Een betere toekomst voor het hele Koninkrijk
In het Koninkrijk delen we een verleden én een toekomst. Na ruim tien jaar economische stagnatie en de klappen van orkanen, een pandemie en andere crises wil Nederland op voet van gelijkwaardigheid, wederkerigheid en wederzijds vertrouwen zich inspannen voor een betere, hoopvolle toekomst voor het gehele Koninkrijk.
Het kabinet zet zich in 2023 dan ook in om Caribisch Nederland een gelijkwaardig deel van Nederland te laten zijn. De uitdagingen op Bonaire, Sint Eustatius en Saba zijn groot: de fysieke infrastructuur is nog niet op orde, maar bovenal is de diepgewortelde armoede een grote bron van zorg. De mondiale ontwikkelingen, zoals de stijging van prijzen, treffen veel inwoners van Caribisch Nederland hard. In 2023 worden belangrijke stappen gezet om de verschillen in (sociale) voorzieningen met Europees Nederland te verkleinen. De in het Coalitieakkoord ter beschikking gestelde middelen van structureel € 30 mln. spelen hierbij een belangrijke rol. Om de levenstandaard van de inwoners van Bonaire, Sint Eustatius en Saba te verbeteren, kunnen en moeten de overheden beter presteren. Dat geldt voor de rijksoverheid zelf (in Caribisch Nederland én Den Haag), de openbare lichamen en voor de samenwerking tussen rijksoverheid en openbare lichamen. Een belangrijke rol hierin spelen de in 2023 te maken bestuurlijke afspraken met de nieuwe bestuurscolleges, na de eilandsraadverkiezingen van 2023.
Ook spant het kabinet zich in 2023 in voor de drie autonome landen. Onderdeel van de inzet van het kabinet is om de samenwerking met en tussen de drie Landen op de langere termijn te bevorderen. Hiertoe streeft het kabinet ernaar uitvoering te geven aan de motie van Raak c.s. (Kamerstukken II, 2018-2019, 35099, nr. 23) en in gezamenlijk overleg tot een nadere invulling te komen van de verantwoordelijkheden van de landen afzonderlijk en het koninkrijk als geheel. Uitgangspunt blijft uiteraard dat de drie landen staatkundig autonoom zijn en een eigen verantwoordelijkheid hebben. In lijn met het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden kunnen de landen rekenen op hulp en bijstand, wanneer daarom verzocht en passend binnen de kaders van gemaakte afspraken. Een voorbeeld van huidige samenwerking is te vinden bij de landspakketten.
Caribisch Nederland (CN)
Coalitieakkoord en CN-enveloppe van € 30 mln.
Verbeteren van de bestaanszekerheid en verminderen van de armoede in Caribisch Nederland is een belangrijk thema. Ook de financiële middelen voor de openbare lichamen, in het bijzonder de hoogte van de vrije uitkering, staan al lange tijd onder druk. Met de extra financiële middelen in het Coalitieakkoord van structureel € 30 mln. vanaf 2023, kan een belangrijke bijdrage worden geleverd aan het beter in balans brengen van de inkomens en de kosten van levensonderhoud in Caribisch Nederland. Tevens worden de openbare lichamen in staat gesteld hun taken adequaat uit te voeren, inclusief hun taken op sociaaleconomisch terrein. Hierbij stellen we de inwoners centraal, hanteren we maatwerk, is het uitgangspunt dat wat lokaal kan ook lokaal gebeurt en zijn afspraken wederzijds verplichtend en wederkerig.
Bij de eerste suppletoire begroting van 2022 zijn de middelen toegevoegd aan de departementale begrotingen van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), Infrastructuur en Waterstaat (IenW), Onderwijs Cultuur en Wetenschap (OCW), Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en de(ze) begroting van Koninkrijksrelaties en het BES-fonds. Bij de tweede suppletoire begroting van 2022 worden de middelen toegevoegd aan de departementale begroting van Economische Zaken en Klimaat (EZK). In 2023 wordt uitvoering gegeven aan deze afspraken, waarvan maatregelen verder in de verschillende begrotingen van verantwoordelijke departementen nader worden toegelicht. Voor wat betreft de eilandelijke middelen zijn in juni 2022 bestuurlijke afspraken gemaakt. Hierdoor kunnen de openbare lichamen hun eigen taken en bevoegdheden eigenstandig uitvoeren en als een gelijkwaardige partner zorgen voor een beter leven voor alle inwoners van Caribisch Nederland.
