De impact van Covid-19 op het Caribische deel van het Koninkrijk

De problemen die er al waren in het Caribische deel van ons Koninkrijk (financiële tekorten, hoge werkeloosheid, veel criminaliteit en armoede), zijn door de wereldwijde Covid-19 crisis toegenomen en daarmee ook voor iedereen zichtbaar geworden.

Het is duidelijk geworden dat de landen Curaçao, Aruba en Sint Maarten het niet alleen redden. Niet alleen op financieel-economisch gebied, maar ook als het gaat om bijvoorbeeld de voedselketen, de zorgcapaciteit of de logistieke dienstverlening in het gebied, is gebleken dat hulp van Nederland noodzakelijk is. De medische ondersteuning en voedselhulp is en wordt onvoorwaardelijk door Nederland ter beschikking gesteld. Met de voorwaarden die gesteld worden aan verdere liquiditeitssteun hebben de landen op het moment van schrijven nog niet ingestemd.

Covid-19 heeft niet alleen een grote invloed op de landen in het Caribische deel van ons Koninkrijk. Ook de openbare lichamen, Bonaire, Sint Eustatius en Saba (BES-eilanden), zijn hierdoor geraakt. Dit heeft zijn weerslag gehad op de (langdurige) programma’s, projecten en afspraken die op deze eilanden lopen. Desondanks is en wordt getracht deze zoveel mogelijk doorgang te laten vinden. Zo zal er op Bonaire in het kader van het Bestuursakkoord Bonaire ook in 2021 verder gewerkt worden aan alle elf de uitvoeringsagenda's (Kamerstukken II 2018/19, 31568, nr. 207).

BES-eilanden: meer dan ooit onderdeel van Nederland

Tijdens de Covid-19 crisis is nog meer dan voorheen duidelijk geworden dat Bonaire, Sint Eustatius en Saba onderdeel uitmaken van Nederland. Dit betekent dat veel regels en maatregelen die voor Nederlandse gemeenten gelden, ook op de BES-eilanden van toepassing zijn. Zowel restricties als ondersteuning. De samenwerking met de verschillende departementen in Den Haag, die allen voor hun eigen taakgebied op het eiland verantwoordelijk zijn, is daarbij cruciaal. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) blijft daarin de spin in het web, die de verantwoordelijkheid heeft om vraagstukken te agenderen, de samenwerking te coördineren en waar nodig te faciliteren. De bestrijding van Covid-19 heeft grote gevolgen voor de samenleving en de economie van Caribisch Nederland (CN), onder meer vanwege het wegvallen van het toerisme. Deze coronaproblematiek komt bovenop reeds bestaande kwetsbaarheden op de eilanden op het gebied van de economische structuur, werkgelegenheid, infrastructuur en armoede. Kabinetsbreed is en blijft de ambitie dan ook om het sociale en economisch perspectief in Caribisch Nederland verder te verbeteren, zoals benoemd in het regeerakkoord ‘Vertrouwen in de toekomst’ (Kamerstukken II, 2017/18, 34700, nr. 34). Om op korte termijn uitvoering te geven aan investeringsprojecten die bijdragen aan structurele versterking van de economieën van de openbare lichamen stelt het kabinet € 8 mln. ter beschikking. Er wordt een reservering gemaakt op de Aanvullende Post en de middelen worden vrijgegeven op voorwaarde van 50% cofinanciering van het beleidsverantwoordelijke departement.

Coördinerende verantwoordelijkheid bij eilandgerichte aanpak

De meerjarenakkoorden met Bonaire (Bestuursakkoord) en Saba (Saba Package) lopen in 2021 onverminderd door (Kamerstukken II 2018/19, 31568, nr. 207 en Kamerstukken II 2018/19, 35000 IV, nr. 66). De integrale aanpak die de akkoorden voorstaan draagt bij aan de samenwerking tussen de betrokken departementen en het lokale bestuur. De coördinerende rol van het Ministerie van BZK hierin is en blijft belangrijk. Het belang van die integrale aanpak, samenwerking en coördinatie wordt onderschreven door de aanbevelingen van de Afdeling advisering van de Raad van State en het Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) Koninkrijksrelaties. De uitwerking van de kabinetsreactie speelt daarmee ook een belangrijke rol voor de toekomstige onderlinge verhoudingen (Kamerstukken II 2019/20, 35300 IV, nr. 11). De kabinetsreactie wordt benaderd als een samenhangend programma met onderliggende trajecten/(deel)projecten onder aansturing van de Stuurgroep Caribisch Nederland. Het Ministerie van BZK is verantwoordelijk voor de algehele coördinatie. Binnen het programma zijn diverse werkgroepen ingericht, bestaande uit betrokken departementen, openbare lichamen en andere relevante stakeholders. Deze werkgroepen houden zich bezig met de uitwerking van de aanbevelingen op diverse terreinen, zoals de taakverdeling tussen het Rijk en de openbare lichamen, wetgeving, begroting en financiën en de publieke dienstverlening. Er wordt met alle betrokkenen hard gewerkt om eind 2020 enkele eerste adviezen op te leveren. Het streven is om dat in 2021 af te ronden, waarna kan worden gestart met het opstellen van de diverse uitvoeringsagenda’s. Daarmee wordt tevens getracht een meerjarig commitment met alle drie de BES-eilanden te bereiken, waarmee het fundament onder de samenwerking nog duidelijker en steviger wordt.

