Inleiding
De basis echt op orde krijgen. Met die ambitie ging het kabinet aan de slag op veel van de beleidsterreinen van onderwijs, cultuur en wetenschap. In het tweede jaar van het kabinet werden verschillende plannen concreter en gingen nieuwe wetten in.
Onderwijs, cultuur en wetenschap zijn de zuurstof voor onze samenleving. Ze kunnen maatschappelijke verschillen kleiner maken, helpen ons om de grote opgaven van de samenleving aan te pakken, bieden nieuwe inzichten en zorgen voor verbinding en begrip.
Primair en voortgezet onderwijs
Tegelijkertijd staat het ministerie voor grote opgaven. Het lerarentekort is nog steeds te groot, er moeten nog veel arbeidskrachten opgeleid worden en basisvaardigheden moeten in het gehele onderwijs beter. Daar zijn het afgelopen jaar belangrijke initiatieven voor uitgevoerd. Zo hebben we een Realisatie-Eenheid Lerarentekort ingesteld. En met het Masterplan Basisvaardigheden hebben we als doel dat iedere leerling zich voldoende ontwikkelt op lezen, schrijven en rekenen om echt mee te kunnen doen.
Middelbaar beroepsonderwijs, hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs
Het Nederlandse onderwijsstelsel heeft een brede waaier aan gelijkwaardige opleidingsmogelijkheden voor iedereen. In 2023 is gewerkt aan meer kansengelijkheid en een stevigere positie en meer waardering voor het beroepsonderwijs en het mbo. Onder andere met het Stagepact, waarin afspraken zijn gemaakt over betere stagebegeleiding, uitbannen van stagediscriminatie, voldoende stageplekken en een passende vergoeding. Ook zijn terugbetaalvoorwaarden van mbo-studenten voor de studiefinanciering gelijkgetrokken met hbo- en wo-studenten. Ook zijn er maatregelen genomen om de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt en kansengelijkheid te verbeteren. Dit wordt onder andere gerealiseerd met betere loopbaanbegeleiding, onderzoek naar meer sturende maatregelen op studentstromen, het stimuleren van samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven. Tevens worden studenten, werkenden en werkzoekenden gestimuleerd om zich een leven lang te ontwikkelen. Tot slot is medio 2023 het wetsvoorstel «Wet internationalisering in balans» aangeboden ter advisering aan de Onderwijsraad. Met dit voorstel wordt gewerkt aan gerichte interventies om de intrinsieke waarde van internationalisering te kunnen behouden en de kwaliteit en toegankelijkheid van het hoger onderwijs te waarborgen.
Onderzoek en wetenschap
Dit kabinet heeft fors investeringen gedaan in onderzoek en wetenschap, onder andere met het Fonds voor Onderzoek en Wetenschap. Gedurende tien jaar wordt € 5 miljard extra geïnvesteerd en daarbovenop komt er structureel € 700 miljoen per jaar bij, voor vervolgonderwijs en wetenschap. Hoger onderwijs, onderzoek en wetenschap kunnen namelijk de maatschappij alleen blijven voorzien van baanbrekend onderzoek, kwalitatief hoogstaand onderwijs, inzicht in maatschappelijke oplossingen en brede duurzame welvaart als er sprake is van een gezond en sterk fundament. De afgelopen jaren is een start gemaakt met het verstevigen van dat fundament, zo slaagt OCW er samen met het hele hoger onderwijs en onderzoeksveld in om meer rust en ruimte te realiseren na jaren van tekorten en hoge werkdruk. Voor de kwaliteit van het onderwijs, de positie van de wetenschap, het concurrentievermogen van onze economie en in het bijzonder voor de mensen die werkzaam zijn in onderwijs en wetenschap blijft het nodig hier de komende jaren in te investeren.
Sociale veiligheid en gelijke behandeling
Het is ongelooflijk belangrijk dat iedereen zichzelf kan zijn, hun werk veilig kan doen en veilig onderwijs kan volgen, waar dan ook. Dat is goed voor ieder persoonlijk en ook voor wat je als team of organisatie kunt bereiken. Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft zich op veel terreinen ingezet voor meer veiligheid, inclusiviteit, diversiteit en gelijke behandeling, zowel op sociaal gebied als op institutioneel niveau. Belangrijk is de aanpassing in 2023 van artikel 1 van de Grondwet, waarmee handicap en seksuele gerichtheid zijn toegevoegd aan het artikel als specifieke gronden voor gelijke behandeling. Andere maatregelen zijn een eerste inventarisatie van de mogelijkheid om non-binaire geslachtsvermelding in te voeren, het voorbereiden van het wetsvoorstel dat strekt tot het schrappen van de geslachtsvermelding op de Nederlandse identiteitskaart en een eerste verkenning naar de consequenties van de invoering van meerouderschap en -gezag. Er is gelukkig steeds meer aandacht voor sociale veiligheid. Zo is de positie van journalisten en wetenschappers versterkt. Door onze inzet op PersVeilig ondersteunen we journalisten die als gevolg van hun werk in een onveilige situatie terecht komen. Daarnaast is er veel aandacht geweest voor welzijn en sociale veiligheid op scholen, voor leerlingen, studenten en docenten. Verder is er ook ingezet om binnen de cultuur- en mediasector problemen rond sociale veiligheid aan te pakken.
Cultuur en media
Op het terrein van cultuur en media was een eerlijke betaling voor makers in de culturele sector een speerpunt, en hebben we voorbereidingen getroffen voor de nieuwe BIS-subsidies. Daarnaast zijn er stappen gezet ten aanzien van het versterken van de lokale publieke omroepen en de commissie Van Geel onderzocht de landelijke publieke omroep. Hiermee hebben we verder gewerkt aan een medialandschap dat klaar is voor de toekomst.
