De Kiesraad fungeert als centraal stembureau voor de verkiezingen van de Tweede Kamer, de Eerste Kamer en het Europese Parlement. De Kiesraad registreert partijaanduidingen, nummert kandidatenlijsten en stelt de officiële verkiezingsuitslagen voor deze verkiezingen vast. Daarnaast is de Kiesraad het adviesorgaan voor het kabinet en parlement op het terrein van het kiesrecht en de organisatie en uitvoering van verkiezingen. Verder verschaft de Kiesraad informatie aan gemeenten, provincies, politieke partijen, burgers en media over kiesrecht en verkiezingen.

De Kiesraad treedt het gehele jaar door op als kennis- en informatiepunt over kiesrecht en verkiezingen voor gemeenten, provinciale griffies, griffies, politieke partijen, kiezers en media. Voorts adviseert de Kiesraad de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State over kiesrechtelijke geschillen waarbij de Kiesraad niet zelf partij is.

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) is verantwoordelijk voor het beheer van de begroting van de Overige Hoge Colleges van Staat, de Kabinetten van de Gouverneurs en de Kiesraad. De colleges voeren zelf het beheer over hun begroting of hun begrotingsdeel. Over de inhoud van dit beheer zijn in artikel 4.4 lid 4 van de Comptabiliteitswet 2016 afspraken vastgelegd (de zogenoemde beheerafspraken) tussen de minister en de colleges, waarin recht gedaan wordt aan hun staatsrechtelijke positie.

Adviezen

De Kiesraad bracht in 2023 twaalf adviezen uit. Over de evaluatie van de verkiezing van de provinciale staten en de waterschappen, kiescollege niet-ingezetenen en de Eerste Kamer bracht hij een advies uit. De Kiesraad heeft daarnaast geadviseerd over het voorstel van wet voor de kwaliteitsbevordering van de uitvoering van het verkiezingsproces. Ook bracht hij een advies uit over de Wet aanscherping strafbaarstelling ronselen en de vereisten rondom het toewijzen van restzetels. Ook adviseerde hij over de Wet op de politieke partijen. Tot slot adviseerde de Kiesraad over het vereenvoudigen van de modellen (processen-verbaal en corrigenda) en bracht het adviezen uit over enkele andere regelingen op het terrein van het kiesrecht.

Aanduidingen

In 2023 registreerde de Kiesraad 21 aanduidingen in het register voor de Tweede Kamerverkiezing. Bij 8 van deze aanduidingen werd ook een logo geregistreerd. Daarnaast werd bij 3 reeds geregistreerde aanduidingen een (nieuw) logo geregistreerd. In totaal waren er voor de Tweede Kamerverkiezing van 22 november 2023 70 aanduidingen van politieke groeperingen geregistreerd. In het register voor de verkiezingen van het Europees Parlement is één nieuwe aanduiding geregistreerd en in het register voor de Eerste Kamerverkiezingen werden geen nieuwe aanduidingen geregistreerd. Uit de registers zijn in 2023 geen aanduidingen geschrapt.

Benoemingen

De Kiesraad benoemt nieuwe leden wanneer er vacatures ontstaan in de Eerste Kamer, de Tweede Kamer en het Europees Parlement. In 2023 hebben zowel de verkiezingen voor de Eerste Kamer en de Tweede Kamer plaatsgevonden, waarna op basis van de verkiezingsuitslag kandidaten zijn benoemd. Voor de Eerste Kamer betrof dit de benoeming van 75 leden, voor de Tweede Kamer 150 leden.

Naast reguliere benoemingen kan er ook tijdens de zittingsperiode een vacature ontstaan. De Kiesraad benoemt voor deze ontstane vacatures ook kandidaten. In 2023 werden 24 Tweede Kamerleden benoemd in een niet-reguliere benoeming, waarvan zeventien in tussentijdse vacatures en zeven in tijdelijke vacatures wegens ziekte of zwangerschap. Het aantal benoemingen in de Tweede Kamer was vergelijkbaar met het jaar 2022, dat opvallend hoger was dan in de jaren daarvoor.

In de Eerste Kamer vonden vijf benoemingen plaats. Dit waren vier tussentijdse vacatures en één tijdelijke vacature. In het Europees Parlement benoemde de Kiesraad één lid in een tussentijdse vacature.

Aantal tussentijdse en tijdelijke benoemingen

Beroepszaken

In 2023 werd negen keer beroep ingesteld tegen de Kiesraad in zijn functie als centraal stembureau, waarvan één beroep werd ingetrokken. In deze beroepszaken trad de Raad als verweerder op. Daarnaast was de Kiesraad als extern deskundige betrokken bij elf andere beroepszaken, waarvan er vier werden ingetrokken. Hierbij verstrekte de Raad inlichtingen op verzoek van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State.

