Verschillende thema's van brede welvaart hangen met elkaar samen. Als er op een bepaald thema wordt ingezet, heeft dit mogelijk positieve (neven)effecten op andere thema’s. Tegelijkertijd kunnen er ook afruilen optreden, waarbij een positief effect op een thema samengaat met een negatief effect op een ander thema. Bij de Miljoenennota 2023 heeft de Afdeling Advisering van de Raad van State geadviseerd een sociaaleconomische structuuranalyse te maken.31 Dit advies is herhaald bij de Voorjaarsrapportage 2023. Deze paragraaf beschrijft, met behulp van onderzoeken, op welke wijze thema’s binnen brede welvaart met elkaar samenhangen. Op basis hiervan komen drie belangrijke inzichten naar voren.

Verduurzaming kan positieve gezondheidsgevolgen hebben en biedt kansen voor de economie, maar mensen moeten ook mee kunnen komen met de transitie.

De duurzaamheidstransitie kan niet alleen bijdragen aan de vermindering van risico’s door klimaatverandering, maar kan ook positieve gevolgen hebben voor de gezondheid van mensen. Zo levert de vervanging van fossiele energie door duurzame energie een jaarlijkse gezondheidswinst op die in omvang vergelijkbaar is met het aantal verloren levensjaren door doden en gewonden bij verkeersongevallen.32 Ook schone mobiliteit draagt niet alleen bij aan een beter klimaat, maar verbetert ook de luchtkwaliteit in steden, wat vervolgens weer effect heeft op de gezondheid van mensen. Daarnaast kan verduurzaming van woningen positieve gezondheidseffecten meebrengen door bijvoorbeeld vocht en schimmel tegen te gaan, en tegelijk de energierekening verlagen.

Klimaatbeleid biedt economische kansen en kan nieuwe banen creëren. De duurzaamheidstransitie gaat gepaard met investeringen in onderzoek en innovatie van klimaatneutrale technologieën. In een groenere economie worden geproduceerde goederen en diensten schoner en grondstofefficiënter. Deze transitie in productieprocessen kan leiden tot nieuwe economische activiteiten die nieuwe banen genereren en de economische welvaart vergroten.33 Wel doet de transitie naar een duurzaam land ook een groot beroep op arbeidskrachten, net als bijvoorbeeld de zorg, terwijl het arbeidsaanbod op dit moment schaars is. Eind 2022 was bijna 40% van de vacatures voor beroepen gerelateerd aan de energietransitie onvervulbaar34 in totaal stonden 48 duizend vacatures open.35 Vooruitkijkend kan de arbeidsvraag nog groter worden, terwijl het arbeidsaanbod slechts beperkt zal toenemen. Ditzelfde geldt voor de zorg, waar de verwachting is dat het tekort aan zorgpersoneel oploopt tot 135 duizend in 2031.36

De duurzaamheidstransitie kan verdelingseffecten hebben en bestaanszekerheid raken. Klimaatverandering leidt tot zorgen onder de bevolking. Zo maakt 76% van de Nederlanders zich enig of veel zorgen om de gevolgen van klimaatverandering en de daarmee gepaard gaande klimaatschade. Hoewel 85% het belangrijk vindt dat de overheid zich bezighoudt met klimaatbeleid, maakt tegelijkertijd 50% van de bevolking zich enige of veel zorgen over de kosten van het klimaatbeleid.37 Burgers krijgen te maken met de gevolgen van klimaatbeleid, waaronder de maatregelen rondom de energietransitie. Het is belangrijk om te blijven beoordelen waar de gevolgen van klimaatverandering en de duurzaamheidstransitie neerslaan. Zo helpen bestaande verduurzamingsregelingen voor huiseigenaren vooral midden- en hoge inkomens. Ook zijn mensen die een relatief groot deel van het inkomen aan de energierekening besteden vaak op meerdere vlakken kwetsbaar. Dit volgt uit onderzoek van DNB. Deze mensen hebben ook vaker een hoge huur, betalingsachterstanden en een laag inkomen.38 Een recente studie van TNO geeft aan dat de energetische woningkwaliteit en het inkomen van bewoners beperkt samenhangen. Lage inkomens zijn vaak kwetsbaar voor hogere energiekosten, ook als zij een goed geïsoleerd huis hebben.39 Daarentegen maakt verduurzaming van de woning wel degeliijk een groot verschil voor hun energiequote (het percentage van het inkomen dat wordt besteed aan energiekosten).

