1. Inleiding

In 2019 presenteerde het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) het Realisatieplan voor de transitie naar kringlooplandbouw. De essentie van deze transitie is een verschuiving van voedselproductie tegen lagere kostprijzen naar steeds zuiniger omgaan met grondstoffen, minder verspilling en beter hergebruik van grondstoffen. De manier waarop ons voedsel geproduceerd wordt moet weer in balans komen met natuurlijke hulpbronnen.

Het Klimaatakkoord (opgave landbouw en landgebruik) geeft een belangrijke extra impuls aan de transitie naar kringlooplandbouw. De afspraken in het Klimaatakkoord zorgen voor een betere koolstofbalans en dragen bij aan een duurzame, toekomstbestendige agrarische sector. 

De acties die het ministerie van LNV, onder andere naar aanleiding van het Realisatieplan en het Klimaatakkoord, in gang heeft gezet zijn in dit beleidsverslag weergegeven. De urgentie van het in balans brengen van onze natuur en voedselproductie is in 2019 versterkt met de uitspraak van de Raad van State over het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Verslag wordt gedaan van de eerste maatregelen die het kabinet heeft genomen om de stikstofdepositie te verminderen.

2. Werken aan kringlooplandbouw

2.1 Verduurzaming veehouderij

De veehouderij speelt een belangrijke rol in de verduurzaming van de landbouw en de vermindering van de stikstofdepositie. Veel opgaven komen samen op het erf van de veehouder, zoals het sluiten van de voer-mest kringloop, het reduceren van emissies door aanpassing van diervoer en de naleving van eisen op het gebied van dierenwelzijn en diergezondheid.

In 2019 startte LNV het programma duurzame veehouderij. De vijf grootste dierlijke sectoren (melkvee, pluimvee, varkens, kalveren en melkgeiten) hebben in samenspraak met LNV duurzaamheidsplannen opgesteld. In november stelde LNV de saneringsregeling varkenshouderij open. Het doel van de regeling is om de geuroverlast in veedichte gebieden te reduceren door varkenshouders die hun bedrijf willen beëindigen financieel te ondersteunen. De regeling werd in korte tijd overtekend, maar het kabinet wil de ontvangen aanvragen van deelnemers die aan de eisen voldoen honoreren. Aanvullend heeft LNV in 2019 de voorbereidingen getroffen voor een innovatie- en investeringsregeling in de veehouderij. Met de dierlijke sectoren heeft LNV plannen en instrumenten ontwikkeld om belemmeringen weg te nemen en kansen te benutten voor vergroting van het marktaandeel duurzaam geproduceerde dierlijke producten.

Mestbeleid

In 2019 heeft LNV bijeenkomsten georganiseerd om met stakeholders in gesprek te gaan over vereenvoudiging van het mestbeleid en hoe dit bij kan dragen aan kringlooplandbouw. Tevens zijn er wijzigingen in de Meststoffenwet doorgevoerd waarmee invulling is gegeven aan het Zesde Actieprogramma Nitraatrichtlijn en uitvoering aan het fosfaatrechtenstelsel.

2.2 Gezonde bodems en gewassen

Nationaal Programma Landbouwbodems

Een gezonde bodem staat aan de basis van kringlooplandbouw. Het doel van het Nationaal Programma Landbouwbodems is het realiseren van een duurzaam beheer van alle Nederlandse landbouwbodems in 2030. In 2019 heeft Wageningen University & Research (WUR), in opdracht van LNV, een meetset opgeleverd om de kwaliteit van de bodem te kunnen vaststellen. In het Nationaal Programma is gewerkt aan versterking van de kennisontwikkeling over bodembeheer bij boeren en erfbetreders. In 2019 vond de eerste Nationale Bodemtop plaats met meer dan 400 boeren, onderzoekers, beleidsmedewerkers, onderwijzers en mensen werkzaam bij ketenpartijen. De top zal jaarlijks plaatsvinden en gericht zijn op het behalen van de afspraken over duurzaam bodembeheer.

