergroten van de bekendheid bij de stadsbewoners en het betrekken van verschillende maatschappelijke organisaties zoals woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en sportorganisaties bij de ontwikkeling van groene gebieden. Waar nodig vervult het Rijk een stimuleringsrol bij de balans tussen rood en groen en bij de verbreding van het thema groen. Het gaat erom dat partijen elkaars wederzijdse versterkingsmogelijkheden herkennen en benutten. Het Rijk heeft € 2 miljoen per jaar uitgetrokken om deze stimuleringsrol verder in te vullen.

Instrumenten

• Wet en regelgeving op het gebied van de recreatie.

• Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG)/Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG).

• Het Plattelands Ontwikkelings Programma (POP-2).

• Het uitvoering geven aan Rijksconvenanten en -samenwerkingsverbanden, zoals het Bufferzoneconvenant.

• Convenant Grote Steden Beleid (GSB). Op 1 januari 2005 is het tweede Investeringsregeling Stedelijke Vernieuwing ingegaan. Deze loopt tot 31 december 2009.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

24.14 Recreatie

Motivering

Het Rijk wil een hoogwaardig voorzieningenniveau in recreatiegebieden en financiert hiertoe de recreatieve beheeropgave van Staatsbosbeheer en het recreatieschap Midden Delfland. Daarbij is van belang dat deze gebieden volledig opengesteld en gratis toegankelijk zijn. Hiertoe stimuleert het Rijk onder meer met een aantal voorlopers in de recreatiesector, innovatief ondernemersschap, via kennisfaciliteiten en pilotprojecten.

De toegankelijkheid van het landelijk gebied voor recreatief medegebruik wordt versterkt door het realiseren en instandhouden van landelijke aaneengesloten routenetwerken. Voor wandelen (4822 km), fietsen (4502 km) en varen (4400 km) in 2013 gerealiseerd zijn en bekendheid aan gegeven. Concreet gaat het om het nieuw aanleggen, kwalitatief verbeteren en knooppunt vrijmaken van de reeds bestaande Landelijke Routenetwerken (LR) voor wandelen, fietsen en varen en het stimuleren van wandelen over boerenland.

Instrumenten

• Wet Verzelfstandiging Staatsbosbeheer.

• Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG)/Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG).

• Regeling Rijksrecreatieschappen. Hierin is uitsluitend nog de bijdrage voor Midden Delfland opgenomen.

• Het uitvoering geven aan rijksconvenanten en -samenwerkingsverbanden, het Meerjarenprogramma Ontsnippering, het Nationaal Bestuursakkoord Water en het convenant over de uitvoering beleidsvisie recreatietoervaart.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

* beheer door Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten (Haarzuilens) en recreatieschappen (Midden Delfland)

25 Voedselkwaliteit en Diergezondheid

Algemene beleidsdoelstelling

Een kwalitatief hoogwaardig voedselaanbod, een verantwoord consumptiepatroon en een hoog gezondheidsniveau van de Nederlandse veestapel.

Omschrijving

Deze doelstelling richt zich op een verantwoorde productie en consumptie van voedsel. Dierhouders, producenten en consumenten hebben hierin een eigen verantwoordelijkheid. Dierhouders en producenten van voedsel zijn primair verantwoordelijk voor het waarborgen van de diergezondheid, voedselveiligheid en voedselkwaliteit. Consumenten hebben een eigen verantwoordelijkheid om op een zorgvuldige en veilige manier met voedsel en waarden rond voedsel om te gaan. LNV heeft als taak om – veelal in internationaal en Europees verband eisen en voorwaarden te stellen waar binnen partijen hun verantwoordelijkheid kunnen invullen.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Verantwoordelijkheid LNV

In internationaal en Europees verband worden normen gesteld aan de voedselkwaliteit en diergezondheid. LNV draagt namens Nederland bij aan het totstandkomen van deze normen. Binnen de internationale kaders:

• stelt LNV eisen en voorwaarden waarbinnen de voedselproductie kan plaatsvinden en controleert op transparante en consequente wijze;

• stelt LNV eisen en voorwaarden aan de preventie en early warning van dierziekten met het oog op handelsconsequenties, dierenwelzijn en maatschappelijk draagvlak;

• zorgt LNV dat de consument in staat wordt gesteld om een geïnformeerde en met name duurzame en bewuste keuze te kunnen maken ten aanzien van voedselkwaliteit.

LNV is op de beleidsterreinen voedselkwaliteit en diergezondheid verantwoordelijk voor het bieden van de (wettelijke) kaders waarbinnen producenten en consumenten elk hun verantwoordelijkheid kunnen invullen. LNV is ook verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van wettelijke kaders, het op transparante en consequente wijze controleren en het informeren van de partijen over voedselkwaliteit en diergezondheid.

Op het gebied van voedselveiligheid deelt LNV de verantwoordelijkheid met VWS. LNV is verantwoordelijk voor de vleeskeuring en voor de goedkeuring van de hygiënecodes voor bedrijven in de primaire productie.

Op het gebied van diergezondheid is LNV in geval van een uitbraak van een bestrijdingsplichtige dierziekte verantwoordelijk voor een zo snel en effectief mogelijke bestrijding van de ziekte.

Externe factoren

Het behalen van deze doelstelling hangt af van:

• de naleving van het normenkader ten aanzien van voedselveiligheid, kwaliteit, handel en diergezondheid;

• bewustzijn en bereidheid van de consumenten, producenten en retail tot een verantwoorde productie, behandeling, aankoop en bereiding van voedsel;

• de mogelijkheid om aangifteplichtige dierziekten buiten Nederland te houden.