Internationale samenwerking kan bijdragen aan de aanpak van grensoverschrijdende uitdagingen zoals in veiligheid en duurzaamheid, maar kan ook tot spanning leiden ten koste van bestaanszekerheid en vertrouwen.

Internationale samenwerking is belangrijk voor het aangaan van veiligheidsvraagstukken die in toenemende mate ook internationaal van aard zijn, zoals cybercrime en klimaatverandering. De eensgezindheid waarmee Nederland in EU- en NAVO-verband de oorlog in Oekraïne heeft veroordeeld, steun heeft verleend aan Oekraïne en sancties heeft opgelegd aan Rusland is een voorbeeld van internationale samenwerking gericht op het waarborgen van veiligheid. Ook klimaatverandering is een uitdaging waarbij internationaal samengewerkt wordt. Als derde economie van de wereld kan de EU bijdragen aan grensoverschrijdende uitdagingen. Sommige uitdagingen bieden bovendien economische kansen, doordat er ruimte ontstaat voor specialisatie en handel tussen landen, en toegang tot nieuwe markten, producten en diensten. Nederland kan hier als open economie veel profijt van hebben. 

Internationalisering, zoals op het gebied van handel en economie, is doorgaans goed voor onze welvaart, maar kan ook tot spanningen leiden binnen landen. Internationalisering levert veel economische voordelen op door vergrote efficiëntie en succesvolle partnerschappen. Door een grote en sterk presterende exportsector profiteert Nederland daar veel van mee. We hebben een groot deel van onze welvaart hieraan te danken. Deze voordelen zijn binnen Nederland echter niet altijd gelijk verdeeld. Terwijl sommigen de vruchten plukken van internationale handel door goederen en diensten te kopen of verkopen, kunnen anderen economisch verlies leiden door handel; ook wanneer de maatschappelijke voordelen van handel in het algemeen zouden opwegen tegen de nadelen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer toegenomen internationale concurrentie leidt tot prijsdruk, waardoor bepaalde sectoren of bedrijven geraakt worden.40 Dit kan bestaanszekerheid raken en het daarmee samenhangende vertrouwen schaden.

Sterke instituties en veiligheid zijn randvoorwaarden voor een hoogwaardige kenniseconomie om gelijke kansen en bestaanszekerheid te kunnen garanderen.

Sterke en rechtvaardige democratische en economische instituties dragen bij aan de stabiliteit en ontwikkeling van de economie.41 De democratische rechtsstaat is een fundament van de samenleving. Een voldoende stabiele omgeving met solide politieke instituties vormt ook de basis voor goed-werkende economische instituties. Economische instituties, zoals eigendomsrechten en de aanwezigheid van goed functionerende markten, zijn van primair belang voor economische uitkomsten. Zo stimuleren eigendomsrechten bijvoorbeeld innovatie en investeringen in fysiek en menselijk kapitaal. De manier waarop economische instituties georganiseerd zijn, raakt niet alleen het economische groeipotentieel, maar ook de verdeling van economische uitkomsten tussen groepen en individuen in de maatschappij.42

Ondermijnende criminaliteit heeft het risico in zich de instituties in een land te verzwakken, naast de schadelijke directe effecten van criminaliteit op de slachtoffers ervan. De term ondermijning heeft betrekking op activiteiten die op termijn het politieke en maatschappelijke systeem van Nederland kunnen aantasten, zowel de verhouding tussen overheid en burger, maar ook tussen burgers onderling.43 Een brede en duurzame aanpak van ondermijnende criminaliteit is van groot belang voor het functioneren van de journalistiek, het strafrecht en het landsbestuur. Dit betekent ook aandacht voor handhaving. Door verschillende schokkende gebeurtenissen, zoals de moord op Peter R. de Vries en Derk Wiersum, wordt de veilige uitoefening van beroepen als (misdaad)journalist of advocaat onder druk gezet. Uit onderzoek blijkt dat journalisten in Nederland steeds vaker worden bedreigd of agressief bejegend. Zo heeft in 2021 acht op de tien journalisten hier mee te maken gehad.44 Ook rechters en politici worden steeds vaker bedreigd. Bijna de helft (49%) van de decentrale politieke ambtsdragers zoals burgemeesters en wethouders heeft het afgelopen jaar te maken gehad met agressie of intimidatie. Dat treft in het bijzonder vrouwen en minderheden en heeft impact op de gezinnen van politici en bestuurders. Steeds meer politici zitten in het Stelsel Bewaken en Beveiligen. Voor het functioneren van de democratische rechtsstaat is het echter essentieel dat journalisten, juristen en politieke ambtsdragers hun werk goed en veilig kunnen uitvoeren.

