Steun aan de Caribische Landen van het Koninkrijk voor de hervorming en ontwikkeling na Covid-19

Door de eenzijdigheid van de economieën, de starre arbeidsmarkt, het uitblijven van structurele hervormingen en de afwezigheid van een effectieve en doelmatige publieke sector, is de financiële en economische situatie op Aruba, Curaçao en Sint Maarten (de Landen) reeds langere tijd zeer kwetsbaar. Daarbij was het begrotingsbeleid al jaren een uitdaging waardoor de overheidsschuld op de Landen in het afgelopen decennium sterk is opgelopen en voor Curaçao en Sint Maarten (meer dan) verdubbeld is. Door de aanhoudende Covid-19 pandemie is de situatie op alle drie de Landen verder verslechterd. Onder andere toerisme, de grootste bron van inkomsten, is stilgevallen en er is sprake van een forse krimp van de economie, sterke stijging van de werkloosheid en een zorgelijke toename van armoede.

De pandemie heeft eveneens een grote impact op de samenleving en de economie van Caribisch Nederland (CN), onder meer vanwege het wegvallen van het toerisme. Deze coronaproblematiek heeft de reeds bestaande kwetsbaarheden op de eilanden uitvergroot, op het gebied van de economische ontwikkeling, werkgelegenheid, infrastructuur en armoede.

Nederland heeft Aruba, Curaçao en Sint Maarten met medische bijstand geholpen met het oog op beheersing van Covid-19, voedselhulp en continuïteit van intercontinentaal en interinsulair transport voor essentiële diensten. Daarnaast zijn leningen verstrekt ten behoeve van liquiditeitssteun. Nieuwe liquiditeitssteun wordt alleen nog onder voorwaarden verleend waarbij het doel is om onder meer het weerstandsvermogen van de Landen te versterken. Ze voeren daartoe hervormingen en maatregelen uit de zogeheten Landspakketten door (Kamerstukken II 2019/20, 35420, nr. 96). Het op te richten Caribisch orgaan voor hervorming en ontwikkeling (COHO) ondersteunt hierbij en ziet toe op de uitvoering van onder andere de landspakketten. De maatregelen en hervormingen zien op de volgende thema’s: financiële sector, financieel beheer, kosten en effectiviteit publieke sector, belastingen, economische hervormingen, zorg, onderwijs en versterking van de rechtsstaat. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) treft voorbereidingen voor het opzetten en inrichten van het COHO. Vooruitlopend hierop werkt het Ministerie van BZK samen met de Landen de maatregelen uit de Landspakketten uit in een uitvoeringsagenda en geven zij samen uitvoering aan de gemaakte afspraken.

Een fase van herstel voor de BES-eilanden

Voor 2022 blijft de ambitie om het sociale en economisch perspectief in Caribisch Nederland verder te verbeteren. De corona-herstelplannen spelen hierin een belangrijke rol. In deze plannen wordt gekeken naar de schade die is geleden door de pandemie (denk aan uitstel van projecten, stijgende materiaal- en brandstofkosten, afname werkgelegenheid) en het versterken van de veerkracht van de BES-eilanden op de lange termijn: building back better. Hiertoe zet het Ministerie van BZK in op het verbeteren van de kwaliteit van leven, versterken van de lokale bestuurs- en uitvoeringskracht en verder ontwikkelen van de infrastructuur.

De samenwerking met de verschillende departementen in Den Haag, die allen voor hun eigen taakgebied op het eiland verantwoordelijk zijn, is daarbij cruciaal. Het Ministerie van BZK vervult daarin een centrale rol: het heeft de verantwoordelijkheid om vraagstukken te agenderen, de samenwerking te coördineren en waar nodig te faciliteren.

Om de verhoudingen op Sint Eustatius te normaliseren is op 8 juli 2020 de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius aangenomen. Deze wet beschrijft een fasen-model met bijhorende criteria per fase. Dit zijn voorwaarden waarmee stapsgewijs wordt toegewerkt naar herstel van de democratie (Kamerstukken II 2020/21, 35570 IV, nr. 25). Dit fasenmodel bestaat uit vier fasen. De eerste fase is afgerond en heeft geleid tot de verkiezingen en het installeren van een eilandsraad met beperkte bevoegdheden. De volgende stap is het benoemen van gedeputeerden, maar dit kan pas als voldaan is aan de criteria die bij deze fase horen. Het gaat dan onder andere om het op orde krijgen van alle procedures rond de bestuursondersteuning; het actualiseren en werkend krijgen van alle verordeningen, het schrijven van beleid op het gebied van toezicht en handhaving en het implementeren van dit beleid en de overdracht van de Kadastertaken aan Kadaster Nederland.