Met het ministerie sluiten we ook aan bij andere belangrijke ontwikkelingen in de samenleving. Na de excuses van het kabinet in 2022 startte afgelopen jaar het Herdenkingsjaar Slavernijverleden. Vanuit OCW wordt aan verschillende initiatieven ondersteuning geboden, zoals publieksvoorlichting en samenwerking met en financiële ondersteuning van het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis. Ook hebben we de Uitvoeringsagenda Klimaat & Energie gepresenteerd. Tot slot heeft het ministerie haar beleidsprioriteiten ook internationaal ingezet, specifiek in Caribisch Nederland en met de Caribische landen van het Koninkrijk der Nederlanden.
Uitwerking
In de begroting 2023 werden in de beleidsagenda de plannen en de beoogde resultaten uiteengezet aan de hand van zeven hoofdthema’s. Deze thema’s correspondeerden ook met de Strategische Evaluatie Agenda (SEA) van het Ministerie van OCW. Aanvullend op deze hoofdthema’s heeft het kabinet toegezegd om in de beleidsprioriteiten van het jaarverslag een terugkoppeling te geven over het vervolg op het rapport Ongekend Onrecht op het beleidsterrein van OCW.
1. Een sterke basis en hoge kwaliteit
Het was en is onze eerste prioriteit om de basisvaardigheden te verbeteren. Er is in 2023 geïnvesteerd in de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek. Het streven is om over de gehele linie in het primair en voortgezet onderwijs en in het middelbaar beroepsonderwijs de prestaties te verbeteren. Het doel daarbij was, dat iedere leerling en student datgene leert wat hij of zij nodig heeft om zich staande te houden in de maatschappij.
Masterplan Basisvaardigheden primair en voortgezet onderwijs
In het coalitieakkoord is € 1 miljard aan structurele middelen opgenomen om de onderwijskwaliteit te versterken. Een onderdeel hiervan is het Masterplan Basisvaardigheden, waarover de Tweede Kamer op 28 november 2023 is geïnformeerd. Met het Masterplan Basisvaardigheden is ingezet op het verbeteren van de leergebieden taal, rekenen-wiskunde, burgerschap en digitale geletterdheid.
In het kader van het Masterplan Basisvaardigheden zijn in 2023 ruim drieduizend scholen aan de slag gegaan met de subsidie verbetering basisvaardigheden. Een deel daarvan is eind 2022 al begonnen. Scholen met het oordeel onvoldoende of zeer zwak kregen bij het verdelen van de subsidie voorrang; bij 152 zogenaamde prioriteitsscholen is de subsidie toegekend in 2023. De veertien onderwijscoördinatoren die in dienst zijn bij OCW bieden ondersteuning aan scholen die subsidie ontvangen. Zij helpen scholen evidence-informed te werken en de onderwijskwaliteit te verbeteren, waarbij de regie bij de school blijft. Eind 2023 kregen 260 scholen individuele ondersteuning, daarnaast zijn er vier startbijeenkomsten georganiseerd voor ruim 600 scholen. Van deze ruim 600 scholen hebben 215 scholen zich aangemeld voor één van de door de onderwijscoördinatoren begeleide leernetwerken.
De concept-kerndoelen taal en rekenen-wiskunde zijn volgens planning in september 2023 gepresenteerd. Deze verduidelijking van de kerndoelen helpt scholen om focus aan te brengen in het schoolcurriculum. Daarnaast heeft OCW in november 2023 voor het eerst de Monitor Basisvaardigheden uitgebracht die een geïntegreerd beeld geeft van de prestaties van leerlingen op de vier basisvaardigheden.
Basisvaardigheden en het mbo
Voor jongeren waarvan de basisvaardigheden nog niet op niveau zijn is het mbo de laatste mogelijkheid om die op het minimaal benodigde niveau te krijgen, een startkwalificatie te behalen en zo goed mee te kunnen komen in de maatschappij en op de arbeidsmarkt.
Er is in 2023 onderzoek gedaan naar het onderwijs in basisvaardigheden en burgerschap in het mbo en de achtergrond van de docenten die hierin les geven. De resultaten uit het onderzoeksrapport geven aanleiding om de kwaliteit van docenten basisvaardigheden te versterken. Ten slotte is met betrekking tot burgerschap het adviesrapport «Burgerschapsonderwijs in een veranderende samenleving» opgesteld. Het rapport gaat over advies van een expertgroep van docenten, lerarenopleiders en onderzoekers over de kwalificatie-eisen voor burgerschapsonderwijs in het mbo.
Leesbevordering
In 2023 is ingezet op een geïntensiveerde samenwerking op leesbevordering door onderwijs en cultuur. In 2023 is besloten om via het Masterplan Basisvaardigheden in totaal € 74 miljoen voor de schooljaren 2023/24 tot en met 2025/26 te investeren in de samenwerking tussen bibliotheken en het onderwijs, door de Bibliotheek op School op het po, vo, mbo en hbo en wo en BoekStart in de kinderopvang. Het geld komt via de bibliotheken ten goede aan scholen met een hoog percentage leerlingen die een risico op achterstand hebben (po, vmbo, pro, mbo en lerarenopleidingen). Zij kunnen voor drie jaar een samenwerking met de regionale bibliotheek opzetten of hun bestaande samenwerking voor drie jaar verlengen en door ontwikkelen. Daarnaast zijn er in 2023 extra middelen aangewend voor de ondersteuning van initiatieven die door verschillende organisaties, zoals bibliotheken, worden ingezet omwille van de leesbevordering.