Weerbare gewassen

In april 2019 verscheen de Toekomstvisie Gewasbescherming 2030 ‘Naar weerbare planten en teeltsystemen’, die LNV samen met stakeholders heeft opgesteld. Het doel van de visie is vermindering van de afhankelijkheid van gewasbeschermingsmiddelen door ontwikkeling van weerbare planten en teeltsystemen, versterking van de verbinding tussen landbouw en natuur en het terugdringen van emissies tot nagenoeg nul. In 2019 is gestart met het opstellen van een uitvoeringsprogramma voor de visie, dat in het voorjaar van 2020 gereed zal zijn.

Het kwekersrecht is de basis voor de ontwikkeling van nieuwe plantenrassen en belangrijk voor de verduurzaming van de landbouw. Het Nederlandse onderzoek aan plantenrassen is mondiaal toonaangevend. In het Regeerakkoord is afgesproken dat Nederland zich internationaal inzet voor behoud van het kwekersrecht. In 2019 is het onderzoek aan plantenrassen in Nederland opnieuw ingericht zodat het onderzoek aan nieuwe rassen van internationaal topniveau kan blijven.

In 2019 vernieuwde LNV het Programma Groene Veredeling gericht op onderzoek voor de veredeling van plantenrassen die minder afhankelijk zijn van gewasbeschermingsmiddelen of hoge mestgiften en beter aangepast zijn aan veranderende klimaatomstandigheden. Na agendering door Nederland in de Landbouwraad is er Europees steun ontstaan voor het voeren van een discussie over regelgeving voor nieuwe veredelingstechnieken zoals CRISPR-Cas.

Verduurzaming glastuinbouw

In het Klimaatakkoord heeft LNV, samen met stakeholders in de glastuinbouw afspraken gemaakt, met als doel een klimaatneutrale glastuinbouw in 2040. Hiervoor is een bedrag van € 250 mln. beschikbaar gesteld. Onder het Klimaatakkoord wordt een transitiecollege Kas als Energiebron ingesteld. Met het programma Kas als Energiebron zijn projecten voor energiebesparing en kennisontwikkeling gestimuleerd. Daarnaast heeft het kabinet € 3,77 mln. beschikbaar gesteld voor de grotere capaciteit van het warmtenet van het Trias2-aardwarmteproject in het Westland. In het voorjaar van 2019 ondertekende LNV met partners uit de glastuinbouw het Tuinbouwakkoord. In dit akkoord zijn afspraken over verdere verduurzaming van de sector opgenomen om de transitie naar een circulaire tuinbouw naar 2030 te versnellen. De gebiedsgerichte uitwerking van de energietransitie binnen de Greenports maakt hier onderdeel van uit.

Klimaatadaptatie

Om in de landbouw goed in te kunnen spelen op de veranderingen in het klimaat, heeft LNV in 2019 samen met stakeholders gewerkt aan het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw. Dit Actieprogramma is in januari 2020 aangeboden aan de Tweede Kamer. Het gaat uit van een gebiedsgerichte aanpak en richt zich op de pijlers water- en bodemsysteem, gewassen en teeltsystemen, veehouderij en ondersteunende instrumenten zoals kennis en innovatie en risicomanagement.

2.3 Dierenwelzijn en dierengezondheid

In 2019 organiseerde LNV gesprekstafels over het houden van dieren. Met deze gesprekstafels wil LNV mensen met verschillende ideeën en achtergronden de ruimte geven om vrijuit te spreken over het spanningsveld dat er is rond het houden van dieren en van gedachten te wisselen over hoe we samen vooruitgang kunnen boeken. Dit leidde tot mooie gesprekken, waarin betrokkenen zich voor elkaar open durfden te stellen en begrip voor elkaar toonden. Er zijn nieuwe contacten gelegd en er hebben vervolgafspraken plaatsgevonden met en tussen deelnemers.

Om de oorzaken van stalbranden aan te pakken hebben de varkens-, pluimvee- en kalversector in het kader van het Actieplan brandveilige veestallen elektrakeuringen opgenomen in hun ketenkwaliteitssystemen. Meer dan 90% van de primaire veehouderijbedrijven is aangesloten bij deze systemen. Dit betekent dat voor het overgrote deel van de bedrijven een periodieke elektrakeuring verplicht is. Alle elektrakeuringen van de aangesloten varkens-, kalver- én pluimveehouderijen hebben in 2019 plaatsgevonden. Indien er gebreken werden geconstateerd zijn deze verholpen en vond er een herkeuring plaats.