Financieel toezicht

De financiële situatie op Aruba, Curaçao en Sint Maarten is nog steeds zorgelijk. Door de aanhoudende Covid-19 pandemie is de situatie op alle drie de Landen verder verslechterd. Het begrotingsbeleid vormt namelijk al jaren een uitdaging met sterk oplopende overheidsschuld op elk van de Landen als gevolg. Het College Aruba financieel toezicht en het College financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten adviseren de Rijksministerraad over de overheidsfinanciën van de Landen, gericht op het bewerkstelligen van een duurzame financiële overheidshuishouding.

De Landen hebben moeite met het invullen van de voorwaarden voor de liquiditeitssteun. De mate waarin de Landen uitvoering geven aan de in de landspakketten opgenomen hervormingen zal grote invloed hebben op de inzet en werkzaamheden gericht op het versterken van het financieel-economisch beleid en op het financieel beheer en toezicht van de Landen.

Het College financieel toezicht adviseert de Minister van BZK over de financiën van Bonaire en Saba. Voor Sint Eustatius hervat het College financieel toezicht BES stapsgewijs zijn adviserende taak. Onder de Tijdelijke wet taakverwaarlozing Sint Eutatius was Sint Eustatius uitgezonderd van het toezicht dat normaal door het College financieel toezicht BES wordt uitgeoefend. Op grond van de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius adviseert het College financieel toezicht BES bij de ontwerpbegroting en begrotingswijzigingen. Dit ter ondersteuning van de regeringscommissaris en gezien het feit dat de advisering op de begroting een elementair onderdeel is van het proces van budgettering en financieel beheer. Met het gedeeltelijk hervatten van de adviserende rol van het College financieel toezicht BES wordt gezorgd voor een geleidelijke opbouw naar het reguliere toezicht van de Wet financiën openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba (FinBES).

Het Ministerie van BZK ziet toe dat de openbare lichamen het financieel beheer op een adequaat niveau brengen en vervolgens houden. Het niveau van het financieel beheer in Caribisch Nederland is gemengd. Daar waar Saba al zes jaar achter elkaar een goedkeurende accountantsverklaring kan voorleggen als bewijs van goed financieel beheer, kennen op Bonaire en Sint Eustatius projecten om het financieel beheer te verbeteren onvoldoende voortgang en leiden tot op heden niet tot zichtbare verbeteringen. Vanuit het Bestuursakkoord Bonaire (Kamerstukken II 2018/19, 31568 nr. 207) en de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius blijft het Ministerie van BZK waar nodig expertise aanbieden en heldere afspraken maken om alsnog tot verbetering te komen.

Coördinerende verantwoordelijkheid bij eilandgerichte aanpak

Conform de individuele ministeriële verantwoordelijkheid, is elk departement verantwoordelijk voor de inzet op het eigen beleidsterrein. De uitdagingen op de BES-eilanden zijn echter vaak complex van aard, beslaan meerdere beleidsterreinen en verschillen per eiland. Dit maakt dat per eiland gekeken moet worden naar opgaven en aanpak.

De meerjarenakkoorden met Bonaire (Bestuursakkoord, Kamerstukken II 2018/19, 31568, nr. 207) en Saba (Saba Package, Kamerstukken 2018/19, 35000 IV, nr. 66) lopen in 2022 af, maar zijn goede voorbeelden van de gecoördineerde eilandgerichte aanpak die het ministerie voorstaat. De integrale aanpak en focus op voor het eiland prioritaire thema’s die de akkoorden voorstaan draagt bij aan de samenwerking tussen de betrokken departementen en het lokale bestuur. De coördinerende rol van het Ministerie van BZK hierin is en blijft belangrijk. Het belang van die integrale aanpak, samenwerking en coördinatie wordt onderschreven door de aanbevelingen van de Afdeling advisering van de Raad van State en het Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) Koninkrijksrelaties (Kamerstukken II 2019/20, 35300 IV, nr. 11). In 2022 zal daarom – in het verlengde van de uitwerking van de kabinetsreactie op de adviezen van de Raad van State en het IBO - met de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba worden gewerkt aan nieuwe meerjarige afspraken en uitvoeringsagenda’s die zijn toegespitst op de behoeften van de eilanden zelf. Met de uitvoeringsagenda’s kan invulling worden gegeven aan een gezamenlijke integrale en rijksbrede visie per eiland en voor CN als geheel. Rekening houdend met de toekomstvisies van de eilanden zelf - zoals het Masterplan Bonaire 2030 – en de beschikbare uitvoeringskracht kan in gezamenlijkheid worden gekeken waar de beleidsprioriteiten voor de komende jaren liggen. In de agenda’s maken we nieuwe afspraken over taakverdeling en het wegwerken van achterstanden en kijken we naar de benodigde investeringen en financieringsstromen die daarbij horen. In 2022 zal tevens het wetstraject tot wijziging van de Wet openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba en de Wet FinBES worden ingezet, waarmee nieuwe modellen van bestuurlijk en financieel toezicht zullen worden geïntroduceerd. Met deze acties leggen we samen een nieuw fundament voor de toekomstige onderlinge samenwerking (Kamerstukken II 2019/20, 35300 IV, nr. 11).

