In deze meerjarenbegroting, die gebaseerd is op de PMJ-prognose van december 2021, geeft de Rechtspraak aan welke activiteiten zij in de jaren 2022-2027 wil verrichten en welke middelen daarvoor nodig zijn.

6.1 Beleidsdoelen van de Rechtspraak

De afgelopen periode stond de Rechtspraak voor grote uitdagingen, zoals het uitbreken van de coronacrisis en de nasleep van de kinderopvangtoeslagaffaire. Maar ook de pensionering van een steeds groter aantal rechters en daarmee het tekort aan rechters, de complexer wordende rechtszaken en een grote digitaliseringsopgave, moeten in dit verband worden genoemd. Dit neemt niet weg dat de Rechtspraak het werk van de rechter nog beter tot zijn recht wil laten komen en wil leren van de coronacrisis en de toeslagenaffaire. Een goed functionerende Rechtspraak is essentieel voor onze samenleving, om geschillen tussen burgers, bedrijven en overheden te beslechten en om te beoordelen of zij de wet hebben overtreden en welke (straf)maatregel dan passend is. De samenleving heeft rechtspraak nodig die rechtvaardig, toegankelijk, tijdig en transparant is en inspeelt op de maatschappelijke ontwikkelingen. Daar gaat de Rechtspraak zich in 2023 weer volop voor inzetten.

Dit hoofdstuk beschrijft de beleidsdoelen die de Rechtspraak heeft geformuleerd op basis van de prijsbesprekingen voor de periode 2023-2025 tussen de Raad voor de rechtspraak en de Minister voor Rechtsbescherming. Daarnaast vloeit het beleid voort uit de missie, visie en agenda van de Rechtspraak.

De missie

De Rechtspraak beschermt rechten en vrijheden, komt op voor de democratische rechtsstaat, zorgt voor een goede toepassing van het recht en voor beslissingen door onafhankelijke, onpartijdige, integere en deskundige rechters.

De visie

De Rechtspraak is rechtvaardig, toegankelijk, tijdig, transparant en speelt in op maatschappelijke ontwikkelingen.

De Agenda

Beleidsdoelen van de Rechtspraak

Toegankelijke en digitale rechtspraak

Onder de noemer van toegankelijke en digitale rechtspraak werkt de Rechtspraak aan digitale toegankelijkheid, begrijpelijke en mensgerichte communicatie en het beter benutten van de beschikbare data om de toegankelijkheid en transparantie te vergroten. Hieronder valt ook het meer en verantwoord publiceren van rechterlijke uitspraken en het vergroten van de toegankelijkheid en kwaliteit van de openbare registers van de Rechtspraak.

De komende jaren wil de Rechtspraak eenvoudige digitale toegang tot rechtspraak in alle rechtsgebieden realiseren voor rechtszoekenden en hun (juridische) vertegenwoordigers en de online dienstverlening verder ontwikkelingen zoals het zelf (door de rechtszoekenden en hun vertegenwoordigers) online kunnen inplannen van zaken of het voeren van digitale en hybride zittingen.

De afgelopen jaren is er middels het programma Digitalisering Strafrechtketen geïnvesteerd in de strafrechtketen; op dit gebied worden nog forse stappen gezet. De Rechtspraak bouwt de komende jaren aan een nieuw primair processysteem. Tot slot zorgt de modernisering van het Wetboek van Strafvordering voor een aanzienlijke aanpassing in de informatievoorziening van de strafrechtketen waar de Rechtspraak in de bouw van het nieuwe processysteem rekening mee houdt.

Om deze ambities te realiseren moet de basis op orde zijn. Vernieuwing van oude systemen is dan ook de komende jaren noodzakelijk en er wordt verder geïnvesteerd in beveiliging en privacy.

