De democratie moet van iedereen zijn en de rechtsstaat moet beschermd worden tegen dreigingen. Het is daarom van groot belang dat we onze democratie blijven versterken en beschermen, met lage drempels en hoge dijken.

Grondrechten

We staan voor een democratische samenleving waarin fundamentele grondrechten en vrijheden worden gerespecteerd, waar iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden, zodat mensen in waardigheid, vrij, veilig en gezond kunnen samenleven.

In het kader van het Rijksbrede Nationaal Actieplan Mensenrechten is het Platform Gemeenten en Mensenrechten voortgezet en zijn in dit kader themabijeenkomsten georganiseerd.

Er is een actief antidiscriminatiebeleid, zowel in Europees als Caribisch Nederland. We coördineren onder andere de uitvoering van het nationaal programma tegen discriminatie, dat is opgesteld door de Nationaal Coordinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR) op basis van de bijdragen van verschillende partijen, de verschillende (hoog)ambtelijke overlegstructuren en de diverse debatten die daarover zijn gevoerd.

Verkiezingen

In 2023 waren de provinciale staten- en waterschapsverkiezingen en de Tweede Kamerverkiezing. Daarnaast werd voor het eerst de verkiezing voor het kiescollege niet-ingezetenen gehouden. Tot slot waren er op Bonaire, Sint Eustatius en Saba nog eilandsraads- en kiescollegeverkiezingen. De organisatie van de verkiezingen is goed verlopen. Naar aanleiding van de provinciale staten- en waterschapsverkiezingen is geconstateerd dat de druk op de uitvoerbaarheid van het verkiezingsproces groot is. Daarom is voor de Tweede Kamerverkiezing ingezet op maatregelen om de uitvoeringslast te verminderen. We zetten ons in voor het onderhoud en de kwaliteitsversterking van het verkiezingsproces, om dit robuust, toegankelijk en goed uitvoerbaar te houden. 

Democratische vernieuwing

Wij zetten ons ervoor in dat inwoners meer betrokken worden bij keuzes en vragen rond urgente maatschappelijke transities. Begin 2023 is de Aanpak burgerparticipatie en burgerfora aan de Tweede Kamer gestuurd over de stimulering van participatie. Met het wetsvoorstel Wet versterking participatie decentraal niveau wordt daarnaast van decentrale overheden gevraagd een participatieverordening te maken, zodat duidelijk wordt binnen welke kaders inwoners kunnen participeren.

We bereiden de Wet op de politieke partijen (Wpp) voor om de belangrijke functie en onafhankelijke positie van politieke partijen binnen ons democratisch stelsel te versterken.

In 2023 zijn de consultatiereacties verwerkt en is het wetsvoorstel aangevuld. Het voornemen is om de wet in de eerste helft van 2024 aan de Raad van State aan te bieden.

De aan de Raad van State en de Kamers voorgelegde voorstellen ter uitvoering van de Staatscommissie Parlementair stelsel (commissie-Remkes), werden in 2023 (verder) in behandeling genomen.

Betrouwbare informatie

Eind 2022 hebben we de Rijksbrede strategie effectieve aanpak van desinformatie gedeeld. Hierin volgt de overheid twee sporen: de weerbaarheid van mensen tegen desinformatie versterken en het verminderen van de invloed van desinformatie. In 2023 hebben we de inzet zoals aangekondigd in deze brief voorgezet, onder andere met een subsidie aan Netwerk Mediawijsheid voor de website isdatechtzo.nl.

Ontwikkeling nationale en internationale dreiging

Statelijke actoren, terroristen en extremisten bedreigen de nationale veiligheid van Nederland. Internationaal spelen momenteel twee grote gewapende conflicten, in Oekraïne en in het Midden-Oosten, die de nationale veiligheidsbelangen van Nederland raken. Deze conflicten vereisten een beroep op de wendbaarheid van de AIVD om de regering en onderdelen van de Rijksoverheid tijdig inlichtingen en handelingsperspectief te bieden. Bij die onderzoeken werkte de AIVD intensief samen met de MIVD.

Bij die conflicten, en ook bij andere dreigingen, blijkt steeds vaker dat wat in het buitenland speelt in het binnenland gevolgen kan hebben. Zo kan het conflict in het Midden-Oosten bijdragen aan de verhoogde dreiging die van het mondiaal jihadisme uitgaat. De terroristische organisaties Islamitische Staat (ISIS) en Al Qaida gebruiken het conflict in het Midden-Oosten om sympathisanten aan te sporen aanslagen te plegen in het Westen. Deze organisaties riepen ook op tot plegen van aanslagen uit wraak voor koranvernielingen in diverse Europese landen. Dat is één van de redenen waarom de dreiging van islamitisch-terroristische aanslagen in het Westen in 2023 is toegenomen, ook in Nederland.