Nederland wil tot internationale afspraken komen over het beperken van het vervoer van slachtdieren. Voor agendering heeft LNV verschillende stakeholders in EU-verband bij elkaar gebracht om dit vraagstuk te bespreken. Daaropvolgend hebben het Europees Parlement en de Europese Raad gepleit voor minder lange transporten van slachtdieren. Nederland heeft zich in internationaal verband ook ingezet voor groepshuisvesting van drachtige zeugen.

In 2019 is een toetsingskader vastgesteld waarmee bepaald kan worden of een zoogdier geschikt is om te houden als huisdier. Het toetsingskader dient ook als basis voor het beoordelen van vogels, reptielen en amfibieën.

In het programma Transitie Proefdiervrije Innovatie heeft LNV samen met andere departementen en stakeholders een publiek-private samenwerking opgezet gericht op onderzoek en proefdiervrije behandeling van brandwondverdieping. De internationale samenwerking heeft een impuls gekregen met de organisatie van een conferentie waar het internationale netwerk voor proefdiervrije innovatie over de aanpak in ons land is geïnformeerd.

De afspraken over kosten voor preventie, bewaking en bestrijding van besmettelijke dierziekten betaald uit het Diergezondheidsfonds, worden vastgelegd in een convenant tussen de overheid en dierlijke sectoren. In 2019 is een nieuw convenant gesloten voor de periode 2020 tot en met 2024. Het sectorspecifieke antibioticumbeleid is gecontinueerd. In de periode 2009–2018 is het antibioticumgebruik op basis van verkoopgegevens gedaald met 64%. Tenslotte is de roadmap strategische aanpak vogelgriep vastgesteld. Deze roadmap bevat acties om het risico op en gevolgen van uitbraken met hoog pathogene vogelgriep (HPAI) te verkleinen. 

2.4 Condities voor kringlooplandbouw

Verdienvermogen

Om boeren de omslag te laten maken naar kringlooplandbouw is het belangrijk dat er sprake is van een duurzaam verdienvermogen. In 2019 is de Autoriteit Consument en Markt (ACM) gestart met het opzetten van de Agro-nutrimonitor. Deze monitor maakt de verschillen in prijsopbouw van een aantal reguliere producten en de duurzame variant daarvan inzichtelijk. LNV heeft een wetsvoorstel in voorbereiding waarmee een aantal handelspraktijken wordt verboden die het inkomen van boeren negatief beïnvloeden. Hierdoor krijgen boeren meer ruimte voor innovatie, investeringen en ontwikkeling van hun bedrijven. In het rapport ‘Goed boeren kunnen boeren niet alleen’ heeft de Taskforce Verdienvermogen geadviseerd over de randvoorwaarden voor de omslag naar kringlooplandbouw. Een reactie hierop is in voorbereiding.

Volgend op het Regeerakkoord heeft het kabinet € 75 mln. beschikbaar gesteld om jonge boeren te ondersteunen om de overname van het gezinsbedrijf en investeringen in innovatie te financieren. Hiervan is € 64 mln. beschikbaar gesteld om een Garantieregeling Vermogensversterkendkrediet (VVK) mogelijk te maken en € 11 mln. voor het opzetten van een opleidings- en coachingstraject. De VVK is op 1 januari 2020 opengesteld.

Waardering voor voedsel

De transitie naar kringlooplandbouw vraagt om waardering voor voedsel en versterking van de relatie tussen boer en burger. Met de erkenning en ondersteuning van de Taskforce Korte Keten heeft LNV in 2019 een impuls gegeven aan de ontwikkeling van korte ketens. Op de Dag van de Multifunctionele Landbouw ging het Platform Multifunctionele Landbouw van start.

