Beleidsartikel 01 Bewaking en bestrijding van dierziekten en voorkomen en verminderen van welzijnsproblemen

Algemene doelstelling

Bewaking en bestrijding van ernstige infectieuze dierziekten en/of zoönosen en verminderen van welzijnsproblemen.

Het Diergezondheidsfond (DGF) is opgericht in 1998. De directe aanleiding was een grote en kostbare uitbraak van klassieke varkenspest in 1997. Vanuit het DGF betalen de landbouwsectoren, het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de Europese Unie mee aan het vroegtijdig detecteren en effectief bestrijden van ernstige infectieuze dierziekten en/of zoönosen.

Nederland is door de Europese Unie officieel vrij verklaard van bepaalde dierziekten. Deze vrij-status wordt gehandhaafd door uitvoering van monitoringsprogramma’s en wordt bewaakt door een meldplicht voor verdachte situaties zoals verhoogde sterfte of verminderde productie. Als een bestrijdingsplichtige ziekte wordt aangetoond, moet een effectieve bestrijding voorkomen dat de ziekte verder verspreid. Uit het DGF worden de kosten betaald voor monitoring en bewaking (bewaking dierziekten), crisisparaatheid (voorzieningen), diagnostiek van verdachte dieren (verdenkingen), bestrijding van de ziekte (bestrijding). Ook de kosten voor onderzoek naar onbekende of niet-endemische dierziekten (de basismonitoring) en de kosten voor het monitoren van het antibioticagebruik in de veehouderij door de autoriteit Diergeneesmiddelen (SDa) worden betaald uit het DGF.

Rol en verantwoordelijkheid

De bepalingen rond het Diergezondheidsfonds zijn vastgelegd in de Wet Dieren.

Telkens na een uitbraak van een besmettelijke dierziekte vindt een evaluatie plaats op alle onderdelen van bestrijdingsmaatregelen, welzijnsmaatregelen en de crisisorganisatie.

Beleidsconclusies

Beleidsconclusies op het terrein van het diergezondheid worden opgenomen onder artikel 21 Land- en Tuinbouw. Ook de evaluatie van het beleid dat aan de basis ligt van het Diergezondheidsfonds (DGF), is weergegeven in de evaluatiebijlage onder artikel 21.

Ontvangsten DGF

De ontvangsten van het DGF bestaan uit bijdragen van veehouders (de diergezondheidsheffing), bijdragen van het ministerie van LNV en de EU. Deze ontvangsten zijn afgestemd op de uitgaven uit het DGF. In het Convenant Financiering bestrijding besmettelijke dierziekten (2020-2024) zijn afspraken gemaakt over de verdeling van de kosten van het DGF tussen betrokken sectoren en de overheid. De overheid draagt 100% van bestrijdingskosten kosten voor dieren in dierentuinen, huishoudens en in het wild levende dieren, de kosten van toezicht en opsporing door de NVWA, kosten voor douane en handhaving van de openbare orde. De jaarlijkse kosten voor bewaking dierziekten, basismonitoring, voorzieningen worden in principe 50/50 gefinancierd door overheid en sector. Uitzonderingen daarop zijn ziekten waarvoor de sector zelf een monitoringsprogramma heeft geïnitieerd en die volledig door de sector worden gedragen. De kosten voor de Autoriteit Diergeneesmiddelen worden betaald door de veehouders via het DGF en dierenartsen (50% veehouders / 50% dierenartsen). De bijdrage van de dierenartsen aan de Autoriteit Diergeneesmiddelen verloopt niet via het DGF. De kosten voor incidentele uitgaven (verdenkingen en bestrijding) worden betaald door de betreffende sectoren. De totale sectorbijdrage is gemaximeerd. Boven deze zogenoemde plafondbedragen draagt de overheid de resterende kosten. De hoogte van de plafondbedragen zijn vastgelegd in het Besluit diergezondheid. De hoogte van de deelplafonds zijn afgesproken in het convenant.

