Inleiding
De veiligheidssituatie in de wereld is sinds de Russische inval in Oekraïne in hoog tempo verslechterd. De oorlog in Oekraïne toont aan dat veiligheid niet vanzelfsprekend is. De gevolgen van deze inval raken de Nederlandse bevolking en het besef van een verlies van veiligheid is groot.
Hoewel het verloop van de oorlog in Oekraïne onvoorspelbaar blijft, staat vast dat deze grootschalige conventionele landoorlog in het hart van Europa langdurig zal doorwerken in de geopolitieke verhoudingen en de veiligheidssituatie van heel Europa. Ook de dreiging voor de vitale infrastructuur van Nederland op de Noordzee is toegenomen. Er zijn geopolitieke spanningen die tot escalatie kunnen leiden. Daarnaast nopen grootschalige conflicten aan de randen van Europa, in Noord-Afrika en het Midden-Oosten tot aanhoudende alertheid.
In de afgelopen kabinetsperiode is daarom fors geïnvesteerd in Defensie. Zoals beschreven in de Defensienota 2022, stellen deze investeringen Defensie in staat militaire capaciteiten te herstellen, te moderniseren, te vernieuwen en uit te breiden. En dat is nodig. Defensie moet als gevolg van de verslechterde veiligheidssituatie sneller, vaker en langer kunnen worden ingezet. Defensie is bezig met een transformatie die moet leiden tot drie centrale effecten: de gereedheid en inzetbaarheid moet omhoog, de gevechtskracht moet gericht worden versterkt en de wendbaarheid van de organisatie moet worden verbeterd.
In 2024 wil Defensie een betrouwbare partner blijven voor de NAVO en EU. Om te groeien en te transformeren naar een toekomstgerichte krijgsmacht die past bij het actuele dreigingsbeeld en bij de vraag vanuit de samenleving en internationale gemeenschap, investeert Defensie in de actielijnen beschreven in de Defensienota 2022 en werken we samen met onze partners aan het versterken van militaire capaciteiten in Europa. Hierbij worden accenten gelegd op basis van actuele ontwikkelingen in de veiligheidscontext.
In lijn met de Defensienota 2022 blijft Defensie verder investeren in haar mensen. Zij zijn het hart van de organisatie. Het verbeteren van de arbeidsvoorwaarden, doorontwikkelen van het dienjaar en de HR-vernieuwing zijn hier onderdeel van. Met innovatieve ontwikkelingen in nieuwe domeinen zoals ruimte en Artificial Intelligence (AI) verhogen we de toekomstbestendigheid van de organisatie. Dit doen we in samenwerking met onze civiele en Europese partners en NAVO-bondgenoten. Defensie werkt aan herstel van de krijgsmacht door onder andere het versterken van een krachtige operationele ondersteuning (bijvoorbeeld door capaciteitsuitbreiding bij COMMIT, voorheen DMO) en het verhogen van inzetvoorraden. Deze transformatie kost tijd en kent uitdagingen, zoals de overspannen arbeids- en defensiemarkt en het absorptievermogen van Defensie.
De voortdurende ondersteuning van Oekraïne en met name leveringen uit (operationele) voorraden hebben consequenties voor de eigen gereedstelling en inzet. Daarnaast heeft de voortdurende militaire steun aan Oekraïne een vertragend effect op verwervingsprojecten. Defensie neemt maatregelen om deze gevolgen te mitigeren. Daarmee leidt de geleverde steun tot langdurige effecten op de gereedheid van onze krijgsmacht, die onder de huidige omstandigheden als acceptabel worden beoordeeld. Het kabinet houdt ook bij toekomstige verzoeken aandacht voor de effecten op de gereedheid.
Financiële ontwikkelingen
Defensie heeft met het Coalitieakkoord Rutte IV en de Voorjaarsnota 2022 structureel € 5 miljard aan extra middelen ontvangen. Deze middelen zijn in 2022 beschikbaar gekomen op basis van aansluiting op de rijksbrede uitgavenplafonds. Defensie zal als gevolg van krapte op de Defensiemarkt genoodzaakt zijn om bepaalde investeringen in een ander kasritme te plaatsen.