Maatschappelijk effect

Het behalen van deze doelstelling heeft als beoogde maatschappelijke effecten dat:

• vertrouwen van consumenten, EU en handelspartners in in Nederland geproduceerd voedsel wordt behouden;

• voedsel maatschappelijk verantwoord geproduceerd wordt;

• consumenten bij de aankoop van hun voedsel rekening houden met de mate waarin wordt voldaan aan (maatschappelijke) eisen van dierenwelzijn, diergezondheid, gezondheid, milieu en fair trade;

• dieren gezond zijn en blijven en de kosten, zowel economisch als maatschappelijk, van uitbraken van dierziekten worden beperkt.

De VWA meet jaarlijks het vertrouwen van consumenten in de veiligheid van voedsel. Dit wordt uitgedrukt in een waarde op de schaal 1–5 (hoe hoger de waarde hoe hoger het vertrouwen). Deze prestatie-indicator heeft geen betrekking op de technische kwaliteit van ons voedsel, maar zegt iets over de maatschappelijke effecten van het beleid.

Ten aanzien van de indicator «aantal bedrijven besmet met een aangifteplichtige dierziekte» geldt een zo klein mogelijk aantal (0) uitbraken van aangifteplichtige ziekten als permanente doelstelling. Dat zich desondanks besmettingen voordoen is onvermijdelijk; zo was er bijvoorbeeld in 2006 sprake van een bedrijf met laagpathogeen AI, veel bedrijven met Bluetongue, een bedrijf met BSE, en bedrijven waarop Scrapie werd geconstateerd en gevallen van Psittacose.

Budgettaire gevolgen van beleid

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

Overzicht onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid

25.11 Bevorderen van kwalitatief hoogwaardig voedselaanbod en consumptiepatroon

Motivering

Het voedselkwaliteitsbeleid richt zich op het brede spectrum aan waarden dat verbonden is met de productie en consumptie van voedsel. Het Rijk wil niet alleen een hoog voedselveiligheidsniveau handhaven, maar ook bevorderen dat andere kwaliteitsaspecten worden geïntegreerd in de voedselkolom. Producenten en handelaren worden aangezet tot de productie en afzet/levering van kwalitatief hoogwaardige producten, daarbij strevend naar verhoging van het nalevingsniveau van de ketenpartijen. Consumenten, inclusief de jeugd, worden gestimuleerd om, op basis van een adequate informatievoorziening, een bewuste en – vanuit kwaliteitsperspectief bezien – verantwoorde keuze te maken bij de samenstelling van het voedselpakket. Daarbij wil het Rijk de consument ook bewust maken van het belang van een zorgvuldige voedselbehandeling en -bereiding. Het uiteindelijke doel is het voedingspatroon bij consument én jeugd te verbeteren en de gezondheidseffecten als gevolg van voedselrisico’s te beheersen.

Instrumenten

• Wet- en regelgeving (meest Europese wet- en regelgeving op het gebied van voedsel- en diervoederveiligheid en diergeneesmiddelen, Destructiewet, Kaderwet Diervoeders, Diergeneesmiddelenwet, Landbouwwet, Wet uitvoering Diergeneeskunde, hygiënecodes op het gebied van traceerbaarheid, Regeling vleeskeuring en HACCP, Gezondheids- en welzijnswet voor Dieren).

• Overleg/coördinatie/diplomatie (internationale samenwerking, interdepartementaal overleg crisismanagement en terrorismebestrijding).

• Inspecties/controle (controle en handhaving van wet- en regelgeving door AID en VWA, keuring dierlijke (bij)producten, inclusief de Beleidsagenda hormonen en de Kaderwet diervoeders).

• Voorlichting, communicatie en educatie (voorlichting over biotechnologie en Identificatie en Registratie (I&R)).

• Risicomanagement: implementeren en uitvoeren van bovengenoemde Europese regelgeving voor de veiligheid van diervoeders en voedingsmiddelen van plantaardige en dierlijke oorsprong; onderzoek en monitoring zoönosen en TSE’s; bepaling beleidsstandpunt inzake antibioticumresistentie; bijdrage aan scrapiefokkerijprogramma en aan het Centraal Orgaan Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel (COKZ).

• Voedselveiligheid: uitvoering van de pilots alternatieve verwerking slachtafvallen; versterking internationale samenwerking door middel van capacity building, verlenen van technische assistentie en ondersteuning exportcertificering. Gerichte bronbestrijding door internationale inzet op technische assistentie en capacity building.

• Consument, transparantie en ketenomkering: subsidies aan het Voedingscentrum Nederland (€ 3,6 mln. basis- en projectsubsidie) en de Consumentenbond; voorlichting, communicatie en educatie; openbaarmaking van controlegegevens uit de cases, uitvoeren van bijbehorende evaluatie en aanzet geven tot een definitieve vormgeving van openbaarmaking van controlegegevens; introductie smaaklessen op basisscholen; verzorgen van themabijeenkomsten Consumentenplatform; onderzoek naar risico’s en kansen bij nanotechnologie en verbreding van de afweging t.a.v. voedselveiligheidsmaatregelen ten opzichte van andere kwaliteitswaarden.

• Destructie: subsidie (overheidsbijdrage) op destructie t.b.v. transport en verwerking kadavers.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

Toelichting

1. Deze indicator is een maat voor risico’s ten aanzien van volksgezondheid, consumenten vertrouwen en internationale handel. Het betreft een EU verplichte monitoring waarbij gestreefd wordt naar de permanente waarde 0, maar er blijft een kleine, maar realistische, kans dat BSE gevallen worden aangetroffen.