Het Ministerie van LNV heeft in 2023 een storting van € 12,6 mln. in het fonds gedaan. In 2023 heeft het DGF in totaal €3,4 miljoen ontvangen van de EU in 2023 hiervan is €2,2 mln. voor de voor de uitgaven aan de bestrijding van vogelgriep in 2021. De bestrijdingsuitgaven tot het bestrijdingsplafond van € 30 mln. komen ten laste van de pluimveesector en verklaren de hoogte van de heffingen voor pluimvee in 2023.

Uitgaven DGF

De gerealiseerde uitgaven over de periode 2020-2023 zijn binnen de deelplafonds gebleven met uitzondering van de uitgaven aan bestrijdingskosten voor pluimvee. De bestrijdingsuitgaven voor pluimvee boven dit plafond komen daarmee voor rekening van het Ministerie van LNV.

Budgettaire gevolgen van beleid

In onderstaande tabel zijn de realisaties 2019 tot en met 2023 weergegeven en is de realisatie 2023 afgezet tegen de vastgestelde begroting 2023. Dit geeft het volgende beeld:

Op aangeven van ADR is bij najaarsnota 2022 een uitsplitsing doorgevoerd van opdrachten in opdrachten, subsidies en (schade)vergoedingen voor tegemoetkomingen in de schade.

De uitgavenpost DGF-saldo wordt m.i.v. 2020 niet meer opgenomen. De post ontvangsten saldo DGF (inclusief crisisreserve) blijft wel gehandhaafd.

De uitgavenpost crisisreserve wordt m.i.v. 2020 niet meer opgenomen. De post ontvangsten saldo DGF (inclusief crisisreserve) blijft wel gehandhaafd.

Toelichting tabel budgettaire gevolgen.

Met ingang van de najaarsnota 2023 zijn de uitgaven Gezondheidsdienst voor dieren  met betrekking tot bewaking van dierziekten(monitoring) niet meer opgenomen onder bewaking dierziekten (opdrachten) maar verantwoord onder Bijdrage aan ZBO’s/RWT’s.

In 2023 is €11,4 mln. uitgegeven de bestrijding van HPAI en aan het testen van mogelijk met HPAI besmette dieren (verdenkingen). De genoemde uitgaven HPAI in 2023 hebben in belangrijke mate betrekking op uitbraken in 2022 die in 2023 tot betaling zijn gekomen. Deze uitgaven in 2023 zijn beduidend lager dan de uitgaven in 2022, toen dit € 48,5 mln. bedroeg, maar nog steeds hoog in vergelijking met eerdere jaren. Daarnaast werd Nederland in 2023 getroffen door een uitbraak van blauwtong type 3. Voor deze ziekten waren geen bestrijdingsmaatregelen van toepassing. Er is wel veel verdenkingendiagnostiek uitgevoerd om te bepalen welke bedrijven besmet waren, maar de meeste facturen moeten in 2024 betaald worden. Deze kosten zijn daardoor nog niet zichtbaar in het jaarverslag 2023.

Saldo DGF

Het saldo van het Diergezondheidsfonds bestaat deels uit de wettelijk vastgelegde crisisreserves van de varkens-, schapen-, geiten- en pluimveesector. Verder bestaat het saldo uit werkkapitaal waaruit de lopende kosten voor bewaking, voorzieningen, verdenkingen en bestrijding worden betaald. Via het saldo kunnen genoemde gelden jaar op jaar worden meegenomen. Het beginsaldo van het nieuwe jaar is de resultante van het beginsaldo van het afgelopen jaar en het saldo van specifieke uitgaven en ontvangsten in dat afgelopen jaar. Jaarlijks wordt hiertoe bij voorjaarsnota het eindsaldo van het voorgaande jaar toegevoegd aan het lopende begrotingsjaar. Bij voorjaarsnota 2023 is het eindsaldo van 2022 ad € 31,185 mln. toegevoegd aan de post ontvangsten saldo DGF.