Tijdige en voorspelbare rechtspraak

Tijdige en voorspelbare rechtspraak is een grote prioriteit voor de Rechtspraak. Door het uitbreken van de coronacrisis, complexer wordende zaken en een tekort aan rechters vormt dit een grote uitdaging. Lange doorlooptijden hebben grote gevolgen voor rechtszoekenden die langer moeten wachten totdat hun zaak wordt afgedaan en voor de Rechtspraak zelf waar medewerkers een grote werkdruk ervaren. Het programma Tijdige rechtspraak loopt in 2023 door en heeft als opdracht om de gerechten te ondersteunen bij het behalen van de geformuleerde doorlooptijdenstandaarden en vergroting van de voorspelbaarheid voor rechtszoekenden.

Daarbij worden versnellers en best practices ingezet, bestaande achterstanden ingelopen (o.a. met inzet van de landelijke inloopkamers), wordt efficiënter gewerkt door beter te roosteren en te plannen en wordt beter gecommuniceerd met rechtszoekenden. Hierdoor wordt de rechtsgang voorspelbaarder en transparanter voor rechtszoekenden en krijgen de medewerkers van de Rechtspraak meer plezier in hun werk. In 2023 wordt tevens gewerkt aan een duurzame borging van de resultaten van het programma Tijdige rechtspraak in de gerechten.

Kwaliteit van het primaire proces

Innovatie en maatschappelijk effectieve rechtspraak

Goede rechtspraak bestaat niet alleen uit juridische knopen doorhakken. Goede rechtspraak is ook, waar dat kan en gepast is, proberen de problemen van mensen écht op te lossen. Nu zitten soms wetten en regels in de weg en lopen mensen tegen juridische muren op. Daar wil de Rechtspraak wat aan doen. Innovatie is een middel om de Rechtspraak te verbeteren en (steeds) aan te passen aan de veranderende behoeften van de samenleving of van de organisatie zelf ten behoeve van de samenleving. Door middel van innovatieve projecten wil de Rechtspraak zo goed mogelijk aansluiten bij de behoeften van rechtzoekenden, in een bredere maatschappelijke context. De Rechtspraak draagt daar in 2023 weer aan bij door op diverse actuele thema’s met projecten de toegang tot de rechter zo laagdrempelig mogelijk te houden en tot een échte oplossing van het geschil te komen. In het kader van ‘maatschappelijk effectieve rechtspraak’ zijn verschillende projecten en pilots gestart, dit loopt door in 2023 waarin enkele projecten worden afgerond met een evaluatie en/of worden geïmplementeerd. Die zijn onder te verdelen in vier stromingen, de eenvoudige civiele procedure, schuldenaanpak, complexe echtscheidingen en wijkrechtspraak.

Voorbeelden van lopende pilots in de stroming de eenvoudige civiele procedure zijn de Rotterdamse en Zeeuwse Regelrechter, de Haagse Wijkrechter en Overijsselse Overlegrechter waarbij de focus ligt op snelle, toegankelijke en betaalbare rechtspraak voor civiele geschillen. Binnen de stroming schuldenaanpak wordt met nieuwe instrumenten geprobeerd mensen eerder hulp te laten zoeken om van hun schulden af te komen en te voorkomen dat zij nieuwe schulden maken. Dit wordt onder andere gedaan met de inzet van schuldenfunctionarissen; deze werkwijze is positief geëvalueerd en wordt nu binnen de Rechtspraak uitgebreid. Daarnaast wordt binnen deze stroming geëxperimenteerd met het bieden van een goedkoper en effectiever alternatief in zaken waarbij burgers betalingsachterstanden hebben bij hun zorgverzekeraar. Binnen de stroming die zich richt op complexe echtscheidingen en het verminderen van conflicten als mensen uit elkaar gaan lopen de Procedure gezamenlijke toegang ouders (regiolabs) van de rechtbanken Den Haag en Oost-Brabant en de deelgeschillenrechter van rechtbank Gelderland. Als uit evaluatie blijkt dat betrokkenen de pilot positief waarderen wordt de werkwijze landelijk uitgerold, zoals het geval is met wijkrechtspraak, de vierde stroming die tot doel heeft om effectief bij te dragen aan het oplossen van uiteenlopende, meervoudige problemen van mensen in de wijk. De bestaande locaties in Eindhoven, Rotterdam en Amsterdam worden de komende jaren uitgebreid, waarbij wordt aangesloten bij de landelijke aanpak Preventie met gezag. In 2023 zal als eerste nieuwe locatie wijkrechtspraak Tilburg van start gaan en op diverse andere locaties vinden verkenningen plaats op welke wijze wijkrechtspraak daar van toegevoegde waarde kan zijn.

