Verkiezingen en participatie voor een sterke verbinding tussen inwoners en overheid
Het ministerie van BZK is verantwoordelijk voor het stelsel waarbinnen ons (decentraal) bestuur functioneert. We zorgen voor de noodzakelijke vernieuwing en bescherming van dit stelsel, zodat ons bestuur en onze democratie slagvaardig kunnen inspelen op de maatschappelijke uitdagingen van vandaag.
Verkiezingen en wijziging kiesstelsel
We hebben ons ingezet om de Tweede Kamerverkiezing 2021 tijdens de coronapandemie veilig te laten verlopen voor iedereen. Om ervoor te zorgen dat iedereen in de gelegenheid was om op een veilige manier te stemmen, zijn in de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19 speciale maatregelen vastgelegd. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over het briefstemmen voor kiezers vanaf 70 jaar en het vervroegd stemmen in het stemlokaal (Kamerstukken II 2020/21, 35590, nr. 2). De pandemie duurt voort en daarom was deze tijdelijke wet, met enkele wijzigingen, ook van toepassing bij de herindelingsverkiezingen in het najaar van 2021. Mede dankzij de inzet van vele vrijwilligers en de gemeenten zijn deze verkiezingen in bijzondere omstandigheden goed verlopen.
Vanwege de aankomende gemeenteraadsverkiezingen is de tijdelijke wet op 3 december 2021 nog eens met een half jaar verlengd (Stb. 2021, 598). De organisatie van de Tweede Kamerverkiezing in 2021 is geëvalueerd en besproken met de Tweede Kamer (Kamerstukken II 2021/22, 35165, nr. 40, nr. 42, nr. 43 en nr. 44). Conclusie was dat onderhoud en vernieuwing van het verkiezingsproces noodzakelijk is. Daarom is met verschillende partijen de Verkiezingsagenda 2030 opgesteld.
In 2021 hebben we gewerkt aan de vernieuwing van het verkiezingsproces, waarbij we ons andere hebben gericht op de nieuwe procedure voor vaststelling van verkiezingsuitslagen (Kamerstukken II 2021/22, 35489, nr. 7 en nr. 8), het wetsvoorstel tijdelijke experimentenwet nieuwe stembiljetten (Kamerstukken II 2021/22, 35455, nr. A) en de definitieve invoering van het nieuwe stembiljet voor kiezers buiten Nederland (Kamerstukken II 2020/21, 35670, nr. 2). We vinden het belangrijk dat kiezers in het buitenland meer invloed hebben op de samenstelling van de Eerste Kamer. Daarom is een grondwetswijziging in tweede lezing aanhangig om een kiescollege niet-ingezetenen op te richten (Kamerstukken II 2020/21, 35785, nr. 2).
Om het verkiezingsproces voor iedereen toegankelijk te maken is uitvoering gegeven aan het Actieplan Toegankelijk Stemmen Tweede Kamerverkiezing (Kamerstukken II 2019/20, 35300 VII, nr. 124). Er is een vervolgplan gemaakt voor de gemeenteraadsverkiezing van 2022 (Kamerstukken II 2021/22, 35165, nr. 42).
Lokale democratie versterken
Met het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie (DiA) heeft BZK samen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en beroeps- en belangenverenigingen uit het lokaal bestuur bijgedragen aan versterking en vernieuwing van de lokale democratie. Gezamenlijk is een gereedschapskist met instrumenten, kennis en inzichten voor de versterking en vernieuwing van de lokale democratie tot stand gebracht. Hier hebben inmiddels ruim 290 gemeenten gebruik van gemaakt. Ook hebben we bij circa 70 gemeenten, 5 provincies en 3 waterschappen via het instrument van de Quick Scan Lokale Democratie het functioneren van hun eigen democratie in kaart gebracht. Zij hebben vast kunnen stellen op welke aspecten van hun democratie versterking of vernieuwing noodzakelijk is. Het aantal gemeenten dat actief aan de slag is met het uitdaagrecht, waarmee inwoners de mogelijkheid hebben om publieke taken over te nemen van gemeenten, is verdubbeld naar circa 147.
We streven naar een lokaal bestuur dat slagvaardig is en kan rekenen op een sterke democratische legitimatie. In 2021 hebben we uiteengezet welke acties en maatregelen we samen met beroeps- en belangenverenigingen van het lokaal bestuur nemen om de positie van decentrale volksvertegenwoordigingen te versterken (Kamerstukken II 2021/2022, 35925 VII, nr. 14). Om de decentrale rekenkamers te versterken, hebben we een nota van wijziging bij het wetsvoorstel versterking decentrale rekenkamers ingediend (Kamerstukken II 2020/21, 35298, nr. 13). Daarnaast is in 2021 een projectgroep lokale rekenkamers van start gegaan die de komende drie jaar circa 25 gemeenten per jaar gaat ondersteunen bij het versterken van hun rekenkamers.