Met het principe van ‘true price’ worden de verborgen kosten van voedselproducten in kaart gebracht. Het gaat bijvoorbeeld om gezondheidskosten en kosten van biodiversiteitsverlies en grondwatervervuiling. LNV heeft in 2019 het meerjarenprogramma True Cost Accounting in Agri & Food opgestart om zicht te krijgen op hoe ‘true prices’ verder ontwikkeld kunnen worden, ook als sturingsinstrument om verborgen kosten te reduceren.

Begin 2019 heeft Milieucentraal in opdracht van LNV een lijst van duurzaamheidskeurmerken gepubliceerd die het voor consumenten eenvoudiger maakt om te kiezen voor duurzamer geproduceerde voedingsproducten. De groei in de consumentenbestedingen aan duurzaam geproduceerd voedsel neemt toe. Uit de resultaten van de Monitor duurzaam voedsel, blijkt dat in 2018 de consumentenbestedingen aan duurzamer geproduceerd voedsel relatief bezien meer zijn toegenomen dan de bestedingen aan gangbaar geproduceerd voedsel. Er is een toename van 7% ten opzichte van 2017. In de Alliantie Samen tegen voedselverspilling heeft LNV zich in 2019 verder ingezet voor vermindering van voedselverspilling. Uit de resultaten van de Afvalsorteeranalyse blijkt dat Nederlandse huishoudens in 2019 gemiddeld 34,3 kg per persoon per jaar aan vast voedsel verspillen. Dit is 17% minder dan in 2016 (41,2 kg) en 29% minder dan in 2010 (48,0 kg).

Waardering voor voedsel vraagt ook om een veilig en betrouwbaar voedselsysteem. In 2019 zijn, samen met het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), de verbeterpunten uit het Actieplan Voedselveiligheid doorgevoerd. In lijn met het Actieplan en op advies van ABD Topconsult is de verantwoordelijkheidsverdeling voor voedselveiligheid tussen LNV en VWS duidelijker gemaakt. In 2019 is gestart met het Team reststromen dat ondernemers ondersteunt bij het verwaarden van reststromen om kringlopen te sluiten met borging van de voedselveiligheid.

Kennis en innovatie

In juni 2019 presenteerde LNV de Kennis- en Innovatieagenda 2019-2030. De agenda geeft samenhang aan kennis- en innovatieactiviteiten die moeten leiden tot een waardevol en verbonden voedselsysteem op basis van kringlopen in 2030. Hierop volgend stelde het kabinet vijf missies voor het thema Landbouw, Water en Voedsel van het topsectoren- en innovatiebeleid vast. Met deze missies is de Kennis- en Innovatieagenda 2020-2023 (KIA) Landbouw, Water en Voedsel en een Kennis- en Innovatieconvenant 2020-2023 (KIC) opgesteld. Alle deelnemende partijen hebben zich bestuurlijk en financieel aan het convenant gecommitteerd. De oproep voor nieuwe publiek-private samenwerkingen (PPS) heeft geresulteerd in 120 nieuwe publiek private samenwerkingen met € 17 mln. publieke inzet en een vergelijkbare private bijdrage.

Met de aanpak Innovatie op het Boerenerf werkt LNV aan meer verspreiding en valorisatie van kennis naar het erf van boeren en tuinders, naar adviesdiensten en andere erfbetreders en het groen onderwijs. In 2019 is € 2,5 mln. aan de topsectoren Agri & Food en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (T&U) beschikbaar gesteld voor de ontwikkeling van het programma kennisdoorwerking.

In 2019 is het Groenpact 2e fase gepresenteerd dat zich richt op onderwijsvernieuwing en doorwerking van kennis in de praktijk, aansluitend op de arbeidsmarkt en maatschappelijke opgaven. In het programma Praktijkkennis voor Voedsel en Groen werken LNV en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) aan praktijkgericht onderzoek voor de doorwerking van kennis over kringlooplandbouw en klimaatopgaven. Een steunpunt van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is ingericht ter ondersteuning van het Groenpact. Er is subsidie verstrekt voor de doorontwikkeling van het huidige Groen Kennisnet naar een landelijk interactief digitaal kennisplatform voor het onderwijs en het bedrijfsleven.