Gezond en sterk fundament hoger onderwijs en wetenschap
Hoger onderwijs en wetenschap kan de maatschappij blijven voorzien van baanbrekend onderzoek, kwalitatief hoogstaand onderwijs, inzicht in maatschappelijke oplossingen en brede duurzame welvaart als er sprake is van een gezond en sterk fundament. De Voortgangsbrief bestuursakkoord en beleidsbrief hoger onderwijs en wetenschap van 12 juli 2023 laat zien hoe OCW samen met het hele hoger onderwijs en onderzoeksveld erin slaagt om rust en ruimte te realiseren na jaren van tekorten en hoge werkdruk. We zien het aandeel vaste dienstverbanden onder het wetenschappelijke personeel van universiteiten stijgen. Verder kunnen er ook, middels subsidies de Summit Grant (gepubliceerd op 28 februari), zeer waardevolle wetenschapsprojecten langjarig worden ondersteund. Het advies van de commissie starters- en stimuleringsbeurzen, onze reactie hierop en die van de universiteitsbesturen zijn een sterke basis om de uitvoering van de starters- en stimuleringsbeurzen vorm te geven. Daarnaast is ook in 2023 €200 miljoen structureel aan sectorplanmiddelen toegekend om de samenwerking en profilering tussen en binnen universiteiten op domeinniveau (bèta, techniek, sociale & geesteswetenschappen, medische & gezondheidswetenschappen) te stimuleren. In juli 2023 is het nieuwe SIA-convenant ondertekend, een verdere versterking van het praktijkgericht onderzoek. In het begin van 2023 is het Regieorgaan Open Science NL opgericht onder NWO, met als doel om toegankelijke onderzoeksresultaten de norm te maken. Een van de doelstellingen is om peer reviewed wetenschappelijke artikelen voor iedereen gratis toegankelijk te maken, wat nu in 89% van de artikelen het geval is.
Daarnaast is de bescherming van onze kennis belangrijk om de waarde ervan te versterken. Universiteiten en hogescholen implementeren de maatregelen uit de Nationale Leidraad Kennisveiligheid. In 2023 heeft een nulmeting in de vorm van een audit plaatsgevonden. Het sectorbeeld is met een beleidsreactie aangeboden aan de Tweede Kamer.
Tot slot is medio 2023 het wetsvoorstel ‘Wet internationalisering in balans’ in internetconsultatie gebracht en, na verwerking van de uitkomsten van de consultatie en de uitvoeringstoetsen, aangeboden ter advisering aan de Onderwijsraad. In dit voorstel wordt gewerkt aan gerichte interventies op het gebied van taal, fixus en regie om de intrinsieke waarde van internationalisering te kunnen behouden en de kwaliteit en toegankelijkheid van het hoger onderwijs te waarborgen.
Digitalisering
De inzet van digitale technologie is niet meer weg te denken uit de klas in het funderend onderwijs. OCW wil de kansen benutten, zoals aansprekend onderwijs op maat en verlaging van de werkdruk van leraren door betere digitale ondersteuning. Met verschillende programma’s zoals Impuls Open Leermateriaal, Edu-V, Digitaal Veilig Onderwijs en Npuls wordt gewerkt aan een veilig, toekomstbestendig en kwalitatief hoog digitaal (leer)materiaal voor het primair-, voortgezet onderwijs en het mbo.
2. Iedereen gelijke kansen
Veel is ingezet in 2023 om de kansengelijkheid te vergroten, zodat iedereen in Nederland een goed bestaan heeft ongeacht achtergrond. Iedere leerling en student moet kansen krijgen om diens volledige potentie optimaal te benutten zodat ze mee kunnen (blijven) doen in de maatschappij.
Extra investeringen voor kansengelijkheid in het primair en voortgezet onderwijs
Met het coalitieakkoord is € 1 miljard aan structurele middelen geïnvesteerd in kansen voor leerlingen in het funderend onderwijs, ongeacht hun achtergrond, het inkomen of de opleiding van hun ouders. Het doel van deze investeringen is om de onderwijskansen voor leerlingen minder afhankelijk te laten zijn van hun thuissituatie en beter aan te laten sluiten bij hun capaciteiten. Ook tien jaar na het behalen van het vo-diploma blijft er een verschil zichtbaar op grond van de opleiding van de ouders. Dit verschil is in de jaren tot 2022 niet kleiner geworden. In de Visiebrief Kansengelijkheid heeft het kabinet maatregelen aangekondigd, onder andere om de kwaliteit en het bereik van voor- en vroegschoolse educatie te verbeteren en om via het programma School & Omgeving een verlengde en verrijkte schooldag te bieden aan leerlingen.
School en Omgeving en Schoolmaaltijden in primair en voortgezet onderwijs
Vanuit het programma School & Omgeving (S&O) kregen ruim 100.000 leerlingen verspreid over Nederland een verlengde en verrijkte schooldag waarin ruimte is voor onder andere huiswerkbegeleiding, sport en cultuur. Vijf coalities krijgen het geld voor S&O via de interdepartementale Specifieke Uitkering (SPUK) Kansrijke Wijk, waarmee middelen van SZW en OCW gebundeld worden toegekend aan de focusgebieden. De overige middelen worden aan coalities verstrekt middels een subsidie aan scholen. Verder maken meer dan één op de vijf scholen (totaal: 1870 scholen) gebruik van het programma Schoolmaaltijden. Uit het onderzoek naar de opbrengsten van Schoolmaaltijden blijkt dat een ruime meerderheid van de deelnemende kinderen met minder honger in de klas zit, zich beter kan concentreren, gezonder en gevarieerder eet en het grootste deel van de gezinnen minder financiële stress ervaart.