Informatiepunt

In het jaar 2023 hebben de volgende verkiezingen plaatsgevonden: de provinciale staten- en waterschapsverkiezingen, de eilandsraadverkiezingen, de verkiezingen van de kiescolleges Caribisch Nederland en het kiescollege niet-ingezetenen voor de Eerste Kamer op 15 maart 2023, de Eerste Kamerverkiezing op 30 mei 2023 en de tussentijdse Tweede Kamerverkiezing van 22 november 2023. In aanloop naar de verkiezingen van 15 maart, werd het Informatiepunt Verkiezingen ingesteld van 1 november 2022 tot en met 15 juni 2023. Als gevolg van het vroegtijdig ontbinden van de Tweede Kamer is het Informatiepunt heropend van 12 juli 2023 tot en met 22 december 2023. Het totaal aantal vragen dat in 2023 is gesteld aan het Informatiepunt bedraagt 6159.

Wet open overheid (Woo)

De Wet open overheid (Woo) regelt het recht op informatie over wat de overheid, inclusief de Kiesraad, doet. De Kiesraad heeft in 2023 zes Woo-verzoeken ontvangen, waarvan er twee zijn ingetrokken. De informatie waar in het verzoek om werd verzocht, was grotendeels reeds openbaar toegankelijke informatie. De verzoeker is in dat geval op de vindplaats van de betreffende informatie gewezen.

OSV

Bij de verkiezingen maken politieke partijen, gemeenten en hoofdstembureaus en centrale stembureaus gebruik van Ondersteunende Software Verkiezingen (OSV 2020) voor de kandidaatstelling en de berekening van de uitslag.

Per 1 januari 2023 is de procedure voor vaststelling verkiezingsuitslagen aangepast (Stb. 2022, 292) en worden gemeenten en centrale stembureaus beter in staat gesteld om fouten in het tel- en optelproces te voorkomen, te onderzoeken en te herstellen. De OSV 2020 software is aangepast om de gewijzigde procedure te ondersteunen, en is als zodanig ingezet tijdens de verkiezingen in 2023.

Om beter aan te sluiten bij de gewenste werkwijzen bij gemeenten is in 2023 de wijze van distributie van OSV 2020 aangepast, waardoor deze niet meer via een fysiek transportmedium wordt verspreid (DVD), maar via een software download via een afgeschermd netwerk ter beschikking aan de gemeenten wordt gesteld.

De Kiesraad in transitie naar verkiezingsautoriteit

In 2023 is het Wetsvoorstel kwaliteitsbevordering uitvoering verkiezingsproces in behandeling genomen voor advies bij de Afdeling advisering van de Raad van State. Deze wet omvat aanvullende wettelijke taken als beheerder van de programmatuur die wordt gebruikt ter ondersteuning van de vaststelling van de uitslag.

Het invullen van deze nieuwe taken heeft invloed op de organisatie van de Kiesraad. In 2023 is hiermee een start gemaakt. In 2023 zijn diverse taken op het terrein van de ondersteuning van gemeenten samen met het ministerie van BZK uitgevoerd en ook al deels overgenomen. Ook kreeg de Kiesraad een aantal nieuwe taken in het kader van de wet nieuwe procedure vaststelling verkiezingsuitslagen en de nieuwe taken van de Kiesraad. Zo heeft de Kiesraad bij de verkiezingen controleprotocollen vastgesteld voor de respectievelijke gemeentelijke, hoofd- en centraal stembureaus, over de controle van de correcte werking van de ondersteunende software verkiezingen en het opsporen van eventuele fouten in de stemopneming. Ook is in 2023 een inventarisatie uitgevoerd bij een representatieve groep gemeenten naar hun behoeftes en wensen rondom ondersteuning vanuit de Kiesraad. 

DHV

Samenhangend met het wetsvoorstel programmatuur verkiezingsuitslagen heeft de Kiesraad aan de ontwikkeling van een nieuw Digitaal Hulpmiddel Verkiezingsuitslagen (DHV) gewerkt. Gedurende de implementatiefase heeft de Kiesraad helaas moeten concluderen dat de beoogde implementatie niet gerealiseerd bleek te kunnen worden zoals contractueel voorzien. De Kiesraad heeft hierdoor het contract met de leverancier in 2023 moeten beëindigen en is een vervolgtraject gestart om alsnog tot een opvolger van de ondersteunende software te kunnen komen. 

In het gekozen vervolgtraject zal een gedeelte van de functionaliteit gerealiseerd worden door een ontwikkelteam dat direct door de Kiesraad wordt aangestuurd. In het vierde kwartaal van 2023 is hiermee van start gegaan. Het realiseren van de overige gewenste functionaliteiten zal nauw met de markt worden afgestemd. Hiervoor is een marktconsultatie voorbereid die in het eerste kwartaal van 2024 zal plaatsvinden.