LNV stimuleert boeren om met precisietechnieken en toepassing van satellietdata aan de slag te gaan, zodat zij minder gebruik hoeven te maken van bijvoorbeeld kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen. In 2019 is het project Nationale Proeftuin Precisielandbouw (NPPL) uitgebreid met 10 bedrijven, waaronder akkerbouwers, veehouders en groentetelers.

3. Aanpak stikstofproblematiek

De stopzetting van de vergunningverlening als gevolg van de uitspraak van de Raad van State over het PAS, zorgde in 2019 voor onzekerheid en onrust in de samenleving, niet in de laatste plaats onder boeren en bouwers. Om de vergunningverlening voor activiteiten weer mogelijk te maken moest het kabinet maatregelen nemen om de feitelijke stikstofdepositie te verminderen. In het najaar organiseerden boeren en bouwers een aantal grote protestacties om hun stem te laten horen.

Het kabinet heeft het systeem van toestemmingsverlening zodanig aangepast dat de vergunningverlening weer deels op gang kon komen. Ook stelde het kabinet het eerste maatregelenpakket vast voor reductie van de stikstofdepositie en herstel van de natuur op de korte termijn. Met onder meer snelheidsverlaging en de aanpassing van de samenstelling van veevoer is ruimte gecreëerd voor de vergunningverlening voor (woning)bouwprojecten. Een vergunning kan worden aangevraagd op basis van intern en extern salderen. Bij intern salderen vermindert een bedrijf de stikstofemissie binnen het eigen project of op de eigen locatie om een nieuwe vergunning mogelijk te maken. Bij extern salderen neemt een bedrijf de ruimte om stikstofemissie uit te stoten over van een ander bedrijf dat geheel of gedeeltelijk stopt. Ook is het mogelijk om een vergunning aan te vragen als aangetoond kan worden dat de stikstofdepositie geen negatief effect heeft op een natuurgebied (ecologische beoordeling) of als er geen alternatieven zijn, er een dwingende reden van nationaal belang is en de natuurschade gecompenseerd wordt (ADC-toets). Voor natuurherstel en -verbetering in het kader van de stikstofproblematiek heeft het kabinet € 250 mln. vrijgemaakt.

Beide Kamers hebben een Spoedwet aangenomen als juridische basis voor de uitvoering van het maatregelenpakket. Provincies werken de maatregelen gebiedsgericht uit. Om de stikstofdepositie structureel te verminderen en daarmee op de lange termijn onze natuur te beschermen zijn verdere maatregelen nodig. Dit sluit aan op de oproep van de Verenigde Naties in het rapport van het Intergouvernementele Platform Biodiversiteit en Ecosystemen (IPBES) om de achteruitgang van de natuur en biodiversiteit te stoppen. Voor de aanpak van de stikstofproblematiek benut het kabinet de adviezen van het Adviescollege Stikstofproblematiek en trekt het samen op met het Landbouwcollectief en de verenigde natuurorganisaties.

4. Nederland Natuurpositief

Natuur is mooi, kwetsbaar en tegelijk de basis voor al het leven op aarde. Natuur levert gezonde bodems, schoon water, schone lucht, bestuivers voor voedselgewassen, natuurlijke weerstand tegen ziekten en veerkracht bij het opvangen van klimaatverandering. Uit rapportages blijkt dat het gemiddeld genomen niet goed gaat met de natuur in Nederland. Het hiervoor genoemde IPBES presenteerde in 2019 een zorgwekkend rapport over de wereldwijde achteruitgang van de biodiversiteit.

In reactie op deze ontwikkelingen kwam het kabinet in 2019 met een aanpak voor herstel van onze natuur en biodiversiteit. Enerzijds is Nederland in internationaal verband voorstander van ambitieuze en meetbare afspraken voor de toekomst. Anderzijds willen we in eigen land het goede voorbeeld geven met onder andere een transitie naar kringlooplandbouw. Samen met provincies presenteerde LNV op de Natuurtop in Groningen de gezamenlijke ambitie ‘Nederland Natuurpositief’. Het doel is het bestaande natuurbeleid te versterken en het verbreden van dit beleid naar een natuurinclusieve samenleving en daarmee het verbinden van biodiversiteit met andere maatschappelijke domeinen.

