Zorgdragen voor een activerende en evenwichtige inkomensontwikkeling

Het in stand houden en verbeteren van de financiële prikkels voor werkaanvaarding en tegelijkertijd het bereiken van een evenwichtige inkomensontwikkeling.

Bij het inkomensbeleid speelt constant een afweging tussen het bestrijden van de armoedeval, het streven naar een evenwichtige inkomensontwikkeling en het streven naar evenwichtige overheidsfinanciën. Een maatregel die één doelstelling dichterbij brengt, leidt er vaak toe dat een andere doelstelling lastiger bereikbaar wordt. Vergroting van het verschil tussen arbeidsinkomen en uitkering is bijvoorbeeld goed voor de armoedeval, maar zorgt ervoor dat de koopkrachtontwikkeling van werkenden en uitkeringsgerechtigden uit elkaar gaat lopen. Een verhoging van de arbeidskorting versterkt de arbeidsmarktprikkels, maar heeft budgettaire gevolgen.

Voor 2012 is deze afweging des te pregnanter. De economische crisis die startte in 2008 – met een krimp van 3,5% in 2009 – is tijdelijk opgevangen door de overheid. Zo bedroeg het begrotingstekort in 2009 en 2010 meer dan 5%, en is de EMU-schuld opgelopen van 45% in 2007 naar ruim 65% in 2011. Echter, het is noodzakelijk om de komende jaren weer tot houdbare overheidsfinanciën te komen. In lijn met het advies van de Studiegroep Begrotingsruimte zijn dan ook in het regeerakkoord ombuigingen opgenomen voor een bedrag van in totaal 18 miljard. Deze ombuigingen hebben onvermijdelijk koopkrachteffecten. Met name de lage inkomens, die het meest profiteren van de overheidsuitgaven, zullen relatief vaak de directe effecten van de bezuinigingen ondervinden. Dit is zeker het geval in 2012, omdat een relatief groot deel van de ombuigingen in het regeerakkoord in dit jaar neerslaan.

Het kabinet heeft, zoals vorig jaar aangekondigd, geprobeerd de effecten van de bezuinigingen op de koopkracht zo evenwichtig mogelijk te verdelen over verschillende groepen. Hierbij is ook rekening gehouden met het uitgangspunt dat werken lonend moet zijn en blijven. Dit geldt niet alleen voor de stap van uitkering naar werk, maar ook als werknemers meer uren gaan werken of meer per uur gaan verdienen. Een te hoge marginale druk werkt immers negatief uit op de arbeidsparticipatie. Door goed te kijken naar de invulling van bezuinigingen en generieke maatregelen in de sfeer van belastingen en premies is het dit kabinet gelukt om – ondanks de noodzakelijke ombuigingen – tot een evenwichtig koopkrachtbeeld te komen. Voor degenen met de laagste inkomens die desondanks in de verdrukking komen, is voor 2012 € 90 mln extra beschikbaar gesteld voor bijzondere bijstand.

Voor de algemene doelstelling zijn geen aparte prestatie-indicatoren geformuleerd, omdat op dit aggregatieniveau onvoldoende concrete doelstellingen geformuleerd kunnen worden. Verwezen wordt naar de indicatoren voor de operationele doelstellingen.

Budgettaire gevolgen van beleid

De lagere uitgaven in 2010 zijn ontstaan door een herschikking van middelen ten behoeve van andere budgetten en artikelen.

Grafiek budgetflexibiliteit per operationele doelstelling 2012

De programma-uitgaven in dit artikel betreffen hoofdzakelijk onderzoeksbudgetten. Van deze budgetten is voor 2012 reeds 10% juridisch verplicht.

1 Het bereiken van een zo evenwichtig mogelijk over de verschillende inkomensgroepen gespreide inkomensontwikkeling

Komen tot een evenwichtige inkomensverdeling en bescherming van de inkomenspositie van groepen zonder perspectief op de arbeidsmarkt, huishoudens met kinderen en de middeninkomens.

• • Generiek koopkrachtbeeld in de vorm van een standaard koopkrachtoverzicht;

• • Specifieke inkomenseffecten van afzonderlijke maatregelen die niet in het generieke koopkrachtbeeld tot uitdrukking komen. Een overzicht van deze maatregelen is in bijlage 4.3 (inkomensbeleid) opgenomen.

Naast deze generieke maatregelen die zijn meegenomen in tabel 41.2 is er een aantal specifieke maatregelen die een significant effect hebben voor bepaalde huishoudtypes. Dit betreft de afbouw van de fiscale overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting, de bezuiniging op de kinderopvangtoeslag, het afschaffen van het spaarloon en de bezuiniging op de huurtoeslag. Deze zijn opgenomen in de voetnoten bij de tabel. Overige specifieke effecten zijn opgenomen in bijlage 4.3 (Specifieke inkomenseffecten).

De verschillende inkomensgroepen, met bijzondere aandacht voor groepen zonder perspectief op de arbeidsmarkt, huishoudens met kinderen en de middeninkomens.

De inkomensontwikkeling van burgers wordt gevolgd door middel van standaardkoopkrachtcijfers zoals gepresenteerd in tabel 41.2. Deze cijfers laten voor een aantal standaardhuishoudens de inkomensontwikkeling zien als gevolg van de gemiddelde loon- en prijsontwikkeling en als gevolg van generieke maatregelen, zoals aanpassingen in belastingen, (ziektekosten-)premies, kinderbijslag en kindgebonden budget. In de berekeningen wordt uitgegaan van twee kinderen tussen 6 en 11 jaar.