Invoering nieuw Wetboek van Strafvordering

Het Wetboek van Strafvordering wordt gemoderniseerd omdat het oude wetboek een lappendeken was geworden door de vele later ingevoegde bepalingen. Het is hoognodig een heldere structuur te bieden en het wetboek aan te passen aan de moderne, digitale tijden en nieuwe jurisprudentie.

De implementatie wordt een grote opgave die de nodige druk zal leggen op de Rechtspraak.31

Er wordt op het gebied van wetgeving nog gewerkt aan de Invoeringswet die onder meer het overgangsrecht behelst, en aan uitvoeringsbesluiten. De Innovatiewet Strafvordering maakt het mogelijk om vooruitlopend op de inwerkingtreding van het nieuwe wetboek te experimenteren met een aantal bepalingen. Daarvoor zijn vijf pilots in voorbereiding op het gebied van audiovisuele verslaglegging, mediation, prejudiciële vragen, gegevens na inbeslagneming en bevoegdheden van de hulpofficier van justitie. Deze pilots zijn nodig om de conceptbepalingen te beproeven en om te bekijken welke gevolgen de voorgestelde wijzigingen hebben op de organisatie in de strafrechtketen in zijn algemeenheid en de Rechtspraak, als laatste in de keten, in het bijzonder.

De uitvoering van de pilots vraagt de nodige voorbereiding, techniek, samenwerking, bemensing en budget. De verwachte inwerkingtreding van de Innovatiewet en daarmee de startdatum van de pilots, is op 1 oktober 2022. De inwerkingtreding van het nieuwe Wetboek van Strafvordering is voorzien in 2026.

De Rechtspraak zal meedenken bij het wetgevingsproces in de preconsultatiefase (van de Invoeringswet en de boeken 7 en 8) en bij de ketensamenwerking op het gebied van de vereiste digitaliseringsamenwerking en de eerste opleidingstrajecten (professionele gesprekken, eerste kennismaking met het voorziene nieuwe procesrecht, etc.).

De mensen: vinden, binden, boeien & iedereen voelt zich welkom en gewaardeerd (inclusiviteit)

Verbinding met de organisatie en verhoging van werkplezier

In 2023 en daarna wil de Rechtspraak werken aan het verhogen van het werkplezier van haar medewerkers en zorgen voor meer verbinding met de organisatie in een cultuur die bovenal in het teken staat van verbinding, respect, vertrouwen, elkaar helpen en versterken, zowel onder collega’s, als op niveau van de teams, de gerechten, de landelijke diensten en de Rechtspraak als geheel. Om dat te realiseren wordt er een analyse gemaakt van gewenste organisatieontwikkelingen. Ook wordt er verder geïnvesteerd in leidinggevenden en de HR organisatie, wisselt de Rechtspraak onderling best practices op het terrein van werkgeluk en vitaliteit uit en geeft ze opvolging aan de uitkomsten van het medewerkerswaarderingsonderzoek dat in 2022 wordt gehouden.

Uit het tijdbestedingsonderzoek dat de Rechtspraak in 2021 heeft uitgevoerd is gebleken dat er door rechters en gerechtsjuristen structureel wordt overgewerkt. Om dit overwerk te verminderen en goed en tijdig te kunnen blijven rechtspreken wordt de personele capaciteit uitgebreid, onder andere met een continuering van de opschaling van de opleidingscapaciteit naar 130 rechters en/of raadsheren in opleiding per jaar en het aantrekken van extra gerechtsjuristen en ondersteunend personeel.