Crisisreserve

Crisisreserves

In de Wet Dieren is vastgelegd dat er in het DGF een reserve moet worden aangelegd. De hoogte van deze crisisreserve is vastgelegd in het Besluit Diergezondheid. De crisisreserve wordt aangesproken voor kosten van verdenking en bestrijding voor zover die niet zijn meegenomen in de begroting. De crisisreserve is sectorspecifiek en wordt niet gebruikt voor betaling van tekorten in andere sectoren. De crisisreserve voor de rundveesector wordt beheert door vereniging ZuivelNL en de Stichting Brancheorganisatie Kalversector (SBK). De crisisreserve voor de ziekte van Aujeszky wordt beheert door de Producentenorganisatie Varkenshouderij (POV). Omdat het bestrijdingsplafond van de pluimveesector in 2022 is overschreden, wordt deze gedurende de huidige convenantsperiode (tot en met 2024) niet meer aangevuld en zal deze op € 0 worden gesteld.

In de ontvangsten is een bedrag aan crisisreserve ontvangen in 2023 van € 9,631 mln. Dit is de bijdrage van de pluimveesector in de crisisreserve welke als gevolg van de uitbraken in 2022 in feite negatief kwam te staan. Omdat een negatieve reserve niet is toegestaan in de verantwoording is deze op nihil gesteld. Het ontvangen bedrag aan crisisreserve vormt een deel van de terugbetaling.

Toelichting op de uitgaven

1. Bewaking van dierziekten

Streefwaarden

Behoud van de huidige, officieel door de EU en door de Wereldorganisatie voor diergezondheid (WOAH) verleende, status vrij te zijn van een aantal dierziekten.

Beleidsinstrumenten

Monitoring: de EU en de WOAH verlenen onder voorwaarden aan lidstaten officiële erkenningen voor het vrij zijn van besmettelijke dierziekten. Deze erkende statussen «vrij van dierziekten» of «verwaarloosbaar risico» worden bewaakt door laboratoriumonderzoek op basis van monitoringsprogramma’s. Naast deze monitoring op basis van internationale regelgeving, heeft Nederland ook een nationale monitoring zoals op de zoönose Q-koorts. Deelname aan monitoring is verplicht voor alle professionele dierhouders.

Basismonitoring: de basismonitoring kent een vrijwillige basis en wordt uitgevoerd door de Gezondheidsdienst voor Dieren. Dit programma is bedoeld om niet-endemische, nieuwe, onbekende of opkomende ziekten tijdig op te sporen en trends in de diergezondheid te volgen. Het programma bestaat onder andere uit laboratoriumonderzoek, postmortaal onderzoek, een telefonische helpdesk, bedrijfsbezoek en monitoring van data uit slachthuizen.

Tevens is er een bewakingsprogramma voor ziekten bij in het wild levende dieren. Zo wordt een deel van de gedode wilde zwijnen onderzocht op klassieke varkenspest (KVP), Afrikaanse varkenspest (AVP) en Ziekte van Aujeszky (ZvA) en worden wilde vogels onderzocht op vogelgriep.

De kosten voor bewaking van dierziekten vallen onder het deelplafond voor 5-jaarlijkse kosten.

Toelichting op realisatie bewaking dierziekten in 2023

De realisatie van bewaking dierziekten was in 2023 € 1,531 mln. hoger dan begroot. Dit heeft deels een administratieve oorzaak. Zo is in 2022 een lager voorschot betaald aan de Gezondheidsdienst voor Dieren voor de monitoring en basismonitoring welke in 2023 is afgerekend. Daarnaast heeft er een nacalculatie plaatsgevonden door de Gezondheidsdienst voor Dieren van uitgaven uit voorgaande jaren welke in 2023 is afgerekend. Het effect van deze overloop uit 2022 is op alle dierziekten zichtbaar daar de Gezondheidsdienst voor Dieren het grootste deel van de monitoring uitvoert.

2. Bestrijding van dierziekten

Streefwaarden

Zo snel en effectief mogelijk bestrijden van dierziekten.

Meldings- en aangifteplicht

In de Regeling diergezondheid zijn ziekten aangewezen die aangifteplichtig zijn. Als een veehouder of dierenarts dieren verdenkt van een aangifteplichtige ziekte, moet hij dit direct melden bij de NVWA. Ook een positieve test vanuit de bewaking moet direct worden gemeld bij de NVWA.