Versterken bestuurs- en uitvoeringskracht

In 2022 wordt er verder gewerkt aan het structureren van de reeds bestaande, succesvolle trainingen en trajecten die bijdragen aan de kwaliteit en uitvoeringskracht van ambtenaren en potentiële bestuurders op de eilanden, zoals het Talent Ontwikkel Programma (TOP) Bonaire. Daarnaast ondersteunt het Ministerie van BZK de openbare lichamen gericht door onder meer het opzetten van samenwerkingsverbanden met Europees Nederlandse gemeenten en het faciliteren van technische assistentie. De insteek hierbij is dat dit op den duur door het openbaar lichaam of de markt overgenomen wordt. Bij de uitvoering van de trainingen en trajecten wordt gekeken naar de behoefte van het openbaar bestuur op de eilanden zelf.

Voor de drie Landen is het verhogen van de kwaliteit van de publieke sector in zijn algemeenheid een belangrijk punt uit de hervormingspakketten die zijn opgesteld in het kader van liquiditeitssteun naar aanleiding van de pandemie.

Versterken van de rechtsstaat op Aruba, Curaçao en Sint Maarten

Een functionerende rechtsstaat is randvoorwaardelijk voor economische ontwikkeling en houdbare overheidsfinanciën en ziet toe op rechtmatigheid van bestedingen. Terwijl rechtshandhaving en veiligheid aangelegenheden zijn van de autonome Landen, ondersteunt Nederland Aruba, Curaçao en Sint Maarten hierbij. Het Ministerie van BZK werkt hierin nauw samen met de Ministeries van Justitie en Veiligheid, Financiën en Defensie. De Minister van BZK heeft eind 2020 structureel extra middelen beschikbaar gesteld voor de versterking van het grenstoezicht en voor de uitbreiding van de duurzame ondermijningsaanpak op Aruba, Curaçao en Sint Maarten (Kamerstukken II 2020/21, 35570 IV nr. 13).

Het kabinet zet in op structurele verbetering van het gevangeniswezen van Sint Maarten. In 2020 is de Samenwerkingsregeling Waarborging Plannen van Aanpak Landstaken Curaçao en Sint Maarten met twee jaar verlengd, omdat de plannen van aanpak politie en detentiewezen op Sint Maarten nog niet zijn afgerond. Aanvullend op deze inspanningen stelde het kabinet eind 2020 een bedrag van € 30 mln. beschikbaar voor de bouw van een nieuwe gevangenis en voor noodzakelijke verbeteringen in de detentiesituatie in Sint Maarten.

Wederopbouw

In 2017 trokken de orkanen Irma en Maria over de Bovenwindse Eilanden met verwoestende gevolgen. Met name het land Sint Maarten werd zwaar getroffen. Als autonoom land binnen het Koninkrijk is het zelf verantwoordelijk voor de wederopbouw. Nederland ondersteunt Sint Maarten financieel bij de wederopbouw, met de inzet van de Wereldbank (trustfonds) en met technische assistentie. Het trustfonds is actief tot eind 2025.

In 2021 wordt besloten over de toekenning van de resterende middelen aan wederopbouwprojecten. Op basis daarvan kan de laatste tranche ten behoeve van het trustfonds worden overgemaakt naar de Wereldbank. Daarmee komt het trustfonds in 2022 volledig in de fase van uitvoering. De verwachting is dat er steeds meer zichtbare en tastbare resultaten voor de bevolking van Sint Maarten worden geboekt. Uiteraard zal daarbij worden ingezet op de realisatie van de Nederlandse prioriteiten: herstel van de luchthaven, afvalproblematiek en good governance.

Overzicht coronamaatregelen

De afgelopen anderhalf jaar zijn voor een belangrijk deel getekend door de coronapandemie. Het kabinet heeft diverse (nood)maatregelen genomen om de pandemie het hoofd te bieden. Deze paragraaf geeft een overzicht van de maatregelen die op de begroting van Koninkrijksrelaties zijn genomen. Een uitgebreid overzicht is te vinden op www.rijksfinancien.nl/corona-visual. 