In- en externe arbeidsmarkt

Om de kwaliteit van het rechtspreken hoog te houden, alle rechtszaken de komende jaren te kunnen blijven behandelen en de organisatie goed te laten functioneren, is het essentieel om betrokken en vakbekwame medewerkers aan te trekken, hen te behouden en hen in staat te stellen om zich te ontwikkelen. Daarom werkt de Rechtspraak in 2023 verder aan (de implementatie van) diverse projecten op het gebied van arbeidsmarktbeleid en loopbaanbeleid. Ook bestaat het voornemen om een traineeship voor jonge juristen te introduceren. Dit zodat medewerkers én potentiële sollicitanten de Rechtspraak ervaren als een aantrekkelijke en goede werkgever, vacatures snel worden vervuld en medewerkers zich langdurig aan de Rechtspraak verbinden. Ook wordt er verder gewerkt aan het vergroten van de diversiteit en inclusie binnen de organisatie, van bewustwording naar concrete doelen en realisatie.

Overige doelstellingen

Reflectietrajecten naar aanleiding van de kinderopvangtoeslagaffaire

De Rechtspraak leert van de toeslagenaffaire. Op 17 december 2020 heeft de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag haar rapport ‘ongekend onrecht’ aangeboden aan de voorzitter van de Tweede Kamer. Een van de constateringen is dat rechtspraak onvoldoende in staat is gebleken de gevraagde rechtsbescherming te bieden. De Rechtspraak ziet zich dan ook gesteld voor de vraag hoe een dergelijke situatie in de toekomst kan worden voorkomen. De constateringen van de commissie geven daarom extra urgentie aan de ambities uit de visie van de Rechtspraak.

Rechters reflecteren op de vraag wat hun rol is geweest in de toeslagenaffaire en hoe zij effectieve rechtsbescherming kunnen bieden. In het rapport 'Recht vinden bij de rechtbank', waarin de bestuursrechters reflecteren op de toeslagenaffaire, zijn diverse aanbevelingen opgesomd. De implementatie van die aanbevelingen verhoogt de kwaliteit van de bestuursrechtspraak verder.

In navolging van het reflectietraject van de bestuursrechters is ook binnen andere rechtsgebieden een reflectietraject gestart, zoals binnen het familie- en jeugdrecht. De centrale vraag is: hoe biedt de familie- en jeugdrechter bij de uitvoering van zijn/haar wettelijke taak rechtsbescherming aan kinderen en (pleeg)ouders in rechtszaken? De reflectie moet concrete aanbevelingen opleveren om de juiste rechtsbescherming te kunnen bieden in individuele zaken. De aanbevelingen zullen gericht zijn aan familie- en jeugdrechters zelf, maar zouden ook gericht kunnen zijn aan ketenpartners en andere staatsmachten.

De ambitie van de Rechtspraak is onder andere dat in alle rechtsgebieden periodiek bezinningsprocessen worden uitgevoerd. Ook geeft de Rechtspraak de wetgever, bewust van de grenzen die de scheiding der machten dicteert, feedback op de werking van wet- en regelgeving onder andere via het jaarverslag.

Aanpak ondermijning

Het demissionaire kabinet Rutte III heeft structureel middelen vrij gemaakt voor de aanpak van georganiseerde, ondermijnende criminaliteit. Met deze middelen wordt extra rechterlijk en niet-rechterlijk personeel aangetrokken waardoor er meer capaciteit vrijkomt voor de zogenoemde megazaken en wordt er per gerecht een poule gecreëerd van juridische professionals met bijzondere kennis op het gebied van ondermijnende criminaliteit, die nauw met elkaar samenwerken en expertise uitwisselen. Met de toename van het aantal megazaken in het strafrecht neemt ook de behoefte toe aan hoogbeveiligde zittingslocaties. In Vlissingen wordt een geheel nieuw complex gerealiseerd, het Justitieel Complex Vlissingen. De hoogbeveiligde zittingszaal van de rechtbank in Amsterdam (beter bekend als ‘de Bunker’) is dringend aan vervanging toe. Daarom worden de voorbereidingen getroffen om te starten met de bouw van een nieuwe hoogbeveiligde rechtbank naast de penitentiaire inirichting (PI) in Lelystad ter vervanging van 'de Bunker'. De vervoersbewegingen van gedetineerden uit de hoogste risicocategorie van en naar het Justitieel Complex Vught veroorzaken veel veiligheidsrisico's en overlast. Daarom is een aantal oplossingen uitgewerkt. Deze betreffen onder andere de mogelijkheid om digitaal deel te nemen aan rechtszittingen voor gedetineerden in de extra beveiligde inrichting (EBI) via een hoogwaardige videoverbinding en de realisatie van een ruimte in de PI Vught waar de rechter-commissaris hoorzittingen kan houden.32 Naar verwachting worden beide oplossingen in 2023 gerealiseerd.