Maatschappelijke diensttijd (MDT)
MDT is er voor alle jongeren in de leeftijd van 12-30 jaar. Tot en met 2023 hebben ruim 100.000 jongeren een MDT-traject gedaan en zich gedurende zes maanden voor minimaal 80 uur ingezet. Het aanbod van MDT is divers en sluit aan bij de interesses van de jongeren en gaat langs de drie pijlers van MDT: talentontwikkeling, iets vrijwillig doen voor een ander en het ontmoeten van mensen buiten hun eigen leefwereld. Subsidie voor MDT wordt aangevraagd door een partnerschap. De bekendheid van MDT bij scholen is in 2023 vergroot en er is gezorgd voor ondersteuning aan scholen bij de integratie in het onderwijsprogramma. Wanneer MDT wordt aangeboden binnen het onderwijsprogramma is het vaak in het kader van burgerschap of loopbaanoriëntatie –en begeleiding. Op dit moment zijn er zo’n 200 partnerschappen actief, waarvan ruim 2.000 formele samenwerkingspartners en zijn een veelvoud aan informele partners betrokken. Er zijn 19 regionale samenwerkingsverbanden gevormd in 2023 om een passend aanbod te faciliteren.
Extra investeringen in leerroutes vo, mbo, hbo en wo
De periode 2014-2022 zijn er verschillende experimenten uitgevoerd om de aansluiting en samenwerking tussen het vmbo, mbo en hbo te verbeteren. In 2023 is het rapport ‘Doorlopende leerroutes vmbo-mbo 2014-2022’ gepubliceerd waarin de eindevaluatie van deze experimenten staan. Dit rapport bevat de eindmeting monitor vakmanschap-, technologie- en beroepsroutes. Verschillende samenwerkingsinitiatieven van vmbo-scholen en mbo-instellingen hebben in de periode 2014-2022 de ruimte gekregen om doorlopende leerroutes vorm te geven in de vakmanschapsroutes (vmbo-mbo 2), technologieroutes (vmbo-mbo 3) en beroepsroutes (vmbo-mbo 4). Deze experimenten lagen o.a. aan de basis van de Wet doorlopende leerroutes vmbo-mbo die in 2020 in werking is getreden. Met deze wetgeving kunnen vmbo-scholen en mbo-instellingen eenvoudiger doorlopende leerroutes op zetten. Ook financiert het Ministerie van OCW hbo- en wo-instellingen om de regionale samenwerking met het vo en mbo te verbeteren en zo de doorstroom te verbeteren. In de periode 2018-2021 hebben hbo- en wo-instellingen hiervoor € 32,1 miljoen ontvangen en voor de periode 2022-2025 35,2 miljoen. Voor de besteding van middelen hebben instellingen Regionale Ambitieplannen (RAP) opgesteld, die beschrijven op welke wijze zij samen met het mbo en het vo de regionale samenwerking verbeteren.
Tegengaan stagediscriminatie mbo, hbo en wo
Stages moeten voor iedere student een veilige eerste kennismaking zijn met het werkveld. Er is geen ruimte voor discriminatie of uitsluiting. In begin 2023 is het Stagepact MBO 2023-2027 ondertekend door 16 partijen. In het Stagepact zijn afspraken gemaakt over betere stagebegeleiding, uitbannen van stagediscriminatie, voldoende stageplekken en een passende vergoeding. Scholen, leerbedrijven en de ondertekenaars van het stagepact zijn aan de slag met de implementatie van het stagepact. Met betrekking tot stagediscriminatie start een kopgroep van onderwijsteams op scholen en leerbedrijven in het schooljaar 2023-2024 met stage-matching en zijn alle scholen bezig om een toegankelijk meldpunt voor stagediscriminatie in te richten. Over de voortgang hiervan zal jaarlijks gerapporteerd worden, dit is namelijk pas het begin en er zijn nog vervolgstappen die we moeten maken.
Ook in het hbo en wo is het tegengaan van stagediscriminatie een topprioriteit en om die reden onderdeel van het bestuursakkoord dat het Ministerie van OCW met hbo- en wo-instellingen heeft afgesloten. Als uitwerking hiervan heeft het Ministerie van OCW in 2022 samen met het onderwijs- en werkveld het Manifest tegen stagediscriminatie opgesteld om stagediscriminatie uit te bannen. In 2023 zijn activiteiten verricht onder andere op de bewustwording en activering omtrent dit thema in het veld. Daarnaast vindt er kennisverzameling en -uitwisseling plaats omtrent effectieve interventies in het onderwijs.
Herinvoering basisbeurs mbo, hbo en wo
De basisbeurs is in 2023 opnieuw ingevoerd en de aanvullende beurs in het hbo en wo is verbreed. Daarnaast zijn maatregelen genomen om niet-gebruik van de aanvullende beurs tegen te gaan. Mbo’ers krijgen dezelfde terugbetaalvoorwaarden als hbo’ers en wo’ers, en de bijverdiengrens in het hoger onderwijs wordt afgeschaft. Tenslotte komt er een tegemoetkoming voor studenten die geen basisbeurs hebben gehad.
3. Lerarenstrategie
De lerarenstrategie heeft als doel om voldoende leraren en schoolleiders op te leiden, die met plezier werken in het onderwijs, goed opgeleid zijn en hun vak bijhouden. In 2023 is het onderwijsakkoord Samen voor het beste onderwijs, dat in april 2022 met sociale partners gesloten werd, verder uitgevoerd. Hiervoor is circa € 1,5 miljard geïnvesteerd in het funderend onderwijs. Deze investeringen zijn gebruikt voor het dichten van de loonkloof tussen het po en vo, het verlagen van de werkdruk in het vo en voor extra uren voor onderwijspersoneel om zich te professionaliseren en te ontwikkelen. Door deze maatregelen wordt het werken in het onderwijs een aantrekkelijk perspectief.