Bestuurlijke afspraken bij eilandgerichte aanpak
De (meerjarige) bestuurlijke afspraken met Bonaire, Sint Eustatius en Saba - afgesloten in 2022 - omvatten een gecoördineerde eilandgerichte aanpak (Kamerstukken II 2021/22, 35925 IV, nr. 69). Het ministerie van BZK vervult daarin een centrale rol: het ziet toe op de coördinatie en het bevorderen van de interdepartementale samenwerking in Den Haag. De integrale bestuurlijke afspraken dragen bij aan een verbeterde samenwerking tussen de verschillende departementen in Den Haag die alle voor hun eigen taakgebied op de eilanden verantwoordelijk zijn.
Voor 2023 is de ambitie om de naleving van de bestuurlijke afspraken voor alle drie de eilanden voort te zetten. Per eiland is maatwerk geleverd qua prioritering en vorm. De prioritaire thema’s variëren per eiland van sociale zekerheid, goed bestuur, klimaat en natuur tot aan economische ontwikkeling.
Voor Bonaire zijn afspraken gemaakt die lopen tot aan de verkiezingen van 2023, waarmee nog lopende afspraken uit het bestaande Bestuursakkoord worden voortgezet en prioriteiten voor de korte termijn zijn vastgesteld. Prioritaire thema´s zijn: de sociale agenda, organisatieontwikkeling en dienstverlening, ruimtelijke ontwikkeling, economie en duurzaamheid. Ook is er aandacht voor de cultuursector (zoals de bibliotheek), voor wijkontwikkeling en jeugdparticipatie.
Voor Sint Eustatius zijn er bestuurlijke afspraken gemaakt die een looptijd hebben van juli 2022 tot juli 2023. De vier hoofdthema’s zijn hetzelfde als dat van het Meerjaren uitvoeringsplan 2022-2026 van het Openbaar Lichaam Sint Eustatius: welzijn, welvaart, circulariteit en goed bestuur. Binnen deze thema’s wordt er gewerkt aan tastbare projecten, zoals volkshuisvesting, infrastructuur en natuurbehoud. Ook zijn er afspraken gemaakt over minder tastbare prioriteiten, zoals uitvoeringskracht en goed bestuur . De afspraken ondersteunen daarnaast enkele criteria uit de Memorie van Toelichting van de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius, zodat deze duurzaam worden geïmplementeerd.
Voor Saba zijn meerjarige afspraken gemaakt op vier prioritaire thema’s en tien doelstellingen die gelden tot 2026, zoals het verbeteren van de bestaanszekerheid, economische en ruimtelijke ontwikkeling, klimaat en natuur en goed bestuur. Ook wordt met de jaarlijkse uitvoeringsagenda invulling gegeven aan een gezamenlijke integrale visie van het openbaar lichaam en het Rijk voor Saba.
Versterken bestuurs- en uitvoeringskracht
In 2023 wordt verder gewerkt aan het versterken van de bestuurs- en uitvoeringskracht. Het ministerie van BZK richt samen met de eilanden en de vakdepartementen een programma uitvoeringskracht in. In het programma wordt ingezet op trainingen, opleidingen, technische bijstand en uitwisseling. Daarin wordt voortgebouwd op bestaande programma’s en activiteiten. Samen met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) wordt daarnaast, conform het advies van de Raad van State, een eenjarige pilot voor een uitwisselingsnetwerk tussen Europees Nederlandse gemeenten en het Caribisch deel van het Koninkrijk opgezet. Hierdoor kunnen de openbare lichamen verzoeken tot technische assistentie indienen, die vervolgens door de VNG gematcht worden met kennis en expertise uit Europees Nederlandse gemeenten. Ook wordt geïnvesteerd in het weerbaarder maken van het openbaar bestuur. Het Talent Ontwikkel Programma (TOP) Bonaire wordt voortgezet om jonge professionals, met Caribische roots, te faciliteren in hun terugkeer naar de eilanden door baankansen te creëren en ontwikkelmogelijkheden te bieden.