In 2021 is in het kader van de Agenda Burgemeester (Kamerstukken II 2019/20, 35300 VII, nr. 108) het onderzoek naar de staat van het burgemeestersambt afgerond. Het onderzoek werpt de vraag op of het burgemeestersambt in huidige vorm teveel van het goede is. (Kamerstukken II 2020/21, 35570 VII, nr. 89).
Politieke partijen
Om de onafhankelijke positie van politieke partijen te versterken is een wijziging van de Wet financiering politieke partijen (Wfpp) voorbereid. In 2021 heeft in dit kader de schriftelijke behandeling plaatsgevonden van de Evaluatiewet Wfpp (Kamerstukken II, 2019/20, 35657, nr. 2). Met dit voorstel wordt ook tegemoet gekomen aan de motie-Jetten c.s., waarmee de subsidie voor de politieke partijen wordt verhoogd die onder de wet vallen (Kamerstukken II, 2019/20, 35300, nr. 19).
Democratisch Burgerschap en jongeren
Ter bevordering van de kennis over en betrokkenheid van jongeren bij de democratie en de rechtsstaat tijdens de coronapandemie, heeft ProDemos nieuwe onlineactiviteiten ontwikkeld. Om jongeren daadwerkelijk een stem te geven in de democratie zijn in 2021 40 dialoogsessies en 15 pilots georganiseerd gericht op het leren van verschillende vormen van jongereninspraak (Kamerstukken II 2020/21, 35570 VII, nr. 93).
Om te komen tot een bredere erkenning van het gedeelde Nederlands slavernijverleden heeft de onafhankelijke Dialooggroep Slavernijverleden haar rapport van bevindingen gepresenteerd (Kamerstukken II 2020/21, 35570 VII, nr. 106). In 2021 zijn voorbereidingen getroffen voor een onafhankelijk onderzoek naar het Nederlandse slavernijverleden (Kamerstukken II 2020/21, 30950, nr. 272).
Ook beschermen en bevorderen we (de zichtbaarheid van) minderheidstalen zoals het Fries, bijvoorbeeld door aanpassing van het vertaalbeleid van de Rijksoverheid. Op 1 juli 2021 is de Wet erkenning Nederlandse Gebarentaal in werking getreden die de taal in de Nederlandse samenleving moet bevorderen (Kamerstukken II 2020/21, 34562, nr. 19). Ook is een adviescollege samengesteld dat het kabinet adviseert over het beschermen en bevorderen van Gebarentaal.
Samenwerken aan één slagvaardige overheid
Voor de versterking van het binnenlands bestuur hebben we met de koepels van medeoverheden de notitie aanbevelingen verbeteringen bestuur en financiën medeoverheden opgesteld (Kamerstukken II 2020/21, 35570 VII, nr. 104). Met gemeenten hebben we in 2021 gewerkt aan goede randvoorwaarden voor het sociaal domein. We zijn betrokken bij de totstandkoming van de Hervormingsagenda Jeugd. Die is gericht op de vraag welke instrumenten en middelen ingezet moeten worden voor de Jeugdzorg. Ook zijn we betrokken bij het wetsvoorstel Wet aanpak meervoudige problematiek sociaal domein (Wams).
In het Interbestuurlijk Programma (IBP) lag in 2021 het accent op de leerervaringen en resultaten. We ondersteunden de regionale en lokale praktijk van samenwerken aan maatschappelijke opgaven. Op 1 juli 2021 organiseerde het IBP het eerste landelijke Dorpenfestival, waar is gesproken over de aanpak van vraagstukken op onder meer het terrein van leefbaarheid en economie.
Volop werken aan de weerbaarheid van democratie en bestuur
Om een duidelijke grens te stellen bij bedreiging en intimidatie van decentrale politieke ambtsdragers hebben we een collectieve norm en een stappenplan opgesteld. Decentrale politieke ambtsdragers die te maken hadden met intimidatie en bedreiging deden in 2021 25 keer een beroep op het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur voor steun, advies en nazorg. Daarnaast hebben we 33 gemeenten en bijzondere gemeenten ondersteund in de ontwikkeling van een brede weerbaarheids- en beveiligingsaanpak van hun organisatie. In april 2021 zijn we de brede aanpak Maatschappelijke onrust begonnen. We publiceerden het leeraanbod maatschappelijke stabiliteit en het handboek maatschappelijke onrust en adviseerden gemeenten bij concrete vragen. Ook zijn lessen verzameld over de wijze waarop afstemming tussen overheidspartijen heeft plaatsgevonden tijdens de boerenprotesten van 2019 en 2020.