2. Deze indicator is een maat voor risico’s ten aanzien van volksgezondheid, consumenten vertrouwen en internationale handel. Deze indicator houdt verband met voorkomen van scrapie in het algemeen waarvoor een verplichte monitoring vanuit EU geldt. Zowel BSE als Scrapie behoren tot de TSE’s. De streefwaarde heeft een grotere marge omdat er onzekerheid is over te verwachten EU besluitvorming ten aanzien van de monitoringintensiteit en de te gebruiken analysemethode. Deze twee variabelen beïnvloeden de hoeveelheid dieren met Scrapie die zal worden gevonden.

3. Deze indicator geeft door middel van nalevingsniveau van weten regelgeving op het terrein van voedselhygiëne mede een aanwijzing voor de mate waarin ons voedsel veilig (geproduceerd) geacht mag worden.

4. Regelgeving op gebied van dierlijke bijproducten beoogt bescherming van de voedselveiligheid/volksgezondheid. De mate waarin deze regelgeving wordt nageleefd geeft mede een indicatie van het niveau van veilige voedselproductie. Referentie waarde bij deze indicator varieert per sector.

5. Indicator beoogt aan te geven in hoeverre op het gebied van voedselproductie uitdrukking gegeven wordt aan het feit dat producent zelf verantwoordelijk is voor veilige productie en de borging daarvan en dat daarbij een passende rol voor de overheid is gevonden door toezicht te houden op het door de ondernemer zelf georganiseerde toezicht op zijn productieproces. Omdat het instrument «toezicht op controle» zich nog in de pilotfase bevindt, is het niet mogelijk om streefwaarden vast te stellen na 2007.

6. Capacitybuilding projecten zijn gericht op een brongerichte dierziektebestrijding waardoor ook het uitbraakrisico binnen de eigen landsgrenzen reduceert. Daarnaast bevordert deze aanpak de toegang tot de Europese markt voor de landen buiten EU.

7. Jaarlijks wordt de LNV-beleidsstrategie inzake CBRN-terrorisme geactualiseerd op basis van nationale en internationale ontwikkelingen. Het Kabinet voorziet een intensivering van beleid op dit punt.

8. Deze Indicator geeft inzicht in de mate waarin de (toekomstige) consument vertrouwd gemaakt wordt met de verschillende publieke waarden die met voedsel(productie) samenhangen op basis waarvan de consument geholpen kan worden om in zijn koopgedrag zich hiervan bewust te zijn en om zijn voedingspatroon en beheersing van gezondheidseffecten als gevolg van voedselrisico’s te verbeteren.

25.12 Handhaven diergezondheidsniveau

Motivering

Het risico van dierziekteuitbraken blijft aanwezig en ook nieuwe dierziekten kunnen zich aandienen. Het diergezondheidsbeleid is gericht op gezond houden van de Nederlandse veestapel en met name op het voorkomen van uitbraken van aangifteplichtige dierziekten. Indien zich desondanks toch een uitbraak voordoet, zijn de inspanningen van LNV erop gericht dat de gevolgen zowel op maatschappelijk als op economisch vlak, van een uitbraak van een dierziekte beperkt blijven. In dat geval staan centraal het behoud van de gezondheid van de dierpopulatie en de bescherming van de volksgezondheid tegen risico’s die verband houden met dierziekten. Daarbij wordt rekening gehouden met de intrinsieke (eigen) waarde van het dier en worden verstoringen van de (inter)nationale handel zo veel mogelijk voorkomen.

Instrumenten

• Wet- en regelgeving (Europese wet- en regelgeving op het gebied van diergezondheid en dierziektebestrijding, Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren).

• Overleg/coördinatie/diplomatie incl. participatieve multicriteria analyse (beïnvloeding van het Europese dierziektebeleid, beleidsdraaiboeken dierziektecrises, productie en beheer van vaccinvoorraden).

• Inspecties/controle (controle en handhaving van wet- en regelgeving door AID en VWA).

• Preventieve diergezondheid: voorlichting en communicatie over bestrijding en preventie, inclusief de hobbydierhouderij; Identificeren, agenderen en problematiseren van de gevolgen van de structuur van de Nederlandse veehouderij voor de preventie en bestrijding van dierziekten; Benutten van financiële prikkels en zoeken van aansluiting bij het eigen initiatief van de sector t.a.v. bedrijfsgebonden ziekten voor het naleven van preventie regels. Initiëren van (innovatief) onderzoek over de gevolgen van klimaatswijziging in relatie tot opkomende dierziekten, met name die dierziekten die ook gevolgen voor de mens kunnen hebben.

• Identificatie en registratie: implementatie en voorlichting nieuwe EU regelgeving m.b.t. I&R schapen en geiten, inclusief nieuwbouw centrale database I&R schapen en geiten, continuering I&RVL (varkensleveringen) varkens.

• Monitoring, early warning en bewaking: onderzoek en monitoring van dierziekten als scrapie, en BSE.

• Handhaving veterinaire veiligheid: door middel van het uitvoeren van bewakingsprogramma’s brucellose, leukose, brucella, KVP, MKZ, AI, etc.