In 2023 is de uitvoering gestart van het werkplan Samen voor het beste onderwijs dat in december 2022 is opgesteld, samen met de sectororganisaties.1Het doel hiervan is om meer focus en slagkracht te realiseren voor de lerarenstrategie. In 2023 zijn 27 voorloper onderwijsregio’s en 2 onderwijsregio’s in oprichting gevormd. De Realisatie-Eenheid (RE) is van start gegaan en ondersteunt de vorming van de regio’s en draagt bij aan kennisdeling. De aanpak van tekorten in de G5 (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Almere) is in 2020 geïntensiveerd. Hiervoor zijn voor een periode van vier jaar convenanten afgesloten en is per jaar € 31,6 miljoen beschikbaar. Deze convenanten lopen in augustus 2024 af. Eind 2023 is besloten de convenanten met anderhalf jaar te verlengen. Met deze verlenging wordt er op tijd duidelijkheid gegeven aan de deelnemers in de G5 op een manier die past bij de demissionaire status van het kabinet. De verlenging vindt plaats binnen de context van de vorming van onderwijsregio’s. Daarnaast wordt er gewerkt aan het verbeteren van het strategisch personeelsbeleid en het verbeteren van de sturingsinformatie.
Er wordt samengewerkt met lerarenopleidingen, scholen en leraren aan duidelijkere eisen en grotere focus op didactische vaardigheden rond lezen, rekenen en schrijven bij lerarenopleidingen. Bij de Nationale Groeifondscommissie is in 2023 een aanvraag ingediend voor de Nationale Aanpak Professionalisering Leraren (NAPL). Deze middelen zijn deels voorwaardelijk en deels onvoorwaardelijk toegekend. Deze middelen kunnen vanaf 2024 door het ministerie besteed worden en geven een serieuze impuls aan de professionalisering van leraren. De subsidieregeling zij-instroom heeft gezorgd voor 2285 zij-instromers, een stijging van 15% ten opzichte van 2022. Voor het opleiden van onderwijsondersteunend personeel tot leraar in het po zijn 563 aanvragen toegekend, dit waren er minder dan verwacht. Er kon ook voor het eerst subsidie worden aangevraagd voor het opleiden van onderwijsondersteunend personeel tot leraar in het vo, deze is 125 keer toegekend.
In 2023 is ook gedragsonderzoek gedaan om inzicht te krijgen in mogelijkheden om de instroom in de opleidingen te vergroten. Hieruit is gebleken dat het behulpzaam is om scholieren te laten ervaren hoe het leraarschap is. De resultaten en aanbevelingen van dit onderzoek zijn en worden ingezet in de verdere communicatiestrategie en campagnes.
4. Gezonde arbeidsmarkt
Iedereen is nodig op de arbeidsmarkt. In 2023 is ingezet op het verminderen van de vraag naar arbeid, het vergroten van het arbeidsaanbod en het verbeteren van de match tussen vraag en aanbod. Verschillende maatregelen hebben bijgedragen aan het bevorderen van Leven Lang Ontwikkelen (LLO), het stimuleren van meer uren werken en het verbeteren van de aansluiting tussen opleiding en arbeidsmarkt.
Aanpak opleiden vakmensen en speerpunten mbo
Met onder meer de Werkagenda MBO en de Kamerbrief versterking aansluiting onderwijs arbeidsmarkt van december 2023, heeft het ministerie verschillende acties uitgewerkt met als doel om de aansluiting van het onderwijs met de arbeidsmarkt te verbeten.
Studenten maken een passende studiekeuze uit een kansrijk opleidingsaanbod
Hiertoe wordt er onder andere gewerkt aan betere loopbaanoriëntatie en begeleiding (LOB). Hier wordt van 2023 t/m 2027 jaarlijks € 32 miljoen aan besteed. Aanvullend wordt er door de sector gewerkt aan de aanpak kansrijk opleiden om de macrodoelmatigheid verder te verbeteren, dit wordt sinds 2023 financieel ondersteund door OCW. Voor het hbo en wo is de regeling macrodoelmatig opleidingsaanbod (het beoordelingskader voor nieuwe te bekostigen opleidingen) herzien. Daarmee wordt onder andere gestimuleerd dat vernieuwing van het onderwijs zoveel mogelijk via het bestaande opleidingsaanbod plaatsvindt, evenals meer samenwerking en afstemming tussen instellingen. Tevens is OCW in 2023 gestart met een onderzoek naar het effect van meer sturende maatregelen op studentstromen, zoals financiële prikkels voor opleidingen voor de maatschappelijke opgaven, baangaranties of numerus fixus.
OCW stimuleert samenwerking, zowel tussen onderwijssectoren als tussen onderwijs en bedrijfsleven
De subsidieregeling ‘versterking aansluiting beroepsonderwijskolom’ is in 2023 van start gegaan en focust zich op het verlagen van drempels voor studenten die een opleiding in tekortsectoren willen doen. Verschillende regio’s gaan onderzoeken of baangaranties afgegeven kunnen worden voor de betreffende sectoren.
Studenten leren relevante vaardigheden en kennis voor de toekomstige beroepspraktijk (en samenleving), op school en in de praktijk.
In 2023 is het Stagepact mbo afgesloten en werken hogescholen aan de uitvoering van de investering van € 30 miljoen. Deze investering is gericht op de hbo-opleidingen in tekortsectoren, om onder andere de instroom verder te verhogen en de uitval en switch te verlagen.
Studenten, werkenden en werkzoekenden worden gestimuleerd om zich een leven lang te ontwikkelenIn 2023 is gewerkt aan de doorontwikkeling van het online platform Leeroverzicht, waar opleidingsmogelijkheden en financiële regelingen daarvoor te vinden zijn. Ook is de LLO Katalysator van start gegaan, die werkgevers en onderwijsinstellingen stimuleert om samen te werken aan passend scholingsaanbod. De onderwijsagenda LLO is in 2023 opgesteld om het makkelijker te maken om in latere fases van je leven bij- en omscholing te volgen. Hier is een groeiende vraag naar en de agenda kan zowel in publieke als private opleiders voorzien.