Verdenking en bestrijding

Nadat de NVWA een verdenking heeft ontvangen, gaat een deskundigenteam naar het betreffende bedrijf voor inspectie en monstername. Het monster wordt in het laboratorium van Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) onderzocht. Deze High Containment Unit (HCU) is zodanig ontworpen dat ziekteverwekkers niet kunnen ontsnappen naar de buitenwereld. Er wordt een vervoersverbod ingesteld.

Zodra een verdenking wordt bevestigd, start de bestrijding van deze ziekte. Door snel en accuraat in te grijpen wordt de kans dat de ziekte zich verder verspreid verkleind. Bij bepaalde ziekten worden de dieren op besmette bedrijven gedood en gedestrueerd. Het bedrijf wordt aansluitend gereinigd en ontsmet. Ook worden buurt- en contactbedrijven onderzocht. Om verspreiding te voorkomen worden dieren op deze bedrijven soms preventief gedood of gevaccineerd. Bestrijding vindt plaats volgens Europese bestrijdingsrichtlijnen welke verder zijn uitgewerkt in draaiboeken van de NVWA en het ministerie van LNV. De bestrijding wordt aangestuurd vanuit het ministerie. In de post bestrijding zijn zowel de kosten die nodig zijn om de ziekte te bestrijden opgenomen, als ook een tegemoetkoming in de schade aan de houder van de dieren.

De posten verdenking en bestrijding vallen onder het deelplafond voor bestrijdingskosten.

Crisisparaatheid

Om in tijden van een crisis direct te kunnen reageren, heeft het ministerie van LNV waakvlamcontracten afgesloten met bedrijven die apparatuur en mensen kunnen leveren die nodig zijn bij de bestrijding. Ook worden de kosten voor een calamiteitenreserve bij de destructor betaald uit het DGF, deze uitgaven zijn in 2023 verantwoord onder de post waakvlam. Tevens zijn er vaccins op voorraad om de gevoelige dieren op nabijgelegen bedrijven van een besmet bedrijf te kunnen vaccineren tegen mond en klauwzeer (MKZ), klassieke varkenspest (KVP) en ziekte van Aujeszky (ZvA) (voorzieningen vaccinatie).

Deze post valt onder het deelplafond voor 5-jaarlijkse kosten.

De uitgaven crisisparaatheid en bestrijding van dierziekten zijn als volgt te specificeren:

Toelichting op realisatie bestrijding van dierziekten in 2023

De uitgaven voor het testen van vogels verdacht van vogelgriep (€ 2,1 mln.) en het doden en vernietigen van met HPAI besmette koppels (€ 9,3 mln.) vormden in 2023 een belangrijke kostenpost in het Diergezondheidsfonds. Intensivering van het beleid op deze aandoening moet op termijn leiden tot meer controle en lagere kosten. De uitgaven aan middelen die nodig zijn bij de bestrijding van vogelgriep zijn ondergebracht in de post bestrijding hoogpathogene vogelgriep. Hierdoor is de post middelenbeheer bij de voorzieningen gedaald en betalen andere sectoren niet mee aan de bestrijding van vogelgriep.

In de pluimveesector werden daarnaast enkele vermeerderingsbedrijven besmet met Mycoplasma gallisepticum Op bedrijven met legpuimvee wordt deze diagnose vaker gesteld. Op deze bedrijven wordt deze ziekteverwekker niet bestreden. Omdat een uitbraak bij een vermeerderingsbedrijf gevolgen heeft voor de hele keten is bij deze bedrijven wel besloten tot bestrijdingsmaatregel. De uitgaven voor de bestrijding van Mycoplasma worden als incidenteel gezien.

De kosten voor verdenkingen voor Salmonella bij pluimvee is afgenomen omdat Nederland op aangeven van de EU de procedure heeft aangepast: de uitslag van de monitoringstest is sinds 2020 doorslaggevend bij de bestrijding van salmonella.