Voedselhulp

Door het wegvallen van het toerisme en de lockdowns zijn daarnaast de inkomsten van veel burgers in het Caribisch deel van het Koninkrijk weggevallen. Het kabinet heeft daarom besloten om middelen ter beschikking te stellen om de kwetsbare groepen in het Caribisch deel van het Koninkrijk te kunnen voorzien van voedselpakketten.

Bijdrage aan Ministerie van IenW voor Hypothecaire lening Winair

Winair, de enige luchtvaartmaatschappij die verbindingen onderhoudt met alle zes de Caribische delen van het Koninkrijk, en de enige die een reguliere verbinding onderhoudt met Sint Eustatius en Saba, is in financiële problemen geraakt, omdat er geen inkomsten binnenkomen terwijl de kosten grotendeels doorlopen. Er doet zich nu een situatie voor waarbij de interinsulaire connectiviteit van Saba, Sint Eustatius met Sint Maarten en Bonaire, in direct gevaar komt. Het kabinet heeft daarom besloten positief te reageren op het verzoek van de Minister-President van Sint Maarten om steun, door een hypothecaire lening van USD 3 mln. met als onderpand het luchthavengebouw van Winair. Vanuit de begroting van Koninkrijksrelaties wordt € 1,0 mln. bijgedragen aan de lening die via de begroting van IenW verstrekt zal worden. Bij aflossing van de lening door Winair vloeit dit bedrag naar rato van het door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties ingelegde deel terug naar de begroting van Koninkrijksrelaties.

Inkomstenderving Bonaire International Airport

In lijn met besluitvorming voor Europees Nederlandse gemeenten ontvangen de openbare lichamen compensatie ten behoeve van inkomstenderving over 2020 en 2021, waarbij ook de inkomsten uit luchtvaart worden betrokken. Voor Bonaire komen deze inkomsten direct binnen bij Bonaire International Airport.

Liquiditeitssteun

De landen Aruba, Sint Maarten en Curaçao hebben op grond van artikel 36 van het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden een beroep gedaan op de solidariteit binnen het Koninkrijk. De Rijksministerraad (RMR) heeft op basis van de adviezen van het College Aruba financieel toezicht (CAft) en het College financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten (Cft) meermaals besloten om liquiditeitssteun beschikbaar te stellen, die ten goede moeten komen aan dat deel van de bevolking dat het zwaarst getroffen wordt.

Wisselkoerseffect liquiditeitsleningen

Ter compensatie voor wisselkoersverliezen als gevolg van het verstrekken van de liquiditeitsleningen aan de landen worden middelen toegevoegd aan de begroting Koninkrijksrelaties (IV). Dit betreft de eerste en tweede tranche aan Aruba, Curaçao en Sint Maarten en extra dotaties aan het BES-fonds.

Compensatie inkomstenderving openbare lichamen

In lijn met besluitvorming voor Europees Nederlandse gemeenten ontvangen de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba compensatie van ten behoeve van inkomstenderving over 2020 en 2021.

Eilandelijk beleid

De openbare lichamen hebben extra kosten gemaakt in verband met de coronacrisis, bijvoorbeeld voor repatriëring, reiskosten, overhead, schoonmaakkosten en de aanschaf van beschermingsmiddelen. De openbare lichamen ontvangen in lijn met besluitvorming voor Europees Nederlandse gemeenten hiervoor in 2020 € 2,8 mln. en in 2021 € 3,0 mln.

Tweede Kamerverkiezingen

Het kabinet in 2020 € 25.000 en in 2021 € 24.000 beschikbaar aan de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba om ze te compenseren voor de extra kosten bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021. De extra kosten hangen onder meer samen met aanvullende kosten voor de inrichting van stemlokalen, voor het mogelijk moeten huren van alternatieve locaties die in de coronacrisis beter geschikt zijn om als stemlokaal in te richten en voor de aanvullende werkzaamheden die gemeenten moeten doen ter voorbereiding van de verkiezingen

Pakket voor de creatieve sector

Aan het BES-fonds wordt incidenteel € 0,3 mln. aan middelen aan de vrije uitkering toegevoegd voor de lokale culturele infrastructuur in het kader van de maatregelen tweede specifieke pakket voor de culturele en creatieve sector. Met deze extra middelen worden de openbare lichamen in staat gesteld om culturele instellingen te ondersteunen en zo de lokale culturele infrastructuur in stand te houden. Hiervan is € 165.000 voor Bonaire, € 75.000 Sint Eustatius en € 60.000 voor Saba.