Regionale samenwerking vmbo-mbo-hbo
In 2023 heeft het kabinet € 45 miljoen toegekend aan hogescholen die te maken hebben met dalende studentenaantallen als gevolg van demografische krimp. De selectie van opleidingen waaraan middelen zijn toegekend vond plaats op basis van een plan dat de Vereniging Hogescholen (VH) heeft opgesteld. De middelen zijn erop gericht om te voorkomen dat hogescholen nu al opleidingen moeten stopzetten vanwege een dalend studentenaantal. Voor een oplossing voor deze opleidingen op de lange termijn lopen gesprekken met de sector. Verder werken we op basis van de uitkomsten van de Toekomstverkenning middelbaar beroepsonderwijs, hoger onderwijs en wetenschap, en het Interdepartementaal Beleidsonderzoek MBO aan een aanpak krimp.
Gelijke positie vrouwen en mannen op de arbeidsmarkt
We hebben in samenwerking met SZW verschillende stappen gezet om de verdeling van arbeids- en zorgtaken te verbeteren en de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt te versterken. Zoals het implementeren van de EU-Richtlijn loontransparantie in wetgeving en het opzetten van een pilot voor vrouwen met een migratieachtergrond in een afhankelijkheidssituatie in gesloten gemeenschappen. Verder is er zowel in de private als in de publieke sector ingezet op het verhogen van de evenredige vertegenwoordiging van vrouwen in leidinggevende posities. Dit is gedaan middels de lancering van het Diversiteitsportaal van de SER, de monitor en het dashboard ‘Genderdiversiteit in de top van de (semi-)publieke sector’ en de organisatie van de conferentie ‘Genderdiversiteit in de top’ in september 2023. Daarnaast is in 2023 gestart met de financiering van acht allianties van maatschappelijke organisaties om de komende vijf jaar te werken aan verschillende emancipatiedoelstellingen.
Arbeidsmarkt culturele en creatieve sector
Om de zwakke positie van mensen op de arbeidsmarkt in de culturele en creatieve sector te verbeteren, is er een breed pakket aan maatregelen nodig, zo wordt geconstateerd in het SER-Advies Passie gewaardeerd. Het eerlijk belonen van makers in de culturele en creatieve sector is deze kabinetsperiode een van de speerpunten van het beleid. De Rijkscultuurfondsen, bis-instellingen en musea binnen de Erfgoedwet krijgen daarom in totaal € 36,4 miljoen extra voor fair pay. In november 2023 is de Kamerbrief over de verdeling van de fair pay middelen bekend gemaakt.
5. Sociale veiligheid en gelijke behandeling
In 2023 is ingezet om de veiligheid, toegankelijkheid en inclusiviteit van scholen, culturele instellingen, media-instellingen en onderzoeksinstellingen te waarborgen. Gelijkwaardigheid is de norm en er is veel aandacht voor de sociale veiligheid en gelijke behandeling van iedereen. Er is gestreefd om het welzijn te versterken van leerlingen, studenten en medewerkers waarbij racisme en discriminatie wordt tegengegaan.
Sociale veiligheid in het primair en voortgezet onderwijs
Met ingang van het schooljaar 2022/2023 is het toezicht van de Inspectie van het Onderwijs op sociale veiligheid geïntensiveerd. Daarnaast is in 2023 een wegwijzerwebsite gelanceerd, die leerlingen, ouders en personeel naar de juiste expertise- of meldpunt verwijst. Hierdoor kunnen deze drie groepen hun positie versterken. Verder is medio 2023 het wetsvoorstel 'vrij en veilig onderwijs’ in internetconsulatie gebracht. Dit voorstel regelt: i) de uitbreiding van de monitor sociale veiligheid voor leerlingen; ii) de verplichting en extra eisen ten aanzien van de vertrouwenspersoon; iii) de versterking van het klachtenstelsel; iv) de uitbreiding van de meld- overleg- en aangifteplicht zedenmisdrijven naar seksuele intimidatie door meerderjarigen; en v) de verplichting voor scholen om het veiligheidsbeleid jaarlijks te evalueren. Tot slot werd het wetvoorstel toezicht op informeel onderwijs geïntroduceerd, zodat kan worden opgetreden tegen signalen dat er wordt aangezet tot haat, geweld of discriminatie.
Vernieuwde monitor sociale veiligheid mbo
De Monitor Integrale Veiligheid MBO 2023 is in december gepubliceerd. De monitor geeft inzicht in het gevoel van veiligheid van studenten en medewerkers in het mbo en de rol van mbo-instellingen.
Divers talent in hoger onderwijs en onderzoek
Op 8 juni 2023 is de integrale aanpak sociale veiligheid in het hoger onderwijs gepubliceerd. De aanpak bestaat onder meer uit de toevoeging van een zorgplicht voor de sociale veiligheid van studenten in de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW) en een uitbreiding van de meld-, overleg- en aangifteplicht zedenmisdrijven in de WHW.
Ten slotte vinden we het belangrijk dat onderwijs- en onderzoeksinstellingen veilig, toegankelijk en inclusief zijn. Daarom hebben we een integraal plan voor sociale veiligheid opgesteld en onderzoek naar zelfcensuur laten uitvoeren in 2023, waarbij het maatschappelijke vertrouwen in de wetenschap geborgd dient te blijven.
Acceptatie, gelijke behandeling en veiligheid van lhbtiq+ personen
In 2023 is artikel 1 van de Grondwet aangepast en zijn handicap en seksuele gerichtheid toegevoegd aan het artikel als specifieke gronden voor gelijke behandeling. Verder is er een inventarisatie gedaan naar de impact, kosten en maatschappelijke behoefte van de invoering van een non-binaire geslachtsvermelding. Tevens is het wetsvoorstel dat strekt tot het schrappen van de geslachtsvermelding op de Nederlandse identiteitskaart in voorbereiding. Tenslotte is een eerste verkenning gedaan naar de consequenties van de invoering van meerouderschap en -gezag. Sinds de verduidelijking van de burgerschapswet in 2021 wordt ook in het kader van burgerschap expliciet gewezen op het belang van kennis van en respect voor verschillen in seksuele gerichtheid en op een schoolomgeving waarin iedereen zich veilig en geaccepteerd voelt ongeacht dergelijke verschillen. Ook breder vraagt de burgerschapswet aandacht voor de waarden vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. Dit is in 2023 verder doorgezet.