• Crisisorganisatie: bijdrage aan crisisorganisatie dierziekte en voedselveiligheid; organisatie van paraatheidoefeningen, inclusief oefeningen en beleidsstrategie chemisch biologisch, radiologisch en nucleair (CBRN) terrorisme; onderzoek en stimulatie vaccinproductie en voorraadbeheer vaccins; opstellen en actualiseren van beleidsdraaiboeken.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

Toelichting

1. Deze indicator duidt het aantal dagen tussen besmetting (vermeerderd met de ziekteafhankelijke incubatieperiode) en ontdekking. Het zo snel mogelijk ontdekken van een uitbraak van een bestrijdingsplichtige dierziekte is van groot belang om de ziekte snel en efficiënt te kunnen bestrijden. Daarbij is het noodzakelijk dat de houder van het dier eventuele verdachte verschijnselen snel meldt.

2. Bij de bestrijding van dierziekten kan het instrument noodvaccinatie van grote waarde zijn. Om zo snel mogelijk met vaccineren te kunnen beginnen moet er vaccin beschikbaar zijn. Deze beschikbaarheid van vaccin voor een bepaalde ziekte scharen we onder de indicator vaccinbank.

3. In het kader van de crisispreparatie van LNV wordt een aantal beleidsdraaiboeken opgesteld op het gebied van bestrijdingsplichtige dierziekten en voedselveiligheid. Over de wijziging in de planning is de Tweede Kamer op 13 oktober 2005 geïnformeerd (Tweede Kamerstuk 2005–2006, 27 662, nr. 130). Door deze aanpassing wordt de streefwaarde verlaagd naar 12 beleidsdraaiboeken in 2008. Het betreft drie voedseldraaiboeken, te weten voor diervoederveiligheid, voedselveiligheid en bestrijding gevolgen kernongevallen, en negen dierziektedraaiboeken voor de volgende bestrijdingsplichtige dierziekten: Mond- en klauwzeer (MKZ), Klassieke varkenspest (KVP), Aviaire Influeza (AI), Afrikaanse varkenspest (AVP), Bluetongue (BT), Blaasjesziekte (SVD), Afrikaanse paardenpest (APP), Non-alimentaire zoönosen (Vesiculaire stomatitus en Rift Valley Fever) en Newcastle disease (NCD).

4. Capacitybuilding projecten zijn gericht op een brongerichte dierziektebestrijding waardoor ook het uitbraakrisico binnen de eigen landsgrenzen reduceert. Daarnaast bevordert deze aanpak de toegang tot de Europese markt voor de landen buiten EU.

26 Kennis en Innovatie

Algemene beleidsdoelstelling

Hoogwaardige kennis voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte en optimale benutting van deze kennis.

Omschrijving

Kennis en innovatie zijn belangrijk voor de realisatie van de beleidsdoelstellingen van LNV. Veranderingen in concurrentiepositie en maatschappelijke randvoorwaarden binnen alle LNV-sectoren vragen om regelmatige herijking van kennisnetwerken, kennisvoorzieningen en kennisinstrumenten teneinde optimale kennisbenutting door actoren en beleid te bereiken. Innovatie en betere kennisbenutting staan hoog op de (inter)nationale agenda. Binnen het Beleidsprogramma 2007–2011 vormt kennis en innovatie een centraal thema. Door het kabinet worden aanvullende middelen voor innovatie en opleiding beschikbaar gesteld. De in 2006 uitgevoerde beleidsdoorlichting m.b.t. het LNV-kennis- en innovatie-instrumentarium bevestigt de relatief sterke uitgangspositie, maar geeft ook aandachtspunten en vingerwijzingen voor verdere verbetering zoals het vergroten van de effectiviteit van de verbindingen tussen onderwijs, onderzoek en praktijk en herbezinning op de portfolio van strategische expertises van Wageningen UR.

LNV wil vooroplopen door pro-actief in te spelen op de innovatieen kennisbehoeften van stakeholders (ondernemers en andere doelgroepen) en het LNV-beleid. Via een Beleidskader kennisbenutting wordt bewerkstelligd dat ontwikkelde kennis een maximaal maatschappelijk effect heeft. LNV zal de toegang tot kennis en kennisontwikkelaars op de werkvelden van LNV verbeteren. De huidige sterk kennisgedreven infrastructuur wordt omgebogen naar een meer innovatiegedreven structuur. De beschikbare kennis zal sneller ontsloten en benut worden o.a. door meer en effectievere samenwerking van onderzoeksinstellingen, onderwijs, bedrijven en maatschappelijke organisaties. De rol van onderwijs bij kenniscirculatie wordt versterkt door de invoering van competentiegericht leren. Het HAO, en daarbinnen de lectoren, moeten een sleutelrol vervullen. Samenwerking – kleinschaligheid grootschalig organiseren – is voor welslagen noodzakelijk. Met de gezamenlijke groene kennisinstellingen zijn hierover binnen de Groene Kennis Coöperatie meerjarenafspraken gemaakt (2007–2010).

De toenemende internationalisering van het onderwijsbeleid komt tot uitdrukking in grotere internationale mobiliteit van studenten en docenten én in doorwerking van de Lissabonafspraken: vermindering voortijdig schoolverlaten, verhoging van opleidingsniveau, deelname leven lang leren, het stimuleren van beta-studies. Voor het onderzoek zet LNV er op in dat voor Nederland belangrijke thema’s op de EU-onderzoeksagenda (Zevende Kaderprogramma) komen. LNV sluit aan op de inzet van de EU op klimaatmaatregelen. Bovendien werkt LNV mee aan de ontwikkeling van gezamenlijke onderzoeksagenda’s met andere landen, rond thema’s als voedselkwaliteit, plantgezondheid, biologische landbouw, natuur, landschap en platteland.