Brede welvaart brengt de samenhang tussen thema’s in beeld

Grote ontwikkelingen en transities kunnen spanning opleveren met bestaanszekerheid, ondernemerschap en vertrouwen. De duurzaamheidstransitie en internationalisering kunnen zorgen voor grote veranderingen in de leefwerelden van mensen. Er wordt bijvoorbeeld gedragsverandering gevraagd om duurzamer te leven, en als onder internationale invloed de leefomgeving verandert. Ook ondernemers worden gevraagd om mee te gaan met deze transities. Veelal willen zij dit graag, maar weten ze niet hoe, of zijn er belemmeringen ten aanzien van bijvoorbeeld stikstof, netcapaciteit of personeel die dit in de weg staat. Ook verandert de economie en arbeidsmarkt, wat financiële onzekerheid kan opleveren. Wanneer de leefwerelden van burgers te veel van elkaar verschillen, kan dit spanningen veroorzaken in de samenleving. Dit kan ook vertrouwen raken, wat weer een belangrijke voorwaarde is voor het functioneren van de samenleving. Bredewelvaartsanalyse, zoals in deze paragraaf, biedt een kans om overkoepelend naar deze thema’s te kijken en de onderliggende relaties goed in beeld te krijgen om zo uiteindelijk beleid te verbeteren. Beleidskeuzes op basis van deze inzichten zijn in belangrijke mate aan een nieuw kabinet.

Brede welvaart wordt geïntegreerd in het begrotingsproces

In de Miljoenennota en het Financieel Jaarverslag van het Rijk (FJR) wordt uitgebreid aandacht besteed aan brede welvaart. Figuur 1.1.3 schetst het beleid voor brede welvaart in de context van het begrotingsproces.  Door de integratie van brede welvaart in de Miljoenennota en het FJR kan breder worden teruggekeken naar de ontwikkeling en verantwoording van brede welvaart. In de Miljoenennota wordt gekeken naar de huidige en verwachte ontwikkeling van brede welvaart, als aanvulling op de analyses op het gebied van de macro-economie en overheidsfinanciën. Daarnaast zijn er tegelijkertijd met deze Miljoenennota voor iedere departementale begroting CBS factsheets gepubliceerd met daarin indicatoren voor brede welvaart. Daarbij wordt ook gerefereerd aan de SDG’s. Dit faciliteert het gesprek over de ontwikkelingen op het gebied van brede welvaart gerelateerd aan de departementale beleidsterreinen.

Vanuit een gezamenlijke aanpak ontwikkelen de planbureaus (CPB, SCP en PBL) een bredewelvaartsanalyse. De planbureaus onderscheiden in hun voortgangsrapportage over de ontwikkeling van het analyse-instrumentarium acht thema’s van brede welvaart voor een welvarende, inclusieve en duurzame samenleving: 1) subjectief welzijn; 2) gezondheid; 3) consumptie en inkomen; 4) onderwijs en opleiding; 5) ruimtelijke samenhang en -kwaliteit; 6) economisch kapitaal; 7) natuurlijk kapitaal; en 8) sociaal kapitaal. Hierbij houden de planbureaus rekening met de welvaartsverdeling en het behoud van welvaart voor toekomstige generaties. Op termijn kunnen met behulp van dit analyse-instrumentarium de effecten van voorgenomen beleid op brede welvaart in kaart worden gebracht.45 Na een verdere ontwikkeling kan dit analyse-instrumentarium ook als uitgangspunt dienen voor de behandeling van brede welvaart in de begrotingssystematiek op langere termijn.