Voorkomen en bestrijden seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld
In 2023 is het Nationaal Actieprogramma Aanpak seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld gepubliceerd en is gestart met de uitvoering. Daarin zijn maatregelen genomen op het gebied van communicatie, wetgeving en onderzoek, en zijn diverse maatschappelijke initiatieven ondersteund ten behoeve van een cultuurverandering. Daarnaast is de voortgang van het actieprogramma gepubliceerd en is een reactie gegeven op de publieksmonitor seksueel grensoverschrijdend gedrag. In het actieprogramma zijn tevens de activiteiten van de regeringscommissaris opgenomen en is in de Procesbrief Nationaal Actieprogramma Aanpak seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld aangegeven welke acties en brieven de Kamer tot en met het eerste kwartaal van 2024 kan verwachten. Daarnaast is grensoverschrijdend gedrag in 2023 een belangrijk en urgent thema geweest binnen de culturele creatieve sector en media. Specifiek binnen de media sector heeft de Onderzoekscommissie Gedrag en Cultuur Omroepen onderzoek gedaan naar grensoverschrijdend binnen de publieke omroep.
6. Herstel, vernieuwing en groei in de culturele en creatieve sector
Het jaar 2023 stond in het teken van de uitwerking van de plannen uit het coalitieakkoord en de Meerjarenbrief cultuur - De kracht van creativiteit. Het kabinet investeert € 170 miljoen structureel extra in cultuur om herstel, vernieuwing en groei weer mogelijk te maken. Die € 170 miljoen zijn voor blijvende investeringen die de positie van cultuur en makers versterken en zorgen voor toegankelijkheid en kwaliteit in het hele land.
De coronapandemie vroeg om een periode van rust en ruimte voor herstel. Dit komt terug in deuitgangspunten voor de cultuursubsidies voor de landelijke culturele basisinfrastructuur voor de periode 2025-2028, die in juni 2023 bekend zijn gemaakt. Uitgangspunten voor de omgang met de culturele sector zijn continuïteit, ademruimte en vertrouwen. De belangrijkste beoordelingscriteria voor de basisinfrastructuur zijn: artistieke kwaliteit, maatschappelijke betekenis, toegankelijkheid, regionale spreiding en gezonde bedrijfsvoering.
Eind 2023 heeft de Eerste Kamer ingestemd met het wetsvoorstel invoeren investeringsverplichting Nederlands cultureel audiovisueel aanbod dat ingaat per 2024. Grote streamingdiensten die in Nederland actief zijn, moeten 5% van hun jaaromzet investeren in Nederlandse audiovisuele producties zoals series, films en documentaires.
Archieven zijn belangrijke bronnen voor burgers, journalisten, onderzoekers en de overheid. Ze vormen het geheugen van de samenleving. Voor een goede uitvoering van de gemoderniseerde Archiefwet is in november 2021 een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer ingediend. Naar aanleiding van vragen uit de Tweede Kamer heeft dit in juli 2023 geleid tot wijziging van de wet op een aantal punten, waarover opnieuw vragen zijn gesteld.
Tenslotte ontving de Tweede Kamer op medio 2023 de beleidsreactie op de beleidsdoorlichting Erfgoed. De beleidsreactie gaat in op de doorlichting van de Erfgoedwet, gebouwd en groen erfgoed, erfgoed en leefomgeving, archeologie, roerend erfgoed, immaterieel erfgoed en digitalisering.
Bibliotheken
In november 2023 is de stand van zaken gepubliceerd aangaande de versterking van het stelsel van openbare bibliotheken. Van de 342 gemeenten hebben 148 gemeenten een aanvraag ingediend voor in totaal 209 bibliotheeklocaties en voorziet deze maatregel in een grote behoefte. De maatregel biedt gemeenten een unieke kans het bibliotheekwerk te versterken en te verbeteren. Het heeft het gesprek en de ideeontwikkeling over de functie van de bibliotheek in de lokale situatie op gang gezet en versnelt daardoor de realisatie van plannen van gemeenten en bibliotheken. De plannen zijn o.a. om de openbare bibliotheek op zoveel mogelijk plaatsen terugbrengen, als plek waar mensen kunnen lezen, leren en elkaar ontmoeten. De investering in bibliotheken komt ook de basisvaardigheden ten goede omdat het de leesbevordering stimuleert.
7. Versterking van het lokale en landelijke medialandschap
Omdat een onafhankelijke, kritische en gedegen journalistiek van fundamenteel belang is voor de samenleving en de democratie heeft het kabinet in 2023 een bedrag van € 14 miljoen geïnvesteerd in de onderzoeksjournalistiek en de pers-veiligheid en vrijheid. Het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek (SvdJ) en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (FBJP) faciliteren de journalistiek met financiële middelen, inhoudelijke expertise en begeleiding. Voor beide fondsen geldt dat er steun beschikbaar is voor journalisten, als ook voor individuen, mediaorganisaties en samenwerkingsverbanden die zowel voor publieke als private media werken. Het SvdJ is in 2023 gestart met de subsidieregeling incubator, waarin gezamenlijk met de journalistieke sector vraagstukken en knelpunten in de onderzoeksjournalistiek worden uitgewerkt om tot oplossingen voor de gedeelde problematiek te komen.