Als reactie op het in de beleidsdoorlichting van artikel 26 ervaren gebrek aan transparantie van de beschrijving van de operationele doelen is de indeling van artikel 26 met ingang van de begroting 2008 aangepast. De operationele doelstellingen voor 2008 zijn als volgt:

26.15 Kennisontwikkeling en innovatie;

26.16 Waarborgen en vernieuwen onderzoek en onderwijs.

De oude onderdelen 26.11 t/m 26.14 zijn vervallen; zij zijn in de onderdelen 26.15 en 26.16 ondergebracht.

Met de nieuwe indeling komt het thema innovatie beter tot zijn recht. LNV wil het kennisbeleid meer innovatiegericht maken. Om innovatie gericht te stimuleren worden specifieke arrangementen en instrumenten ontwikkeld en ingezet. Deze instrumenten betreffen onder andere kennisvouchers, regeling SBIR (Small Business Innovation Research Program) en inzet van Syntens in het groene domein.

Procentuele verdeling uitgaven 2008 over operationele doelstellingen en apparaat

Verantwoordelijkheid LNV

• LNV wil doelgroepen en stakeholders inspireren door continu informatie, verkenningen en mogelijke toekomstbeelden beschikbaar te stellen.

• In overleg met stakeholders worden kennis- en innovatieagenda’s opgesteld, die richtinggevend zijn voor de inzet van subsidies en de inzet van kennisinstellingen.

• LNV stimuleert en faciliteert LNV-doelgroepen – met name de agrosectoren – bij innovatie en kennisbenutting.

• LNV zorgt voor een goed toegankelijk en up-to-date kennissysteem voor het gehele beleidsterrein van LNV.

Externe factoren

Samenwerking met bedrijven en andere overheden (op nationaal en internationaal niveau), onderwijs- en onderzoeksinstellingen is onontbeerlijk om doelmatig kennis te ontwikkelen en in de maatschappij te verankeren.

Maatschappelijk effect

Behalen van deze doelstelling heeft als effect dat:

• kennis in het agrofoodcomplex en de groene ruimte bijdraagt aan innovatief ondernemerschap, duurzaam ondernemen, veilig voedsel, levende natuur en vitaal platteland;

• er voldoende gekwalificeerde beroepsbeoefenaren zijn voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte;

• er een internationaal hoogwaardig kenniscentrum is voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte (in de vorm van Wageningen Universiteit en Researchcentrum).

1. De onderzoeksinstellingen van DLO worden afzonderlijk één maal per vier jaar gevisiteerd door een (internationaal) panel van deskundigen. De onderzoeksscholen van Wageningen Universiteit, waarbinnen alle onderzoek is georganiseerd, worden eenmaal per 6 jaar beoordeeld door de KNAW op thematische organisatie van onderzoek en de kwaliteit van opleiding van jonge onderzoekers. Opleidingen van universiteiten en hogescholen worden binnen een cyclus van 6 jaar gevisiteerd door een visiterende en beoordelende instantie die wordt erkend door de NVAO volgens de systematiek van de NVAO.

2. Er is geen raming of streefwaarde te geven; er wordt wel gestreefd naar een stijging.

3. Voor deze indicator wordt gestreefd naar verbreding van de gemeten benutting naar maatschappelijke benutting (2008).

De resultaten worden goed tot uitstekend beoordeeld. Er wordt gewezen op de kritische massa, met meer focus en samenwerking als oplossingsrichting.

Budgettaire gevolgen van beleid

1. Het InnovatieNetwerk ontwikkelt grensverleggende vernieuwingen in landbouw, agribusiness, voeding en groene ruimte en zorgt dat die door belanghebbenden in de praktijk worden gebracht.

2. Innovatie-subsidie stakeholders betreft innovatiesubsidies (vouchers, projectbijdragen) aan ondernemers en andere doelgroepen.

3. Naar aanleiding van het Coalitieakkoord is in de rijksbegroting een korting op de mbo-bekostiging ingeboekt van € 155 miljoen (€ 148 miljoen voor bve en € 7 miljoen voor LNV) structureel vanaf 2009. De maatregel betreft de introductie van een tweede teldatum voor de bekostiging van instellingen (roc’s, vakinstellingen en het mbo deel van de AOC’s). Er wordt een nieuwe tweede teldatum per 1 februari geïntroduceerd. Instellingen worden in het huidige stelsel niet gestimuleerd deelnemers binnen het onderwijs te houden na de huidige teldatum van 1 oktober omdat de bekostiging voor deze deelnemers dan al ontvangen is. Verwacht wordt dat een nieuw telmoment in hetzelfde studiejaar dit ongewenste effect kan ondervangen. Wanneer instellingen in staat zijn deelnemers op beide teldata binnen de instelling te houden worden zij gecompenseerd voor de ingeboekte korting. De realisatie op 1 februari (het tweede telmoment) bepaalt de eventuele bijstelling van het macrobudget mbo. Deze werkwijze, waarbij instellingen die erin slagen deelnemers binnen het stelsel te houden en hiervoor worden gecompenseerd, is toegelicht in het debat over de regeringsverklaring op 1 maart 2007. Er is een wetswijziging in voorbereiding om te komen tot een doorvertaling van deze maatregel.