In 2019 is er meer maatschappelijke discussie ontstaan over de achteruitgang van de oppervlakte en vitaliteit van bos in Nederland en in de wereld. Om samenhang te brengen in het bossen-, natuur-, en klimaatbeleid stelt LNV samen met stakeholders een Bossenstrategie op. Begin 2020 zijn de ambities en doelen voor de Bossenstrategie gepresenteerd, hierop volgend wordt de strategie en een uitvoeringsprogramma opgesteld. Met de Bossenstrategie wordt ook invulling gegeven aan het Klimaatakkoord op het onderdeel bossen en bomen, en aan verschillende plannen voor het planten van meer bomen.

De Vijfde Voortgangsrapportage Natuur over 2018 (5e VRN) is in oktober 2019 aangeboden aan de Tweede Kamer. Hieruit kan worden opgemaakt dat de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland (NNN) op koers ligt om de afgesproken 80.000 hectare in 2027 te kunnen halen. Er resteerde eind 2018 een opgave van 41.257 hectares. In 2019 is 3.029 hectare nieuwe natuur gerealiseerd. Dat is een lichte stijging ten opzichte van het jaar daarvoor.

Voor het behoud en de ontwikkeling van onze natuur zijn goede water- en milieucondities in natuurgebieden en de grote wateren belangrijk. In aanvulling op de investering van € 95 mln. Natuur en Waterkwaliteit uit het Regeerakkoord (waaronder € 75 mln. voor Getij Grevelingen) investeert het kabinet tot en met 2032 voor in totaal € 248 mln. in een 2e tranche maatregelen voor de ecologie van de Grote Wateren. Na consultatie van de regio’s is in 2019 ruim € 208 mln. gereserveerd voor verkenningen en planuitwerkingen voor maatregelen in het IJsselmeergebied en Eems-Dollard en koppelingen met Hoogwaterbeschermingsprojecten voor de IJssel, Maas en de Waddenzee. Over de besteding van het resterend budget van € 40 mln. is overleg gaande met de regio’s.

In 2019 is gestart met de inrichting van een nieuwe governancestructuur voor natuur- vis- en waterbeheer op de Wadden: de Beheerautoriteit Waddenzee. De nieuwe structuur is vanaf 1 januari 2020 operationeel.

Natuurinclusieve landbouw

In 2019 heeft LNV de verbinding natuur en landbouw versterkt door de ondersteuning van experimenten en pilots. Samen met NWO heeft LNV een call opgesteld om in drie living labs inzicht te verkrijgen in de mogelijkheden voor biodiversiteitsherstel. In Noord-Nederland zijn op acht locaties gebiedsprocessen gestart om met boerenondernemers en andere grondgebruikers meer mét de natuur te boeren. Het doel is ervaringen op te doen en kennis hierover te delen met andere gebieden in Nederland. In opdracht van LNV heeft Wageningen University & Research (WUR) toekomstbeelden gevisualiseerd voor verschillende landschapstypen in Nederland. Deze beelden worden ingezet bij gebiedsprocessen, zoals voor de Regio Deal Natuurinclusieve landbouw.

Samen met de groene onderwijsinstellingen en provincies heeft LNV een Green Deal gesloten om natuurinclusieve landbouw te verankeren in het onderwijs. De samenwerking met de partijen van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel is geïntensiveerd. Dit heeft geresulteerd in een studie van de WUR over de meerkosten voor boeren wanneer zij natuurinclusief gaan ondernemen. In 2019 is LNV gestart met een inventarisatie van belemmeringen in wet- en regelgeving voor natuurinclusieve landbouw. Overheden kunnen aan de hand hiervan knelpunten wegnemen voor natuurinclusieve boeren.

5. Naar een veerkrachtige visserijsector in een multifunctionele ruimte

In het voorjaar besloten de Europese Raad en het Europese parlement, ondanks verzet van de Nederlandse regering, tot een verbod op pulsvissen. Het verbod noodzaakt veel Nederlandse kottervissers om op een andere manier te vissen met als gevolg extra investeringen, hogere kosten en lagere opbrengsten. Omdat het pulsverbod niet is vastgesteld op basis van het beste beschikbare wetenschappelijke advies heeft de Nederlandse regering in 2019 een verzoek tot nietigverklaring van dit verbod ingediend bij het Hof van Justitie van de EU.