Dienstverlening Rijksdienst Caribisch Nederland
In 2023 zullen vervolgstappen worden gezet om de dienstverlening aan de inwoners van Caribisch Nederland te verbeteren onder andere door meer samenhang te brengen in de fysieke en digitale dienstverlening door Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN). Hierbij is dienstverlening vanuit het perspectief van de inwoners leidend. In de tweede helft van 2022 is een kwartiermaker aangesteld die in 2023 en volgende jaren de verdere transitie van de RCN ter hand gaat nemen en de samenwerking tussen RCN en de openbare lichamen gaat bevorderen op basis van een gezamenlijk beeld over de staat van dienstverlening in CN. Ook zal in 2023 verder worden gewerkt aan het inrichten van een Chief Information Officer (CIO) office CN met als doel verbetering van de digitale dienstverlening.
Bestuurlijke ingreep Sint Eustatius
Op 8 juli 2020 is de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius aangenomen. De wet voorziet in een gefaseerde teruggave van bevoegdheden aan het lokale bestuur op Sint Eustatius. Per (sub)fase dient te worden voldaan aan criteria die in de Memorie van toelichting op hoofdlijnen zijn beschreven. De eerste fase van de wet is in oktober 2020 bereikt en heeft geleid tot de verkiezingen en het installeren van een eilandsraad met beperkte bevoegdheden. In 2021 heeft de regeringscommissaris een route-tijdtabel opgesteld waarin de criteria en de planning voor het behalen van de volgende fases zijn uitgewerkt. In het kader van de motie Wuite heeft de regeringscommissaris samen met de eilandsraad de route-tijdtabel in 2022 bijgesteld (Kamerstukken II 2021/22, 35925 IV, nr. 55). Voor de bijstelling is het uitgangspunt gebruikt dat voor het bereiken van een volgende (sub)fase minimaal moet worden voldaan aan randvoorwaarden die leiden tot een duurzame implementatie van de criteria. Op basis van de bijgestelde route tijdtabel wordt in 2023 gewerkt aan het bereiken van fase 2 en fase 3 van de wet. Met het behalen van fase 3.0 zijn de bestuurlijke verhoudingen langs de lijnen van de WolBES en de FinBES hersteld en kan worden overgegaan tot benoemen van een nieuwe gezaghebber.
Coördinerende rol van Koninkrijksrelaties
In het kader van de uitwerking van de aanbevelingen van de Raad van State en uit IBO-rapporten, wordt op verschillende manieren gewerkt aan verbetering van de bestuurlijke en financiële verhoudingen tussen Europees en Caribisch Nederland en aan het waarborgen van gelijkwaardigheid van Caribisch Nederland als onderdeel van Nederland. Dit vergt wel een wetstraject. In 2023 wordt verder gewerkt aan de herziening van de systeemwetten WolBES en FinBES.
Voorts wordt verder invulling gegeven aan de toepassing van het principe van 'comply or explain'. Dit principe houdt in dat nieuwe Europees-Nederlandse beleidsdoelen of beleidsintensiveringen, waaronder bijbehorende nieuwe regelgeving, ook van toepassing is in Caribisch Nederland, tenzij er redenen zijn om dat niet te doen. In dat kader zal met name worden ingezet op het aanpassen van verouderde wet- en regelgeving en het opstellen van bepaalde kaderwetgeving. In 2023 zal bovendien via een projectteam «comply or explain» inhoudelijk worden meegedacht over de toepassing van het 'comply or explain'-principe. Dit moet ervoor zorgen dat dit principe consistent door alle departementen wordt toegepast.