4. Aequor is het kennis- en commubicatiecentrum voedsel en leefomgeving met een verbindende rol tussen (groen) beroepsonderwijs en bedrijfsleven. Aequor erkent leerbedrijven voor het groene onderwijs. In samenwerking met onderwijs en bedrijfsleven worden kwalificatieprofielen opgesteld die het uitgangspunt zijn voor opleidingsprogramma’s.

Een specificatie van de DLO-onderzoeksprogramma’s is als volgt:

Grafiek budgetflexibiliteit

Toelichting op de apparaatsuitgaven

Toelichting op de ontvangsten

Voor een vijftal projecten zijn ten laste van het Fonds Economische Structuurversterking (FES) middelen aan de LNV-begroting toegevoegd. Het betreft de projecten Transitie Duurzame Landbouw, Patato Genomics, Phytophtora, TTI Groene Genetica en Aviaire Influenza.

Overzicht onderzoek naar de doelmatigheid en de doeltreffendheid van beleid

26.15 Kennisontwikkeling en innovatie

Motivatie

Kennisvragen in relatie tot maatschappelijke vraagstukken beantwoorden, kennisdoorstroming realiseren, innovaties met betrekking tot thema’s van LNV-beleid bevorderen.

Kennisontwikkeling ten behoeve van maatschappelijke vraagstukken

LNV verstrekt onderzoeksopdrachten aan publieke en private instellingen. Opdrachten komen tot stand door het formuleren van kennisvragen uit het beleidsproces. Dit gebeurt bijna altijd in interactie met de vragende partijen en op basis van beleidsambities, verkenningen en maatschappelijke signalen. De onderzoekopdrachten worden langs twee lijnen uitgezet. Er wordt gewerkt met programmering van DLO-activiteiten op basis van de regeling subsidie Stichting DLO. Om de scope van het onderzoek met betrekking tot thema’s van LNV-beleid te verbreden en onderzoek daar uit te zetten waar de meeste kennis aanwezig is worden ook opdrachten verstrekt aan andere instellingen waarvan een belangrijk deel wordt aanbesteed in een open kennismarkt. Wettelijke onderzoekstaken zijn gebaseerd op wettelijke verplichtingen en internationale verdragen. Het betreft onderzoek naar diergezondheid, voedselveiligheid, visserij, natuur, landschap en milieu, plattelandsontwikkeling, genetische bronnen en economische informatievoorziening. LNV stelt deze taken veilig door structurele financiering van faciliteiten en de uitvoering van dit onderzoek. Deze taken worden met de financiering vastgelegd in uitvoeringsovereenkomsten.

Bevorderen innovatieve kennisarrangementen

LNV zet het vakdepartementale onderwijsbudget met name in om de kenniscirculatie met doelgroepen (bedrijfsleven, «gebieden» en burgers) en onderzoek te bevorderen. LNV wil de inzet van verschillende actoren gericht op verschillende doelgroepen beter op elkaar afstemmen, zodat informatie over projecten beter wordt gedeeld en centra van kennisuitwisseling ontstaan. Het groene onderwijs kan hierbij een centrale rol vervullen. Via de Groene Kenniscoöperatie worden meerjarige vraaggestuurde programma’s voor doelgroepen en LNV-beleidsthema’s ontwikkeld. Via Groen kennisnet wordt relevante beschikbare kennis op maat ontsloten via internet voor de diverse doelgroepen, met daarbij bijzondere aandacht voor door LNV (mede) gefinancierde kennis. LNV ziet een belangrijke rol voor het onderwijs weggelegd in de beantwoording van beleidsgerelateerde kennisvragen, met name in regionale netwerken met het midden- en kleinbedrijf en maatschappelijke organisaties. Betrokkenheid van stagiaires en docenten bij kenniscirculatie kan bijdragen tot versnelde doorwerking van nieuwe ontwikkelingen in de groene opleidingen én vorming van (nieuwe) netwerken met doelgroepen. LNV subsidieert het InnovatieNetwerk met doel het bij elkaar brengen van kennis uit praktijk- en onderzoekswereld ten behoeve van het ontwikkelen van innovaties. De samenwerkingsverbanden gericht op vernieuwing kennisinfrastructuur (26.16: Transitie Duurzame Landbouw, TTI Groene Genetica) hebben ook een meerwaarde voor het bedrijfsleven.

Bevorderen innovaties bij stakeholders

Het betreft innovatiesubsidies aan ondernemers en andere doelgroepen. Het gaat met name om SBIR, Innovatievouchers en inzet van Syntens. SBIR staat voor Small Business Innovation Research. De kern van het programma bestaat er uit dat de overheid een deel van haar O&O budget rechtstreeks bij het midden- en kleinbedrijf (MKB) aanbesteedt in verschillende, opeenvolgende fasen. Het doel is het ontwikkelen van innovaties door het MKB op het gebied van maatschappelijk relevante thema’s. In dat kader heeft LNV (in samenwerking met EZ) twee pilots gestart: «biobased economy» en «stimulering bio-innovatie». De innovatievouchers worden toegekend aan ondernemers om kennis binnen te halen bij kennisinstellingen. De inzet van Syntens is erop gericht knelpunten in het kennissysteem op te heffen door ondernemers individueel en in groepsverband in contact te brengen met kennisdragers. Via kenniskringen van belanghebbenden (lerende netwerken) wordt uitwisseling van kennis gestimuleerd, deels via subsidies aan doelgroepen en deels door ondersteuning van initiatieven van kennisinstellingen. Voor het communiceren met diverse doelgroepen worden kennisverspreidingsopdrachten verstrekt die aansluiten bij de LNV-hoofdthema’s duurzaam ondernemen, veilig voedsel, levende natuur, vitaal platteland. Het creëren van een duurzame leefomgeving vormt een belangrijk actiepunt van het coalitieakkoord. Met verschillende vormen van educatie (o.a. Leren voor duurzaamheid) draagt LNV bij aan bewustwording en houdingsverandering bij burgers rond thema’s als plattelandsontwikkeling, voedselveiligheid, voedselzekerheid, landschap, milieu en dierenwelzijn.