Herstel van verhoudingen op Sint Eustatius

In 2018 werd door Nederland in het lokale bestuur op Sint Eustatius ingegrepen wegens grove taakverwaarlozing. Een regeringscommissaris voorziet sindsdien in het tijdelijk bestuur van Sint Eustatius. In 2021 wordt de weg naar het herstel van de normale verhoudingen op Sint Eustatius ingezet en zal de regeringscommissaris de taken van het bestuur zij aan zij met een eilandsraad met beperkte bevoegdheden gaan uitoefenen. De inzet blijft om de lokale democratie en het professioneel bestuur van het eiland zo snel en duurzaam mogelijk te herstellen. Er wordt doorgewerkt aan de infrastructuur, flora en fauna, maar ook aan de professionalisering van het openbaar lichaam waarbij de nadruk ligt op het bestendigen van de vernieuwde administratieve organisatie. Er worden belangrijke stappen gezet in het verbetertraject financieel beheer, gericht op een betrouwbare planning en control cyclus en een begroting die voldoet aan de eisen. Alles met het oog op het zo snel mogelijk verantwoord mogelijk maken van een nieuwe fase in het herstel van de volwaardige democratie.

Versterken bestuurs- en uitvoeringskracht

In 2021 wordt bezien hoe reeds bestaande, succesvolle trainingen en trajecten die bijdragen aan de kwaliteit en uitvoeringskracht van ambtenaren en potentiële bestuurders op de eilanden, zoals het Talent Ontwikkel Programma (TOP) Bonaire, een structureel karakter kunnen krijgen. Hiermee wordt ook invulling gegeven aan het advies van de Commissie van Wijzen in hun rapport ‘Nabijheid of distantie, een wereld van verschil’ omtrent Sint Eustatius, om een vorm van permanente educatie voor bestuurders en politici op te zetten (Kamerstukken II 2018/19, 31568, nr. 196). De insteek hierbij is dat dit op den duur door het openbaar lichaam of de markt overgenomen wordt. Bij dit traject wordt gekeken naar de behoefte van het openbaar bestuur op de eilanden zelf en samengewerkt met partners waarmee goede samenwerkingsverbanden bestaan.

Voor de drie landen is het verhogen van de kwaliteit van de publieke sector in zijn algemeenheid een belangrijk punt uit de hervormingspakketten die zijn opgesteld in het kader van liquiditeitssteun naar aanleiding van de Covid-19 crisis. De landen hebben op datum van schrijven nog niet ingestemd met de inhoud van de hervormingspakketten.

Financieel toezicht

De financiële situatie op Aruba, Curaçao en Sint Maarten is zorgelijk. Door de Covid-19 crisis is de situatie op alle drie de landen verder verslechterd. Het begrotingsbeleid vormt al jaren een uitdaging. Het College Aruba financieel toezicht (CAft) en het College financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten (Cft) adviseren de Rijksministerraad (RMR) over de overheidsfinanciën van de landen, gericht op het bewerkstelligen van een duurzame financiële overheidshuishouding. Het College financieel toezicht BES (Cft-BES) adviseert de Minister van BZK over de financiën van Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

Op het moment van schrijven hebben de landen nog niet ingestemd met de voorwaarden die Nederland stelt aan verdere liquiditeitssteun. De uiteindelijke besluiten op dit gebied zullen een grote impact hebben op de inzet en werkzaamheden gericht op het financieel beheer en toezicht van de landen.

Ook Bonaire heeft moeite met het implementeren van goed financieel beheer, onder andere veroorzaakt door frequente bestuurlijke wisselingen en het ontbreken van kwalitatieve en kwantitatieve capaciteit. Het op orde brengen van het financieel beheer op Bonaire is daarom opgenomen als één van de kernpunten in het Bestuursakkoord Bonaire, met als doel een goedkeurende accountantsverklaring bij de jaarrekening 2021 (Kamerstukken II 2018/19, 31568, nr. 207). De uitvoering van de verschillende projecten om het financieel beheer te verbeteren kent onvoldoende voortgang en leidt tot op heden niet tot zichtbare verbeteringen. Vanuit het Bestuursakkoord blijft het Ministerie van BZK waar nodig expertise aanbieden en heldere afspraken maken om alsnog tot verbetering te komen.

Het verbeteren van het financieel beheer op Sint Eustatius is meegenomen in de uitvoering van de Tijdelijke wet taakverwaarlozing Sint Eustatius. De financiële situatie op Saba is op orde. Saba beschikt al vijf jaar achter elkaar over een goedkeurende accountantsverklaring.