Naast de dreigingen die voortkomen uit internationale conflicten, en uit internationaal opererende terroristische netwerken, onderzocht de AIVD ook de dreiging die uitging van diverse landen. De AIVD ziet China als de grootste statelijke dreiging voor de Westerse wereld in de komende decennia, met name op economisch gebied.

Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers zijn op grote schaal het doelwit van spionage uit China. Het land gebruikt ook andere ongewenste manieren om hoogwaardige technologie buit te maken, zoals het omzeilen van exportrestricties. Nederland is bovendien op verschillende vlakken afhankelijk van Chinese producten en kritieke grondstoffen. China probeert zijn positie te versterken door die afhankelijkheden te vergroten.

Zulke dreigingen tegen de economische veiligheid van Nederland worden zelden direct herkend en hebben vaak pas na langere tijd zichtbare impact. De onderzoeken van de AIVD zorgen voor beter inzicht in deze groeiende, maar soms onzichtbare, dreiging tegen de Nederlandse belangen. De inlichtingen van de AIVD dragen bij aan handelingsperspectief voor en weerbaarheid van de Rijksoverheid, vitale sectoren en topsectoren.

Binnen Nederland onderzocht de AIVD in 2023 terroristische en extremistische bewegingen die op de korte of lange termijn de nationale veiligheid bedreigen. Dat waren onder meer rechts-terroristische en -extremistische groepen en anti-institutioneel extremisten. De AIVD onderzocht ook criminele netwerken wiens activiteiten leiden tot ondermijning van de democratische rechtsorde.

Om de weerbaarheid tegen Nederlandse belangen te verhogen, leverde de AIVD in 2023 risicoanalyses, dreigingsinschattingen en-analyses die betrekking hebben op te beschermen personen, objecten, diensten en evenementen. Het gaat hier om bijvoorbeeld: nationale politici, diplomatieke objecten, nationale evenementen en internationale organisaties.

In 2023 lag het percentage van het besluit over het afgeven van een verklaring van geen bezwaar (VGB) net onder de gehanteerde norm. Daarvoor zijn in 2023 verschillende maatregelen getroffen die bijdragen aan een toekomstbestendig veiligheidsonderzoek.

Geopolitieke en technologische ontwikkelingen en veranderingen in de dreigingen hebben een grote invloed op het werk van de diensten. Voor een effectief inlichtingenproces moet het wettelijk kader aansluiten bij zulke ontwikkelingen. Daarom is de ‘Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma’ op 16 oktober 2023 behandeld in de Tweede Kamer. Op 24 oktober is deze wet met meerderheid aangenomen. Momenteel wordt het wetsvoorstel inhoudelijk behandeld door de Eerste Kamer.

De Tijdelijke wet lost een deel van de knelpunten op voor de diensten. Voor een bestendige oplossing moet de Wet op de inlichtingen-en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) breed worden herzien. De nieuwe wet moet voor de AIVD en MIVD een toekomstbestendig wettelijk kader bieden. Op 1 september 2023 is de hoofdlijnennotitie hierover aan de Tweede Kamer aangeboden.

Slavernijverleden

Op 19 december 2022 heeft de Staat excuses aangeboden voor de rol van diens bestuurlijke, historische voorgangers bij het slavernijverleden. De erkenning van het grote historische leed van tot slaaf gemaakten, en postuum van hun nazaten, draagt bij aan de maatschappelijke verwerking van dit verleden en de bestrijding van discriminatie en racisme vandaag de dag. Wij coördineren de opvolging van deze excuses. Dit doen we in nauwe samenwerking met nazaten en andere betrokkenen in het gehele Koninkrijk, het Caribisch deel en Suriname. Ook organiseerden we twee bijeenkomsten met betrokken bewindspersonen en onze vaste gesprekspartners. Daarnaast  organiseerden we dialoogsessies in buurten en wijken om  inbreng te verzamelen. Met die inbreng werken we aan de subsidieregelingen voor maatschappelijke initiatieven, de oprichting van het Koninkrijksbrede Herdenkingscomité en andere maatregelen voor kennis, bewustwording, erkenning, herdenken, doorwerking en verwerking.