Instrumenten

Kennisontwikkeling t.b.v. maatschappelijke vraagstukken

• Subsidie (Regeling subsidie Stichting DLO) voor onderzoeksprogrammering en wettelijke onderzoekstaken.

• Overige opdrachten voor ontwikkeling van kennis.

Bevorderen innovatieve kennisarrangementen

• Groene Kennis Coöperatie als samenwerkingsverband van het groene onderwijs en Wageningen UR t.b.v. betere kenniscirculatie, vernieuwing van (doorlopende) groene opleidingen en ontsluiten van publieke kennis (Groen Kennisnet).

• Subsidie aan groene onderwijsinstellingen voor het in samenwerking met bedrijfsleven en onderzoeksinstellingen bevorderen van kennisdoorstroming en kennisbenutting, alsmede het professionaliseren van het groen onderwijs als kenniscentrum.

• Subsidie aan het InnovatieNetwerk voor grensverleggende vernieuwingen in landbouw, agribusiness, voeding en groene ruimte.

Bevorderen innovaties bij stakeholders

• Innovatie-subsidies (SBIR, Innovatievouchers, Syntens).

• Subsidies aan kenniskringen/lerende netwerken: Natuurnetwerken Kenniskring Weidevogels, kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer van Natuurkwaliteit (OBN) en -Natura-2000. Ondernemersnetwerken MelkveeAkademie, Kennis op de Akker (KODA), Energienetwerken Tuinbouw, Telen met Toekomst, Kennisnetwerk Veehouderij.

• Overige opdrachten voor verspreiding van kennis.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling

¹ Er wordt naar gestreefd dat we komen tot een indicator voor het aantal ondernemers betrokken bij lerende netwerken (2009).

26.16 Waarborgen en vernieuwen onderzoek en onderwijs

Motivatie

Een kwalitatief hoogwaardig en doelmatig functionerend en innovatief stelsel van groen onderzoek en onderwijs garanderen. Stimuleren van vernieuwing in de groene onderzoek- en onderwijsinstellingen, in lijn met algemeen beleid van de overheid maar rekening houdend met de specifieke situatie van het groene onderwijs en onderzoek.

Waarborgen

LNV hecht aan een solide kennisbasis voor het gehele beleidsterrein van voedsel en groen. LNV financiert in dit kader structureel een belangrijk deel van het fundamenteel onderzoek voor voedsel en groen via de Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek (DLO) als onderdeel van Wageningen UR. LNV oefent op de invulling van de kennisbasis invloed uit door op hoofdlijnen gewenste accenten aan te geven (strategische agenda). Een prioriteit is het onderzoek Aviaire Influenza waarvoor in 2006 € 15 mln. (middelen voor meerdere jaren) beschikbaar is gesteld. Doel is voorkomen van een catastrofale grieppandemie door versnelde ontwikkeling van veterinaire vogelgriepvaccins.

In het kader van de harmonisatie groen onderwijs volgt LNV het algemeen onderwijsbeleid. Als vakministerie stuurt LNV met name op de inzet en functies van het groen onderwijs voor de sector en effectieve samenwerking. In dit kader subsidieert LNV het praktijkleren: de vraaggestuurde inzet voor het simuleren van praktijksituaties met specifieke en dure apparatuur. Gelijke ontwikkelingsmogelijkheden voor groen en overig onderwijs zijn cruciaal. In 2008 wordt verder uitvoering gegeven aan de in januari 2006 vastgestelde brief Uitvoering plan van aanpak harmonisatie groen onderwijs, met als doel:

• inhoudelijke vernieuwing en verbreding van het groene onderwijs en meer openheid naar en verbinding met andere sectoren van het onderwijs;

• gelijkwaardige positie en gelijke ontwikkelingsmogelijkheden voor het groene onderwijs;

• het behouden van de waardevolle kenmerken van het groen onderwijs, onder andere samenwerking en binding binnen de beroepskolom, kleinschaligheid, binding met het bedrijfsleven, afstemming met de arbeidsmarkt, afstemming van het totale aanbod, goede landelijke en regionale spreiding, goede condities voor doorstroom binnen de beroepskolom, en de aandacht voor zorg, gebondenheid en maatwerk;

• streven naar integrale regelgeving en bekostigingssystemen en uitvoering vanuit één loket voor alle instellingen;

• versterken van de rol van LNV als vakministerie, verantwoordelijk voor de inhoudelijke ontwikkeling en een voldoende en actueel aanbod van groene opleidingen;

• bewerkstelligen dat groene instellingen integraal worden meegenomen in het algemeen onderwijsbeleid waarvoor OCW eindverantwoordelijke is.

Vernieuwen

Voor het onderzoek worden – in lijn met het kabinetsbeleid – strategische speerpuntprogramma’s bij onderzoekinstellingen en samenwerkingsverbanden gefinancierd. De verschillende sectoren ontwikkelen innovatieagenda’s die via uitvoeringsprogramma’s de kennis moeten genereren voor toekomstige groei. Ook de FES-projecten zijn kernen voor vernieuwing. LNV streeft naar effectieve benutting van de beschikbare middelen.

