Om ervoor te zorgen dat iedereen kan meedoen in een duurzame en concurrerende economie, zijn ook een aantal maatschappelijke voorwaarden van belang. Deze maatschappelijke voorwaarden gaan zowel over de aanwezigheid van publieke voorzieningen en de versterking van de bestaanszekerheid als over het vertrouwen in de overheid. Als een overheid de eigen wetten niet naleeft, zijn er geen prikkels voor burgers om te werken, te ondernemen of te sparen. Met het instellen en naleven van wetten en eigendomsrecht creëert de overheid private markten. Door het kiesrecht geven de burgers de overheid en daarmee de markten en economie vorm. Het vertrouwen in overheidsinstituties en bestaanszekerheid versterkt het consumentenvertrouwen, wat goed is voor de economie. Met het leveren van publieke voorzieningen, zoals infrastructuur en onderwijs, wordt economische bedrijvigheid verder gefaciliteerd. Daarbij past een lerende overheid, die publieke voorzieningen, beleid, wetten en regels evalueert en blijft verbeteren.
Het bieden van bestaanszekerheid is belangrijk om het consumentenvertrouwen te behouden, zeker in tijden van economische veranderingen. Er heerst op dit moment financiële onzekerheid bij een deel van de burgers en bedrijven in Nederland door veranderingen en transities. Er is bezorgdheid over de huidige kosten van basisbehoeften, maar ook over de betaalbaarheid daarvan op middellange termijn. Deze financiële zorgen zijn in 2023 het sterkst toegenomen bij de middeninkomens.90 Een van die recente zorgen is de volatiliteit van de energieprijzen geweest. De Russische agressieoorlog in Oekraïne heeft geleid tot hoge en schommelende energierekeningen, wat resulteerde in veel financiële onzekerheid bij bedrijven en huishoudens. De energieprijzen zijn inmiddels weer gedaald en stabieler. In figuur 36 is te zien dat gedurende de piek van de energieprijzen in het derde kwartaal van 2022, de onzekerheid bij de consument toenam en het consumentenvertrouwen historisch laag was.91 Het consumentenvertrouwen geeft informatie over hoe burgers denken over hun eigen financiële situatie maar ook hoe ze kijken naar de ontwikkeling van de economie. Als er weinig vertrouwen is in beide factoren, kan de vraag naar goederen en diensten afnemen en de economische groei verminderen.
Figuur 36 Ontwikkeling consumentenvertrouwen
Bron: CBS
Nederland scoort in internationaal perspectief hoog op vertrouwen in instituties; dit is ook een voorwaarde voor een goed functionerende economie en samenleving. Volgens de Monitor Brede Welvaart staat Nederland bovenaan de EU-ranglijst als het gaat om vertrouwen in instituties.92 Historisch gezien hebben sterke instituties, gekenmerkt door een hoog vertrouwen erin, een positief effect op de economische ontwikkeling van landen. Het gaat hierbij niet alleen om overheidsinstellingen, maar om instituties in de breedste zin van het woord. Instituties die cruciaal zijn voor economisch verkeer zoals het eigendomsrecht, een gedegen vergunningstelsel en voorspelbare belastingheffing. Sterke instituties en sociale mobiliteit voorkomen machtsmisbruik van een selecte groep mensen, en geven iedereen de ruimte om zich te ontplooien en deel te nemen aan de maatschappij. Deze dynamiek stimuleert het ontwikkelen van kennis, vaardigheden en innovatie, wat goed is voor onze productiviteitsgroei en economie.93
Bij de toegang tot voorzieningen doen zich uitruilen voor op het gebied van bereikbaarheid, kwaliteit en doelmatigheid. Marktdynamiek zorgt ervoor dat mensen willen wonen waar ze kunnen werken. Deze economische activiteiten trekken weer nieuwe bedrijven en werkenden aan. Op die manier ontstaat er agglomeratie in bepaalde gebieden in Nederland, waarbij meer voorzieningen horen zoals infrastructuur (zie ook paragraaf 3.1.) Bereikbaarheid en mobiliteit zijn cruciaal voor burgers en het bedrijfsleven. Nederland staat voor een aantal uitdagingen op het gebied van mobiliteit en bereikbaarheid. De verminderde bereikbaarheid van voorzieningen kan, naast de agglomeratie-effecten, ook het gevolg zijn van een afruil met andere belangrijke doelen zoals kwaliteit, benodigde arbeidskrachten en een gelimiteerd budget. Zo gelden er voor scholen in Nederland normen over minimale aantallen leerlingen om de kwaliteit en doelmatigheid te kunnen borgen.94 Ook kan de afwezigheid van voorzieningen een nadeel zijn voor de één en een voordeel van de ander; zo zijn er in afgelegen gebieden minder voorzieningen nabij, maar is er wel meer rust en ruimte.
In tijden van schaarste en andere uitdagingen spelen overheid en markt beide een essentiële rol om welvaart in brede zin te genereren. Door de eeuwen heen heeft de Nederlandse economie zich aangepast aan de veranderende economische en maatschappelijke omstandigheden. Daar hebben markt en overheid allebei een noodzakelijke rol in te spelen. De overheid doet dit door het stellen van beleidsdoelen, prioriteiten en randvoorwaarden waarbinnen mensen werken en ondernemen. Bijvoorbeeld door te waarborgen dat alle externe effecten hun weerslag krijgen in marktprijzen. De markt zorgt er vervolgens via het prijsmechanisme voor dat onze schaarse middelen op de meest productieve manier worden ingezet. De uitgangssituatie is goed; de Nederlandse economie is concurrerend en innovatief. Met het stellen van de juiste randvoorwaarden faciliteert de overheid een concurrerende en innovatieve economie en groene groei. Op dit moment is er in toenemende mate sprake van schaarste aan middelen in de economie. Naast budgettaire middelen gaat dit over personeel, ruimte en natuur. Schaarste impliceert dat niet alles kan. Daarbij zijn er urgente zaken die juist extra aandacht behoeven, zoals onze veiligheid, in de schaduw van een woelige geopolitieke omgeving, de klimaat- en energietransitie, het woningtekort en bestaanszekerheid (zie ook paragraaf 1.2). Economie gaat over de verdeling van onze schaarse middelen om daarmee welvaart in brede zin te genereren. Deze Miljoenennota reflecteert de keuzes die dit kabinet daartoe wil maken voor Nederland in het komende jaar en de jaren daarna.