Verkiezingen

Het jaar 2023 was een druk verkiezingsjaar. In maart werden de provinciale staten- en de waterschapsverkiezingen gehouden. In het Caribisch gebied werden de eilandsraden gekozen. De dubbele verkiezingen bleken een zeer grote belasting voor gemeenten en stembureauleden. In een heel aantal stembureaus werd het tellen van de stembiljetten geschorst en pas de volgende dag weer hervat. Daarnaast waren deze verkiezingen de eerste waarbij de nieuwe procedure vaststelling verkiezingsuitslagen is toegepast. Deze wetgeving is op 1 januari 2023 van kracht geworden en heeft grote impact op de wijze waarop verkiezingen door de gemeenten worden georganiseerd. Zij moeten een keuze maken tussen centrale of decentrale stemopneming. Bij een centrale stemopneming worden de stemmen in het stembureau alleen op lijstniveau geteld en de volgende dag op een centrale locatie pas op kandidaatsniveau. In maart koos ongeveer 60 % van de gemeenten nog voor decentrale stemopneming. Bij de Tweede Kamerverkiezing in november was dit teruggelopen naar 45 %. Daarnaast betekent de nieuwe procedure dat de Kiesraad controleprotocollen vaststelt voor gemeentelijke, hoofd- en centrale stembureaus over de correcte werking van de ondersteunende software verkiezingen en voor het opsporen van eventuele fouten bij de stemopneming. De nieuwe procedure maakt het mogelijk voor het centraal stembureau om het gemeentelijk stembureau te vragen nader onderzoek te doen en eventueel te hertellen. Ook nieuw is dat burgers melding kunnen doen van eventuele fouten in de stemopneming bij het centraal stembureau, bijvoorbeeld dat ze hun stem op een kandidaat niet kunnen terugvinden. In maart werd deze mogelijkheid door circa 60 kiezers benut, bij de Tweede Kamerverkiezingen waren er ruim 225 meldingen van kiezers over vermeende fouten.

In maart kregen Nederlanders in het buitenland voor het eerst de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de samenstelling van de Eerste Kamer. Zij kozen het Kiescollege niet ingezetenen. Dit kiescollege kwam eind mei bij elkaar om gelijktijdig met de provinciale staten de Eerste Kamer te kiezen. Voor de Eerste Kamerverkiezing is de Kiesraad het centraal stembureau.

Door de val van het kabinet in juli 2023 werd op 22 november 2023 een tussentijdse Tweede Kamerverkiezing gehouden. Een hele uitdaging voor gemeenten om deze op zo’n korte termijn te organiseren. De Kiesraad heeft geadviseerd om de verkiezing niet voor midden november te houden, gelet op de termijnen die volgen uit de Kieswet en een verantwoorde uitvoeringstijd. De verkiezing zelf verliep voorspoedig. De Kiesraad moest voor het eerst de nieuwe taken op grond van de nieuwe procedure verkiezingsuitslagen uitvoeren. Daarvoor heeft de Kiesraad beroep gedaan op vele vrijwilligers om deze klus te klaren. 116 gemeentelijke stembureaus kregen te maken met een verzoek tot nader onderzoek en moesten een nieuwe zitting organiseren. Verder besloot de Tweede Kamer, nadat de Kiesraad de uitslag had vastgesteld op 1 december, de gemeente Tilburg te verzoeken om een viertal stembureaus opnieuw te tellen vanwege het grote verschil tussen toegelaten kiezers en getelde stembiljetten. Dit leidde ertoe dat de Kiesraad op 4 december als centraal stembureau een nieuwe, ditmaal definitieve uitslag vaststelde.

Uitgaven

Kiesraad

De vastgestelde begroting van de Kiesraad bedroeg in 2023 € 10,4 mln. Hieraan werd bij de eerste suppletoire begroting € 4,6 mln. toegevoegd vanwege een kasschuif uit het jaar 2022. Tevens zijn middelen overgeboekt van de begroting van het Ministerie van BZK voor personele ondersteuning van de transitie van de Kiesraad naar verkiezingsautoriteit en de daarmee samenhangende (voorbereiding op) enkele nieuwe taken van de Kiesraad. Tevens zijn de LPO-middelen (Loon- en Prijsontwikkeling) en de Eindejaarsmarge toegekend.

Er is € 3 mln. in mindering gebracht in verband met het ontbinden van het contract van de leverancier die het Digitaal Hulpmiddel Verkiezingen zou ontwikkelen en vanwege een verwachte onderuitputting van het looncomponent. Van het totale budget is € 8,7 mln. uitgeput.

Van het uiteindelijke budget, totaal € 12 mln., is dit jaar € 8,7 mln. uitgegeven. Het tussentijds beëindigen van het contract van de leverancier van het Digitaal Hulpmiddel Verkiezingen heeft geleid tot een onderuitputting van ongeveer € 2,5 mln. Het verlaat instromen van vast en tijdelijk personeel tot het einde van het jaar verklaart de rest van het verschil.