Toezicht en opsporing door de NVWA

Onderstaand overzicht geeft het aantal dierziekten verdenkingen weer die gemeld zijn bij het Nederlands Veterinair Incident- en Crisiscentrum (NVIC) van de NVWA. In de kolom Totaal staan het totaal aantal meldingen. De NVWA kan besluiten dat er naar aanleiding van de melding geen verdere actie nodig is (kolom Geen actie). In de kolommen Positief, Negatief en Volgt staan het aantal casussen waarbij laboratoriumonderzoek is gedaan en waarbij de ziekte is aangetoond (Positief), niet is aangetoond (Negatief) of waarbij de uitslag bij het samenstellen van dit verslag nog niet bekend was (Volgt). De kosten van dit onderzoek zijn opgenomen als verdenkingen in de tabel Realisatie bestrijding van dierziekten.

3. Voorkomen en verminderen van welzijnsproblemen

Streefwaarden

Beperken van de welzijnsproblemen bij dieren in geval van een dierziekte uitbraak.

Bij uitbraken van wettelijk te bestrijden dierziekten neemt de minister van LNV maatregelen. Zo kan een vervoersverbod/-beperking worden ingesteld. Hierdoor kunnen veehouders te maken krijgen met capaciteitsproblemen (te veel of te grote dieren op een te klein oppervlak) die kunnen leiden tot welzijns- (stress, agressiviteit) en gezondheidsproblemen. Veehouders dienen voorbereidingen te treffen voor noodopvang. De NVWA en de Welzijnscommissie Dierziekten zien toe op dierenwelzijn tijdens de bestrijding van dierziekten. De Welzijnscommissie Dierziekten informeert de minister over de eventuele gevolgen voor het dierenwelzijn die zich als gevolg van de ruimingsactiviteiten voordoen en adviseert zo nodig de minister over mogelijkheden om het welzijn van de betrokken dieren te verbeteren. Indien de uitbraak lang duurt en er ondanks de maatregelen van de veehouder welzijnsproblemen ontstaan, wordt gekeken of het verantwoord is dieren op gecontroleerde wijze af te voeren.

4. Overig

Onder de post Overig vallen de uitgaven voor de Autoriteit Diergeneesmiddelen (SDa), de uitvoeringskosten van RVO en de uitvoering door de Gezondheidsdienst voor Dieren met betrekking tot de helpdesk voor de paardensector en voorzitterschap in verschillende commissies. De uitgaven voor de SDa waren € 0,4 mln. in 2023. De uitvoeringskosten zijn circa € 1,5 mln. hoger dan begroot. Dit wordt veroorzaakt door nagekomen lasten 2022 en opschalingskosten HPAI 2022.

Toelichting op de ontvangsten.

De begroting van het Diergezondheidsfonds worden grotendeels door LNV en de sectoren gedekt. Hiervoor betalen veehouders een diergezondheidsheffing per dier of ei een bedrag dat is vastgelegd in het Besluit diergezondheid. De heffing bestaat uit een dekking ten behoeve van de reguliere uitgaven (ontvangsten met betrekking tot uitgaven), eventueel aangevuld met een bijdrage aan de crisisreserve en een verrekening van tekorten/overschotten uit voorgaande jaren welke zijn voorgeschoten door het rijk.

De ontvangsten uit de diergezondheidsheffing waren in 2023 in lijn met de afgegeven begroting.

Voor een aantal monitorings- en bestrijdingsprogramma’s ontvangt het DGF een bijdrage vanuit de Europese Unie. In 2023 hebben de toegerekende EU ontvangsten betrekking op het BSE/TSE monitoringsprogramma (rund, schaap en geit), het salmonella programma en het monitoringsprogramma AI (beiden pluimvee) dit is een bedrag van €1,0 mln.. In 2023 is € 2,2 miljoen ontvangen van de EU inzake de dekking van bestrijdingskosten HPAI 2021.

De overige ontvangsten worden gevormd door een bijdrage van de eierverwerkende industrie voor de verkoop van met salmonella besmette eieren.