Versterken van de rechtsstaat op Aruba, Curaçao en Sint Maarten

Een sterke rechtsstaat is een randvoorwaarde voor het bevorderen en borgen van goed bestuur. Terwijl rechtshandhaving en veiligheid aangelegenheden zijn van de autonome landen, ondersteunt Nederland Aruba, Curaçao en Sint Maarten hierbij. Het Ministerie van BZK werkt hierin nauw samen met de Ministeries van Justitie en Veiligheid (JenV) en Defensie.

Nu de afgelopen jaren is gebleken dat de aanpak van de bestrijding van ondermijning effectief is, wordt de projectmatige aanpak ter versterking van het Recherche Samenwerkingsteam (RST), de openbaar ministeries en het Gemeenschappelijk Hof van Justitie gewijzigd naar een structurele versterking van deze diensten. Deze wijziging borgt een duurzame en effectieve bestrijding van ondermijning.

In 2020 is de Samenwerkingsregeling Waarborging Plannen van Aanpak Landstaken Curaçao en Sint Maarten met twee jaar verlengd, omdat de plannen van aanpak politie en detentiewezen op Sint Maarten nog niet zijn afgerond. Hoewel met de verlenging de Samenwerkingsregeling zal gelden tot 10 oktober 2022, streven Sint Maarten en Nederland naar afronding van de resterende plannen van aanpak zoveel eerder als mogelijk. De Samenwerkingsregeling heeft geen werking meer voor Curaçao.

Figuur 3 Staatskundige en geografische inrichting van het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden (inwoneraantallen per 01-01-2020, Sint Maarten per 01-01-2018)

Bron beeldmateriaal: Algemene Rekenkamer. Bron inwonersaantallen: CBS (Caribisch Nederland), CBS Aruba (Aruba), CBS Curaçao (Curaçao), STAT Sint Maarten (Sint Maarten).

Verlenen van hulp en bijstand

Mede door de Covid-19 crisis heeft de verbouwing en uitbreiding van de vreemdelingenbewaring op Curaçao vertraging opgelopen. Voor dit project heeft het kabinet in 2019 meerjarige middelen ter beschikking gesteld in het kader van de situatie in Venezuela. Deze worden nu doorgeschoven naar 2021 met het streven het project het eind van dit jaar af te ronden. Ook een deel van de diverse bijstandsprojecten in Aruba hebben mede door Covid-19 vertraging opgelopen en zullen in 2021 worden gerealiseerd.

Wederopbouw Sint Maarten

In 2017 trokken de orkanen Irma en Maria met verwoestende gevolgen over de Bovenwindse Eilanden. Met name het land Sint Maarten werd zwaar getroffen. Als autonoom land binnen het Koninkrijk is het zelf verantwoordelijk voor de wederopbouw. Nederland ondersteunt Sint Maarten financieel bij de wederopbouw, met de inzet van de Wereldbank (trustfund) en met technische assistentie. Het streven is om de laatste tranche van beschikbare middelen in 2021 beschikbaar te stellen aan het trustfund. Het trustfund zelf is actief tot eind 2025. In navolging van de gemaakte afspraken met Sint Maarten levert Nederland in 2021 voor de laatste keer een bijdrage aan de begroting van de Integriteitskamer Sint Maarten. Vanaf 2022 draagt Sint Maarten deze kosten geheel zelf.

Waar het accent bij de wederopbouw van Sint Maarten gelegd wordt in 2021, is deels afhankelijk van het verdere verloop van de Covid-19 crisis. Op een aantal speerpunten wordt onverminderd ingezet: de aanpak van de afvalproblematiek en het herstel van huizen, shelters en scholen. Daarnaast is de inzet om opgestarte projecten door te laten lopen, zoals het herstel van de luchthaventerminal en het ziekenhuis.

Overzicht coronamaatregelen

De afgelopen maanden zijn voor een belangrijk deel getekend door de coronacrisis. Het kabinet heeft diverse (nood)maatregelen genomen om de crisis het hoofd te bieden. Deze paragraaf geeft een overzicht van de maatregelen die op de begroting van Koninkrijksrelaties zijn genomen. Een uitgebreid overzicht is te vinden op www.rijksfinancien.nl/corona-visual. 

De landen Aruba, Sint Maarten en Curaçao hebben op grond van artikel 36 van het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden een beroep gedaan op de solidariteit binnen het Koninkrijk. De Rijksministerraad (RMR) heeft op basis van de adviezen van het College Aruba financieel toezicht (CAft) en het College financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten (Cft) meermaals besloten om liquiditeitssteun beschikbaar te stellen, die ten goede moeten komen aan dat deel van de bevolking dat het zwaarst getroffen wordt.

Door het wegvallen van het toerisme en de lockdowns zijn daarnaast de inkomsten van veel burgers in het Caribisch deel van het Koninkrijk weggevallen. Het kabinet heeft daarom besloten om middelen ter beschikking te stellen om de kwetsbare groepen in het Caribisch deel van het Koninkrijk te kunnen voorzien van voedselpakketten en hygiëneproducten.