We hebben in 2021 nadere regels aangekondigd voor vervolgfuncties van gewezen bewindspersonen. Dit gaat bijvoorbeeld over het draaideurverbod en de verplichting om een advies te vragen bij vervolgfuncties. Ook is het al bestaande lobbyverbod voor gewezen bewindspersonen verbreed van het eigen ministerie naar verwante ministeries (Kamerstukken II 2021/22, 28844, nr. 231). Daarnaast is er een self assessment ingevoerd voor kandidaat-bewindspersonen (Kamerstukken II 2021/22, 28844, nr. 227). Daarnaast is in 2021 het (Model) Beleidskader verboden handelingen voor decentrale overheden ontwikkeld. Vooruitlopend op de gemeenteraadsverkiezingen hebben we via een reeks bijeenkomsten actief voorlichting gegeven en discussie gevoerd over het wetsvoorstel Bevorderen integriteit en functioneren decentraal bestuur.
We hebben in 2021 nadere regels gesteld aangekondigd voor vervolgfuncties van gewezen bewindspersonen (draaideurverbod en verplicht een adviesaanvraag over toelaatbaarheid van vervolgfuncties) en het al bestaande lobbyverbod voor gewezen bewindspersonen verbreed van het eigen ministerie naar ook aanpalende beleidsterreinen (Kamerstukken II 2021/22, 28844, nr. 231).
Desinformatie
Samen met betrokken maatschappelijke organisaties hebben we extra maatregelen genomen om de Tweede Kamerverkiezing van 2021 te beschermen tegen de impact van desinformatie (Kamerstukken II 2020/21, 30821, nr. 126). Terugkijkend op de verkiezing kan worden geconcludeerd dat er geen aanwijzingen zijn dat grootschalige desinformatiecampagnes door statelijke of niet-statelijke actoren hebben plaatsgevonden. Ook hebben we in 2021 gewerkt aan bewustwording over het onderwerp desinformatie (Kamerstukken II 2020/21, 30821, nr. 119).
Desinformatie is niet aan nationale grenzen gebonden. We sloten ons in 2021 wederom aan bij de Europese aanpak van desinformatie, een onderdeel van het Europees Democratie Actieplan (Kamerstukken II 2020/21, 22112, nr. 3028).
Het bestrijden van discriminatie
We hebben in het voorjaar de Kamer geïnformeerd over de versterking van de aanpak (Kamerstukken II 2020/21, 30950, nr. 250). Dit heeft geleid tot instelling van een Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme op 15 oktober 2021.
Leefbaarheid en veiligheid
In 2021 continueerden we het interdepartementale programma voor de gebiedsgerichte aanpak van leefbaarheid en veiligheid (Kamerstukken II 2019/20, 30995, nr. 97 en nr. 98). De verkenning heeft concrete handelingsperspectieven opgeleverd voor een meerjarige aanpak voor kwetsbare gebieden. In 16 stedelijke vernieuwingsgebieden zijn bestuurlijke alliantietafels opgezet onder leiding van de burgemeesters. De Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek hebben we op Rijksniveau geëvalueerd (Kamerstukken II 2020/21, 33340, nr. 24).
Bescherming van de democratie en grondrechten tegen dreigingen
De Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD) heeft ook in 2021 onderzoek verricht naar organisaties, personen en andere landen die een (mogelijk) gevaar vormen voor de nationale veiligheid. De Geïntegreerde Aanwijzing Inlichtingen en Veiligheid ( Stcrt. 2018, 68088 ) is leidend voor de taakuitvoering, aansturing en verantwoording. Zowel binnenlandse als buitenlandse actoren vormen een dreiging voor de nationale veiligheid. De dreiging door binnenlandse actoren bestaat uit extremisme en terrorisme. Hier is het jihadistisch-terroristisch dreigingsbeeld onveranderd, maar zien we een vergrote dreiging op rechts-extremisme in 2021. De dreiging door buitenlandse statelijke actoren speelde met name op het vlak van cyberaanvallen, met als doel spionage en heimelijke (politieke) beïnvloeding, en het behalen van economisch gewin. Deze verschillende dreigingen waren met elkaar verweven, versterkten elkaar en zijn onderhevig aan veranderende geopolitieke verhoudingen.
De onderzoeken van de AIVD droegen bij aan het handelingsperspectief van zowel publieke als private organisaties om in hun taakuitvoering nationale veiligheidsbelangen te behartigen, het functioneren van de democratische rechtsorde te waarborgen of economisch verdienvermogen in stand te houden.