Financieel toezicht
Het ministerie van BZK ziet erop toe dat de openbare lichamen het financieel beheer op een adequaat niveau brengen en vervolgens houden. Het niveau van het financieel beheer in Caribisch Nederland is gemengd. Daar waar Saba al jaren een goedkeurende accountantsverklaring kan voorleggen als bewijs van goed financieel beheer, hebben de projecten om het financieel beheer op Bonaire en Sint Eustatius te verbeteren nog niet geleid tot voldoende verbeteringen en de afgifte van een goedkeurende accountantsverklaring. Om de benodigde voortgang te bewerkstelligen werken Bonaire en Sint Eustatius met verbeterplannen voor het financieel beheer. Voor de uitvoering van de verbeterplannen heeft het ministerie van BZK financiële middelen verstrekt aan Bonaire en Sint Eustatius. Waar nodig zal het ministerie ook expertise aanbieden om de verbeteringen te bewerkstelligen. Jaarlijks informeert het ministerie van BZK de Tweede Kamer over de stand van het financieel- en begrotingsbeheer en de verbeterplannen van de openbare lichamen.
Het College financieel toezicht BES (Cft BES) adviseert de minister van BZK over de financiën van Bonaire en Saba. Voor Sint Eustatius heeft het Cft BES haar adviserende taak stapsgewijs hervat. Op grond van de Wet herstel voorzieningen Sint Eustatius adviseert het Cft BES bij de ontwerpbegroting en begrotingswijzigingen. Dit ter ondersteuning van de regeringscommissaris en gezien het feit dat de advisering op de begroting een elementair onderdeel is van het proces van budgettering en financieel beheer. Met het gedeeltelijk hervatten van de adviserende rol van het Cft BES wordt gezorgd voor een geleidelijke opbouw naar het reguliere toezicht van de Wet financiën openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba (FinBES).
Landen
Overheidsfinanciën, financieel beheer, en financieel toezicht
Duurzaam houdbare overheidsfinanciën zijn een randvoorwaarde voor de economische ontwikkeling. Het begrotingsbeleid in de Landen vormt evenwel al jaren een uitdaging met sterk oplopende overheidsschuld als gevolg. Door de Covid-19 pandemie zijn de overheidsfinanciën wereldwijd verslechterd. Ook in Aruba, Curaçao en Sint Maarten was dit het geval. Door het stilvallen van het toerisme, de belangrijkste economische pijler, daalden de belastinginkomsten sterk en liepen de tekorten op. Met de liquiditeitssteun van Nederland konden de landen tijdens de pandemie de publieke dienstverlening continueren en waren er middelen om het bedrijfsleven en inwoners te ondersteunen. Begin 2022 kende een krachtig economisch herstel, dat ook voor verbetering van de overheidsfinanciën zorgde, maar van volledig herstel is nog geen sprake. De economisch groei vertaalt zich met enige vertraging in hogere belastinginkomsten. Er is nog wel sprake van begrotingstekorten. Of er in 2023 wel begrotingsevenwicht zal zijn, is afhankelijk van de mate waarin de Landen de groei weten te benutten en tegelijkertijd de uitgaven weten te beheersen. Begrotingsevenwicht is van groot belang voor duurzaam houdbare overheidsfinanciën. Hierbij is ook de mate waarin de hervormingen uit de Landspakketten effectief worden geïmplementeerd van grote invloed. Zo zal de hervorming van de belastingdienst kunnen bijdragen aan een hogere bereidheid tot het doen van belastingaangifte, zal verbetering van financieel beheer de sturing op inkomsten en uitgaven kunnen bevorderen en kan middels hervorming van de publieke sector de effectiviteit en de beoogde kostenverlaging van de publieke sector het vertrouwen van investeerders en consumenten verhogen.
Het op orde brengen van het financieel beheer in Aruba, Curaçao en Sint Maarten is een belangrijk thema en doelstelling in de Landspakketten. Naast specifieke knelpunten die een goedkeurende accountantsverklaring bij de jaarrekening in de weg staan, wordt de problematiek veroorzaakt door fundamentele problemen in de wetgeving, de financiële organisatie, de financiële processen en de administratie. Er zijn concrete stappen geformuleerd om in de komende jaren het financieel beheer in de Landen op orde te brengen in de vorm van zogenaamde routekaarten. In 2023 worden de uitvoering en implementatie verder ter hand genomen en worden de verbeteringen in de getrouwheid van de financiële informatie, de financiële processen en de wetgeving zichtbaar.