Voor de Nederlands visserij zijn perspectieven nodig om een veerkrachtige sector te blijven in een omgeving waarin steeds meer functies gecombineerd worden. Een toekomstbestendige visserij is duurzamer, selectiever, met minder uitstoot, minder bodemberoering en minder ongewenste bijvangsten. In het regeerakkoord is € 15 mln. uitgetrokken voor cofinanciering van een innovatieprogramma in de visserij. In 2019 is subsidie toegekend aan projecten waarin alternatieven voor de pulsvisserij worden onderzocht en andere projecten met aandacht voor de verbetering van de selectiviteit. Ook is in 2019 verder gewerkt aan kaders en regelgeving ten behoeve van verduurzaming van de visserij. In Brussel is het onderhandelingsproces rond de Verordening Technische Maatregelen in de zomer 2019 afgerond en in werking getreden.

In 2019 heeft LNV, samen met stakeholders, gewerkt aan een Noordzeeakkoord voor de balans tussen natuur, visserij en energie op de Noordzee. Naar verwachting wordt het akkoord begin 2020 gesloten. Onderdeel van het akkoord zijn het aanwijzen van beschermde gebieden voor behoud en versterking van natuur, het veilig en duurzaam medegebruik van windparken op zee en aanpassing van aard en omvang van de vloot aan deze veranderingen. Voor de invulling van de opgave voor de kottervisserij op de Noordzee is een onafhankelijk advies opgesteld. Dit advies is in december 2019 naar de Tweede Kamer gezonden. De appreciatie bij het advies zal in samenhang met het Noordzeeakkoord worden gepresenteerd.

6. Horizontale prioriteiten

6.1 Regio en landelijk gebied

Regio Deals

De regio is de omgeving waar verschillende maatschappelijke opgaven samenkomen. Rijk, regionale overheden en de bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties trekken in regio’s samen op om deze opgaven aan te pakken en de brede welvaart te vergroten. Dit is het uitgangspunt van de Regio Deals. In 2019 heeft LNV samen met de regio’s gewerkt aan de uitwerking van de tweede tranche Regio Deals. Met Natuurinclusieve Landbouw Noord-Nederland, Foodvalley, Twente, Achterhoek, Midden- en West-Brabant, Bodemdaling Groene Hart, Noordoost Fryslân en Holwerd aan Zee, Zuid- en Oost-Drenthe, Parkstad Limburg, Midden- en West-Brabant, Noordelijk Flevoland, Den Haag Zuidwest en ZaanIJ zijn alle 12 Regio Deals uit de tweede tranche tussen Rijk en regio gesloten, waarbij de eerste zes Regio Deals een bijdrage leveren aan de realisatie van de LNV-visie. Regio Deals uit de eerste tranche (Rotterdam Zuid, Brainport Eindhoven en Zeeland) zijn in uitvoering gebracht. In totaal is er in 2019 voor circa € 210 mln. uit de Regio Envelop uitgekeerd.

Er is een uitvraag gedaan aan alle regio’s om een voorstel aan te melden voor de derde tranche Regio Deals waarvoor € 180 mln. beschikbaar is uit de Regio Envelop. In totaal zijn 26 voorstellen aangemeld. Begin 2020 heeft het kabinet bekend gemaakt met welke voorstellen het aan de slag gaat om tot een Regio Deal te komen. Aanvullend heeft LNV in 2019 samen met Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gewerkt aan de versterking van de kennisbasis op het gebied van brede welvaart en de regio.

Interbestuurlijke Programma Vitaal Platteland

De vitaliteit van het landelijk gebied is groot. Initiatieven van ondernemers laten zien dat zij met hun toekomst bezig zijn en dat veranderingen ook bij hen vandaan komen. In 2019 is er vanuit het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland samengewerkt tussen departementen en medeoverheden om de vitaliteit van het platteland te bevorderen. In 15 gebieden zijn gebiedsplannen opgesteld. In deze plannen worden beleidsopgaven op het terrein van onder meer landbouw, natuur en klimaat verbonden in een integrale gebiedsgerichte aanpak. LNV heeft daarnaast bijgedragen aan rijksbrede programma’s, zoals de Regionale Energie Strategieën, de Nationale Omgevingsvisie en de omgevingsagenda’s.