Het curriculum van het groene onderwijs krijgt steeds meer de vorm van competentiegerichte leerarrangementen. Deze richten zich op de individuele wensen en mogelijkheden van de leerling/student en op leren in een praktische context in aansluiting op de eisen vanuit de beroepspraktijk (bedrijfsleven). Het groene onderwijs volgt het regulier onderwijs in algemene onderwijszaken, maar onderscheidt zich door nauw contact met het bedrijfsleven, zowel primaire producenten als verwerkende industrie, handel, logistiek en toeleveranciers. Het groen onderwijs kan fungeren als proeftuin op dit gebied. In lijn met de Lissabon-doelstellingen (EU) wil LNV samen met bedrijfsleven bijdragen aan de doorgroei van Nederland als concurrerende kenniseconomie door het verder terugdringen van voortijdig schoolverlaten in en door het groen onderwijs (bijdrage aan «Aanval op de uitval»), bevordering van de hogere niveaus in het groen MBO, doorstroom naar HBO en het bevorderen van levenslang leren van werkenden in de sector. De AOC’s bieden een aansprekende leeromgeving voor een relatief groot aantal zorgleerlingen. Toch zijn de prestaties op het gebied van preventie van voortijdig schoolverlaten relatief goed. De positieve factoren daarin worden verder ontwikkeld en beschikbaar gesteld aan het onderwijs in de andere sectoren. Een aandachtspunt is de ontwikkeling van groene beroepsopleidingen die ook voor allochtone jongeren aantrekkelijk zijn. De groene sector leent zich bij uitstek voor de vormgeving van de in het coalitieakkoord opgenomen verplichte maatschappelijke stage voor jongeren. LNV wil de invulling hiervan dan ook met voortvarendheid ter hand nemen. LNV richt zich zowel op de stagevervulling in het groene onderwijs zelf, met een voorbeeldfunctie voor het overig onderwijs, als op het (laten) creëren van stageplaatsen in het groene domein. LNV en het groene onderwijsveld kunnen verder een rol spelen bij de bemiddeling en begeleiding van groene maatschappelijke stageplaatsen voor niet-groene scholen. Groene maatschappelijke stageplaatsen zijn onder meer te creëren in de sfeer van natuur- en landschapsbeheer, educatie, recreatieve activiteiten en veldmonitoring. In de periode 2008–2011 zal het aantal stages en stageplekken gefaseerd worden opgebouwd.

Instrumenten

Waarborgen

• Regeling subsidie Stichting DLO voor subsidie van het Kennisbasisonderzoek.

• Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW) op basis waarvan het hoger en wetenschappelijk onderwijs en onderzoek worden bekostigd, alsmede het hierop gebaseerde bekostigingsbesluit.

• Wet Educatie en Beroepsonderwijs (WEB) op basis waarvan AOC’s (VBO en MBO) en Aequor worden bekostigd. Aequor (kenniscentrum voor voedsel en leefomgeving) zorgt in overleg met het bedrijfsleven voor selectie/begeleiding van leerbedrijven en een landelijke kwalificatiestructuur voor MBO (ontwikkeling naar een competentiegerichte kwalificering).

• Wet op het Voortgezet Onderwijs (WVO) op basis waarvan categoriale scholen VBO, mavo’s, scholengemeenschappen, en afdelingen praktijkonderwijs worden bekostigd.

• Wet op het Onderwijs Toezicht op basis waarvan het toezicht wordt uitgevoerd.

• Het convenant betreffende toezicht op Aequor.

• Afspraken met betrekking tot (gelijke) bekostiging van onderwijs LNV t.o.v. OCW. Het betreft overeenkomstige behandeling bij mutaties in onderwijsvraag en als gevolg van beleidsintensiveringen of ombuigingen.

• Subsidies (o.a. Milieu- en Natuur Planbureau en Akademie Hoogleraren KNAW).

• Maatregelen ter verbetering van verantwoording, toezicht en controle.

• Kaders van KNAW en NVAO voor visitatie en beoordeling.

• Subsidies aan ondersteunende instellingen voor: ontwikkelen van leermiddelen (Ontwikkelcentrum), verzorgen van onderwijskundige begeleiding (LPC’s), kwaliteitsverbetering examens MBO (KCE), vernieuwing van de examens VMBO in aansluiting op competentiegericht MBO en toetsing (CITO), dienstverlening vernieuwing groen onderwijs (WU Vakgroep ECS).

• Subsidie aan AOC’s voor het stimuleren van praktijkleren (vraagsturing) en afspraken met IPC’s over flankerende maatregelen.

Vernieuwen

• Subsidie voor het stimuleren van samenwerkingsverbanden en strategische speerpuntprogramma’s bij onderzoeksinstellingen gericht op verbeteren kennisinfrasructuur en het innovatief vermogen van het bedrijfsleven (Transitie duurzame landbouw, TTI Groene Genetica).

• Subsidie voor ontwikkeling kennisbeleid (methoden, kennisinfrastructuur e.d.).

• Subsidies aan groene onderwijsinstellingen voor de doelen opgenomen in het beleidsprogramma 2007–2011: voldoende gekwalificeerd onderwijspersoneel, maatschappelijk stage, tegengaan uitval. Ook subsidies voor lopende OCW-conforme vernieuwingsprojecten waaronder competentiegericht toetsen en examineren, leren op maat, leren in/uit de praktijk, nieuwe leertrajecten.

Meetbare gegevens bij de operationele doelstelling