Door middel van het financieel toezicht en de Landspakketten wordt zo gewerkt aan duurzaam houdbare overheidsfinanciën. Het College Aruba financieel toezicht (CAft) en het College financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten (Cft) adviseren daarnaast de Rijksministerraad en de Landen over de overheidsfinanciën van de Landen, gericht op het bewerkstelligen van een duurzame financiële overheidshuishouding. Dit doen het Cft en het CAft op basis van de Rijkswet financieel toezicht Curaçao en Sint Maarten (Rft) respectievelijk de Landsverordening Aruba financieel toezicht (LAft) in combinatie met het Protocol Aruba-Nederland uit 2018. Beoogd is dat het CAft in 2023 zijn toezicht uitoefent op grond van de nieuwe Rijkswet Aruba financieel toezicht. Deze ligt nu ter vaststelling voor in de parlementen van Aruba en Nederland.
Versterken van de rechtsstaat op Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Een goed functionerende rechtsstaat is een randvoorwaarde voor economische ontwikkeling en houdbare overheidsfinanciën en ziet toe op rechtmatigheid van bestedingen. Goed bestuur, rechtshandhaving en veiligheid zijn aangelegenheden van de autonome Landen. Nederland ondersteunt Aruba, Curaçao en Sint Maarten hierbij. Het ministerie van BZK werkt hierin nauw samen met de ministeries van Justitie en Veiligheid, Financiën en Defensie.
In 2023 worden verdere stappen gezet in de implementatie van de extra structurele middelen, die beschikbaar zijn gemaakt vanuit het akkoord over de derde tranche liquiditeitssteun (Kamerstukken II 2020/21, 35570 IV nr. 13). Deze komen onder andere ten goede aan de versterking van het grenstoezicht en de uitbreiding van de duurzame ondermijningsaanpak op Aruba, Curaçao en Sint Maarten.
Het kabinet is tevens betrokken bij de structurele verbeteringen van het gevangeniswezen van Sint Maarten, gelet op het naleven van de mensenrechtenstandaarden. In 2023 stelt BZK middelen beschikbaar voor de bouw van een nieuwe gevangenis en structurele verbeteringen van de huidige detentieomstandigheden. Daarnaast is de Samenwerkingsregeling Waarborging Plannen van Aanpak Landstaken Curaçao en Sint Maarten met twee jaar verlengd (lopend tot 2024), omdat de plannen van aanpak Politie en Detentiewezen op Sint Maarten nog niet zijn afgerond.
Wederopbouw
In 2017 trokken de orkanen Irma en Maria over de Bovenwindse Eilanden met verwoestende gevolgen. Met name het land Sint Maarten werd zwaar getroffen. Als autonoom land binnen het Koninkrijk is het zelf verantwoordelijk voor de wederopbouw. Nederland ondersteunt Sint Maarten financieel bij de wederopbouw, met de inzet van de Wereldbank (trustfonds) en met technische assistentie. Het trustfonds is actief tot eind 2025.
Het trustfund is volledig overgegaan in de fase van uitvoering. Hierdoor zijn steeds meer zichtbare en tastbare resultaten voor de bevolking van Sint Maarten geboekt. Deze lijn wordt doorgetrokken in 2023. Uiteraard zal daarbij worden ingezet op de realisatie van de blijvende Nederlandse prioriteiten: herstel van de luchthaven, afvalproblematiek en good governance.
Bevorderen sociaaleconomische structuur
Als onderdeel van de steun aan de Caribische Landen in het kader van de pandemie zijn afspraken gemaakt over sociale, financiële, economische en institutionele hervormingen en ontwikkelingen die gewenst zijn om de weerbaarheid van Caribische Landen na COVID-19 te verhogen. Deze afspraken zijn neergelegd in landspakketten die elk van de landen met Nederland is overeengekomen. De Tijdelijke Werkorganisatie (TWO) biedt de landen ondersteuning bij het doorvoeren van hervormingen van bestuurlijke aard, het realiseren van duurzame overheidsfinanciën en het versterken van hun economie en gaat de uitvoering van de hervormingsmaatregelen door de landen monitoren. De maatregelen en hervormingen uit de landspakketten zien op de volgende thema’s: financieel beheer, kosten en effectiviteit publieke sector, belastingen, financiële sector, economische hervormingen, zorg, onderwijs en versterking van de rechtsstaat.