Het standaardkoopkrachtbeeld voor 2012 laat een beeld zien waarin de meeste huishoudens er in koopkracht op achteruit gaan. De mediane koopkracht bedraagt volgens het CPB -1%. Uiteindelijk is dit de uitkomst van de ongunstige economische omstandigheden in de afgelopen jaren. De lonen komen in 2012 niet of nauwelijks boven de inflatie uit, de pensioenen stijgen naar verwachting helemaal niet. Daarnaast heeft – als eerder aangegeven – de overheid de afgelopen jaren de budgettaire klappen opgevangen en is het nu tijd om met bezuinigingen het huishoudboekje op orde te brengen. Dit heeft met name gevolgen voor lage- en middeninkomens die het meest profiteren van de verschillende tegemoetkomingen van de overheid. Dat het beeld er uiteindelijk evenwichtig uitziet wordt veroorzaakt door enkele maatregelen die vooral bij de hoge inkomens neerslaan. Zo zorgt het verhogen van de Zvw-inkomensgrens voor hogere zorgpremies voor hoge inkomen en lagere voor lage inkomens. Andere maatregelen zoals het verlagen van de kinderbijslag en het verkorten van de lengte derde schijf dragen ook bij aan een evenwichtiger beeld.

In bijlage 4.3 (Specifieke inkomenseffecten) wordt nader ingegaan op de omvang en spreiding in de koopkrachteffecten als gevolg van de niet in het generieke beeld opgenomen specifieke maatregelen.

2 In stand houden en verbeteren van financiële prikkels voor werkaanvaarding

Bijdragen aan een activerend inkomensbeleid.

Armoedevaltoets, waarbij onderscheid wordt gemaakt naar de werkloosheidsval, de herintredersval en de deeltijdval.

Herverdeling van hoge naar lage inkomens zorgt er in het algemeen voor dat werken minder loont. Het gaat om de volgende maatregelen:

• • Het verhogen van de inkomensgrens voor de inkomensafhankelijke bijdrage voor de Zorgverzekeringswet (Zvw) en de gelijktijdige daling van de Zvw-premie zorgt voor een beperkte verbetering van de marginale druk voor inkomens tot circa € 34 000 en voor een toename van de marginale druk voor inkomens tussen circa € 34 000 en € 50 000 met circa 3 procentpunt.

• • De bezuiniging op het kindgebonden budget is voor een deel verschoven naar de kinderbijslag. Door de verhoging van de bedragen in het kindgebonden budget voor het eerste en tweede kind kunnen huishoudens een hoger bedrag verliezen bij een stijging van het inkomen. Voor grotere gezinnen zal de armoedeval juist verbeteren door het afschaffen van de bedragen voor derde en volgende kinderen.

Bezuinigingen op uitkeringen en het beperken van overdraagbaarheid zijn goed voor de armoedeval:

• • De afbouw van de dubbele algemene heffingskorting in het referentieminimumloon is positief voor de werkloosheidsval. Het inkomen van bijstandsgerechtigden stijgt hierdoor minder waardoor de stap naar werken aantrekkelijker wordt.

• • Positieve effecten zijn er voor de herintredersval en de deeltijdval als gevolg van de afbouw van de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting. Dit zorgt ervoor dat de algemene heffingskorting pas verzilverd wordt als de minstverdienende partner voldoende inkomen heeft.

Overige maatregelen met een effect op de marginale druk en de arbeidsparticipatie:

• • Voor minstverdienende partners en alleenstaande ouders met kinderen jonger dan 12 jaar treedt een verbetering van de marginale druk op vanwege een verhoging van het opbouwpercentage in de combinatiekorting van 3,8% naar 4,0%. Door het verhogen van het basisbedrag van de combinatiekorting met € 230 verbetert de werkloosheidsval voor alleenstaande ouders en de deeltijd- en herintredersval voor minstverdienende partners.

• • Een kleine groep alleenstaande ouders met kinderen tot 16 jaar en een inkomen tussen circa € 31 000 en € 36 000 ondervindt een toename van de marginale druk van 4,3 procentpunt door het verlagen van het maximale bedrag van de aanvullende alleenstaande ouderkorting.

• • Door de verhoging van de maximale arbeidskorting met € 10 treedt een lichte marginale drukverbetering op voor werkenden met een inkomen tot circa € 21 000.

• • Negatief voor de marginale druk is de stijging van het tarief eerste schijf met 0,1 procentpunt.

• • Door het verkorten van de lengte van de derde schijf met € 150 neemt de marginale druk toe. Hogere inkomens komen eerder in de vierde schijf waarin een hoger tarief geldt.

Ten slotte verbetert de werkloosheidsval voor alleenstaande ouders die vier dagen gaan werken tegen minimumloon door bij de bepaling van het recht op kwijtschelding en bijzondere bijstand rekening te houden met de kosten van formele kinderopvang. Zie voor een nadere toelichting bijlage 4.3 (Specifieke inkomenseffecten). De alleenstaande ouder die vier dagen werkt tegen 120% van het minimumloon heeft nauwelijks voordeel van deze maatregel.

Huishoudens die door een hogere arbeidsparticipatie hun inkomen kunnen verbeteren.

Tabel 41.3 presenteert indicatoren voor de ontwikkeling van de werkloosheidsval, de herintredersval en de deeltijdval. De werkloosheidsval geeft de inkomensvooruitgang aan bij het aanvaarden van werk vanuit een bijstandsuitkering. De herintredersval is de inkomensvooruitgang bij het aanvaarden van werk door de niet-werkende partner. De deeltijdval wordt gemeten als de inkomensvooruitgang bij één dag extra werken door de minstverdienende partner.