Op de NAVO-top in Wales in 2014 zijn afspraken gemaakt om ernaar te streven in 2024 de defensie-uitgaven te laten groeien naar 2% van het bbp. Als gevolg van extra middelen uit het Coalitieakkoord en de Voorjaarsnota 2022 is het Defensiebudget gestegen. Daarnaast levert het kabinet onverminderd steun aan Oekraïne. Volgens de huidige ramingen wordt aan die steun via de Defensiebegroting € 1,2 miljard in 2024 en € 495,2 miljoen in 2025 uitgegeven. Hiermee komen de totale geraamde Defensie-uitgaven als percentage van het bbp uit op 2,06% in 2024 en 1,98% in 2025.
De NAVO hanteert een richtlijn voor het definiëren van Defensie-uitgaven1. Hierin is opgenomen dat alleen uitgaven voor militaire steun aan NAVO-bondgenoten mogen worden meegerekend. Militaire steun aan derden (Oekraïne) wordt niet meegerekend als defensie-uitgaven die meetellen voor de NAVO-norm van 2%. Exclusief de geraamde uitgaven aan militaire steun aan Oekraïne komt Nederland in 2024 en 2025 uit op respectievelijk 1,95% en 1,93%.
Vanwege de verslechterde veiligheidssituatie en de daarmee gepaard gaande noodzakelijke versterking van de afschrikking en verdediging van de NAVO, hebben de bondgenoten bij de NAVO-top in Vilnius (2023) zich gecommitteerd aan de nieuwe Defense Investment Pledge (DIP). Hiermee spreken bondgenoten af om structureel minimaal 2% van het bbp te besteden aan defensie. Een besluit over de financiële invulling van de gemaakte afspraken na 2025 moet nog plaatsvinden.
Figuur 2
De in bovenstaande figuur genoemde Nederlandse berekeningswijze hanteert de bbp-ramingen van het Centraal Planbureau; de NAVO hanteert bbp-ramingen van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Bron Europese bondgenoten: Burden sharing NAVO juli 2023.
Het Europees NAVO-gemiddelde in 2023 en 2024 verandert als gevolg van de toetreding van Finland en de stijgende defensie-uitgaven van onze NAVO-bondgenoten. Hierdoor stijgt het Europees NAVO gemiddelde in 2023 van 1,89% naar 1,91% en in 2024 van 2,02% naar 2,05%.
Het aantal Europese bondgenoten dat voldoet aan de NAVO-norm van 2% zal verder stijgen. Vergeleken met alle NAVO-bondgenoten komt Nederland in 2024 qua verwacht bbp-percentage op plaats tien van de eenendertig.
Onderstaande figuur toont de ontwikkeling van de Defensie-uitgaven als percentage van het bbp in de jaren 2023-2024 van de Europese NAVO-bondgenoten op basis van bruto uitgaven. Kroatië heeft aangegeven in 2024 de NAVO-norm van 2% te willen halen. Frankrijk heeft aangegeven de 2% in 2025 te behalen en Noorwegen in 2026. Italië heeft aangegeven de norm in 2028 te behalen. Portugal en Spanje hebben aangegeven de norm in 2029 te behalen. Denemarken en Slovenië hebben aangegeven de norm in 2030 te behalen. België heeft aangegeven de norm in 2035 te behalen. Voor Denemarken zijn geen gegevens voor 2024 beschikbaar. IJsland (niet in de figuur) verstrekt geen opgave aan de NAVO over de omvang van de Defensie-uitgaven; IJsland handhaaft geen staand leger. Bron: Burden sharing NAVO juli 2023
Figuur 3
In onderstaande figuur is weergegeven dat in 2024 de vijfjaars-gemiddelde investeringsquote verder stijgt tot 28,3%, waarmee Defensie voldoet aan de NAVO-richtlijn dat minimaal 20% van de uitgaven bestemd is voor vervanging van materieel en gerelateerd onderzoek. De ontwikkelingen worden in onderstaande figuur weergegeven.
Figuur 4
Brede welvaart
Op verzoek van Kabinet en Tweede Kamer publiceert het CBS jaarlijks de «Monitor Brede Welvaart & de Sustainable Development Goals». Defensie ontwikkelt indicatoren voor SDG 16, «Vrede, justitie en sterke publieke diensten». Het Factsheet Brede Welvaart 2023 bij de begroting van het ministerie van Defensie, gemaakt door het CBS, bevat de indicator vertrouwen van de bevolking in 2022 in het leger. Dit factsheet wordt gepresenteerd op Prinsjesdag.