Voor lokale omroepen is op 30 mei 2023 de visiebrief lokale omroepenmet de Tweede Kamer gedeeld waarin maatregelen zijn aangekondigd om het fundament onder lokale omroepen fors te verstevigen. In 2023 heeft het kabinet een bedrag van € 16 miljoen geïnvesteerd om te zorgen voor meer professionaliteit en kwaliteit van de lokale omroepen. Een stand van zaken over de genoemde visiebrief is op 19 december 2023 naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarnaast is er extra in de samenwerking tussen publieke omroepen geïnvesteerd op landelijk, regionaal en lokaal niveau en in private regionale en lokale journalistieke organisaties.
Over de landelijke publieke omroep heeft het adviescollege Van Geel op 25 september 2023 zijn eindrapport Eenheid in Veelzijdigheid opgeleverd. Het doel hiervan was het komen tot nieuwe legitimatiecriteria voor de publieke omroep, waarbij de belangen van eigentijdsheid, kwaliteit, pluriformiteit en maatschappelijk draagvlag gewaarborgd blijven. Het rapport doet 50 aanbevelingen over alle elementen van de publieke omroep waarmee een volgend kabinet aan de slag kan.
Ongekend onrecht
Voor de ministeries die het aangaat, zoals OCW, bevat het onderdeel beleidsprioriteiten een rapportage over het vervolg op het rapport Ongekend onrecht. Er wordt uitsluitend ingegaan op de punten uit het rapport waar de Tweede Kamer van heeft verzocht verantwoording voor af te leggen in het jaarverslag 2023. Vanuit OCW wordt er veel nadruk gelegd op de opvolging van het rapport waarbij er verschillende plannen en activiteiten worden uitgevoerd.
In het kader van de hersteloperatie toeslagen worden publieke schulden van gedupeerde ouders in de toeslagenaffaire kwijtgescholden waarbij dit ook geldt voor de huidige partner van de ouder. In 2023 is er € 52,6 miljoen aan DUO-schulden kwijtgescholden bij gedupeerden. Daarnaast zijn de ov-bedrijven in 2023 voor een bedrag van € 5,1 miljoen gecompenseerd voor de ov-boetes die bij gedupeerden zijn kwijtgescholden. Zodra een ouder zich meldt bij de Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen worden de gegevens van de ouder en diens partner met DUO gedeeld. DUO pauzeert op dat moment de inning van studieschulden. Zodra bekend is dat een ouder gedupeerd is, wordt dit omgezet naar een kwijtschelding. Bij ouders die niet-gedupeerd zijn wordt de inning weer hervat, dat geldt ook voor de partner. Bij het hervatten van de inning wordt altijd contact gezocht met de ouder.
Verder heeft in 2023 het OCW Programma tegen Discriminatie en Racisme gewerkt aan het uitvoeren van de Agenda tegen Discriminatie en Racisme die op 12 oktober 2022 aan de Tweede Kamer is gestuurd. Daarbij zijn verschillende interne en externe projecten gestart om de ambities uit de Agenda te realiseren, op alle OCW-terreinen.
Ook is het Intersectioneel Netwerk Co-creatie (INC) van start gegaan. INC is erop gericht om adviezen op te halen bij experts op het gebied van discriminatie en racisme in het onderwijs, de wetenschap, de media en de kunst & cultuursector. Dit netwerk zal OCW de komende jaren gevraagd en ongevraagd adviseren. We hebben ingezet op het versterken van de interdepartementale samenwerking om discriminatie en racisme zowel binnen als buiten de overheid tegen te gaan. DUO organiseert in samenwerking met het College voor de Rechten van de Mens cursussen en bijeenkomsten met betrekking tot discriminatie en racisme.
Daarnaast zijn de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) en het Nationaal Archief (NA) in 2023 begonnen met een pilot om een Stand van de Uitvoering uit te brengen. Zij hebben voor een pilot gekozen omdat ‘de Stand’ een nieuwe werkwijze is die ook om een andere denkwijze vraagt en zij willen graag de ruimte om daarmee te oefenen. Het streven is dat de RCE en het NA de pilot in 2024 opvolgen met een Stand die ze aan de Tweede Kamer aanbieden.
Ook vinden bij DUO maatwerkplaatsen (een netwerk van professionals) plaats rondom complexe vraagstukken en casuïstiek. Bij het bestuursdepartement wordt momenteel een verkenning gedaan naar de mogelijkheden voor maatwerkplaatsen. Hierin wordt onderzocht op welke manier, onder welke voorwaarden en in welke vorm dit effectief zou kunnen zijn. In mei 2023 is er een kamerbrief gestuurd waarin ‘meer maatwerk in de uitvoering van studiefinanciering’ uitgebreid wordt toegelicht. Zo zijn er ambassadeurs maatwerk binnen DUO, die helpen maatwerk binnen DUO te versterken in het werkproces van hun afdeling.
Ten slotte is in december 2022 de lijst met geïnventariseerde hardvochtigheden definitief gemaakt bij OCW. Het programma OCW Open is aan de slag gegaan met de niet-hardvochtige casussen, omdat dit nog steeds serieuze signalen zijn dat er aan OCW beleid is getwijfeld. Er is in april 2023 toegezegd2 de Kamer te informeren over de voortgang van deze potentiële knelpunten bij het programma. Het programma heeft de indieners van de casussen benaderd, zodat de motivatie hierachter besproken kon worden. Ook werden er naar mogelijke vervolgstappen gekeken zoals een aanpassing in het beleid of in de informatievoorziening.
OCW hecht veel waarde aan een correcte opvolging van het rapport op de OCW-beleidsterreinen. In het afgelopen jaar zijn er belangrijke stappen gezet. OCW zal, net als in het afgelopen jaar, zich in de toekomst blijven inzetten voor een goede opvolging van het rapport.