6.2 Europa en internationaal

Nederland is een wereldspeler in het agrodomein, daarom is ons innovatieve agrocluster niet alleen belangrijk voor onze nationale economie en samenleving, maar kunnen we ook van grote betekenis zijn voor de wereldwijde Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG’s).

De Europese beleids- en besluitvorming stond in 2019 onder invloed van de verkiezingen voor het Europees Parlement, de daaropvolgende vorming van een nieuwe Europese Commissie en de Brexit. In tegenstelling tot de verwachtingen, vond de Brexit in 2019 niet plaats. Desondanks heeft LNV zich, samen met andere departementen en uitvoeringsdiensten doorlopend ingezet om voorbereid te zijn op Brexit om de negatieve gevolgen daarvan tot een minimum te beperken.

Nederland wil dat het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) meer bijdraagt aan de verduurzaming van de landbouw. In 2019 is vooruitgang geboekt in het besluitvormingsproces over de hervorming van het nieuwe GLB. Er zijn stappen gezet om te komen tot een duurzaam, innovatief, doelgericht en voor boeren werkbaar GLB. In de aankondiging van een Green Deal en de Farm to Fork Strategy zet de Europese Commissie deze koers voort. In februari 2019 organiseerde LNV een internationale conferentie over hoe eco-regelingen in de aankomende GLB-periode een impuls kunnen geven aan verduurzaming van de landbouwpraktijk. LNV heeft zich in Europa ingespannen voor aansluiting van het nieuwe Kaderprogramma Horizon Europa (2021–2027) op verduurzaming van de landbouw.

In 2019 had de Nederlandse agrarische export een omvang van € 94,5 mrd. LNV heeft zich ingezet voor de markttoegang voor agrarische producten. Verduurzaming speelt daarbij een steeds grotere rol. Via de export van verbeterde plantenrassen en biologische bestrijders levert Nederland een bijdrage aan verduurzaming van de landbouw en verhoging van de voedselzekerheid in derde landen. LNV heeft een nieuw afwegingskader vastgesteld voor veterinaire markttoegang in derde landen waarbij de uitgangspunten van kringlooplandbouw centraal staan.

In het jaar waarin het Landbouwradennetwerk het 100-jarig bestaan feestelijk vierde, is in het buitenland bekendheid gegeven aan de LNV visie Waardevol en verbonden. Ook in economische missies is de verduurzaming van de landbouw centraal gesteld, met veel aandacht voor het belang van innovatie en kennisuitwisseling. De Nederlandse Permanente Vertegenwoordiging bij de Food and Agriculture Organisation (FAO) in Rome is co-chair geworden van de Global Alliance for Climate Smart Agriculture. Op World Food Day kondigde de Nederlandse regering het Netherlands Food Partnership aan en samen met de Nederlandse sector voor uitgangsmaterialen is het platform SeedNL opgericht.

7 Handhaving en uitvoering

Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA)

In 2019 is het eerste deel van de in het regeerakkoord beschikbaar gestelde middelen ingezet voor de aanscherping van de handhaving op dierenwelzijn en voedselveiligheid. Hiermee is het cameratoezicht in slachthuizen versterkt en worden de mogelijkheden voor betere data-analyse verkend. Het toezicht is risicogericht en kennisgedreven vormgegeven. De investering in de nieuwe ICT-ondersteuning is stopgezet. Momenteel wordt bepaald hoe de NVWA de volgende stappen in haar (ICT-) ontwikkeling kan maken.

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)

De RVO stimuleert ondernemend Nederland bij duurzaam, agrarisch innovatief en internationaal ondernemen. In 2019 heeft LNV met RVO intensief samengewerkt aan de hervormingen van het Gemeenschappelijk Landbouw- en Visserijbeleid. Ook is verder gewerkt aan de implementatie van het landbouwperceelsregister in de Basisregistratie Grootschalige Topografie.