Daarnaast wordt uitvoering gegeven aan wijkgerichte inzet van rechtspraak zoals hierboven is beschreven. Ook wordt geïnvesteerd in de bescherming en veiligheid van de medewerkers en gebouwen van de Rechtspraak. Deze investeringen richten zich onder andere op beveiligingsmaatregelen voor zowel rechtspraakmedewerkers als voor advocaten, journalisten en officieren van justitie in gerechtsgebouwen.

6.2 Financiën

Bekostiging

De bekostiging van de Rechtspraak wordt gebaseerd op een productiegerelateerde bijdrage, naast een bijdrage voor de vaste kosten.

Prijsafspraken 2023-2025

Voor de periode 2023-2025 zijn er met de Rechtspaak prijsafspraken gemaakt. De totale begroting van de Rechtspraak wordt verhoogd met ruim € 155 mln. structureel vanaf 2025. Daarmee kan allereerst de basis op orde worden gebracht. Dat betekent geld om meer rechters en ander personeel aan te trekken, waardoor de doorlooptijden kunnen worden verkort en de werkdruk op termijn kan worden teruggedrongen. Verder worden meer middelen ter beschikking gesteld voor de kwaliteit van rechtspreken. Hiermee kunnen onder de noemer maatschappelijk effectieve rechtspraak en wijkrechtspraak meer initiatieven worden ontplooid om het recht dichter bij mensen te brengen en komt er tijd voor reflectie. Ook voor ondermijning wordt geld uitgetrokken om onder meer de toename aan megazaken strafrecht op te vangen. Tot slot komt er geld beschikbaar voor digitalisering en innovatie. Deze middelen zijn niet alleen bedoeld voor het bevorderen van de digitale toegankelijkheid van de rechtzoekende en het verbeteren van de data dienstverlening, maar ook voor het op orde brengen van de processystemen, waardoor het digitaal werken in het primaire proces beter wordt ondersteund. De gelden voor «preventie met gezag» (wijkrechtspraak) worden vooralsnog gereserveerd op de JenV-begroting. Er zijn afspraken over op welk moment er middelen hiervoor worden overgeheveld naar de Rechtspraak.

In onderstaande tabel is voor de komende prijsperiode 2023-2025 opgenomen op welke onderdelen de prijs wordt aangepast. Overigens zal ook de indexatie van de stijging van het loon- en prijspeil jaarlijks worden toegepast conform het Besluit Financiering Rechtspraak 2005.

Bekostiging Rechtspraak

Bovenstaande Prijsafspraken zijn meegenomen in de hieronder gepresenteerde meerjarige begroting van baten en lasten van de Rechtspraak.

Baten

Bijdrage Ministerie van Justitie en Veiligheid

De bijdrage bestaat uit een productie gerelateerde bijdrage, een bijdrage voor de vaste kosten, een bijdrage voor gerechtskosten en een bijdrage voor overige taken. Daarnaast bevat de bijdrage middelen voor taken die niet voortvloeien uit de Wet op de rechterlijke organisatie zoals tuchtrecht en de secretariaten van de commissies van toezicht voor het gevangeniswezen.

Overige bijdragen van het ministerie van JenV en overige opbrengsten

Deze posten betreffen bijdragen van het Openbaar Ministerie voor IVO en SSR en bijdragen aan de Rechtspraak van andere departementen.

Netherlands Commercial Court (NCC)

De jaarlijkse lumpsumbijdrage aan de Rechtspraak voor de kosten in de aanloop- en opstartfase van de Netherlands Commercial Court (NCC) wordt als een vordering op het ministerie opgenomen. Het ministerie zal deze vordering betalen uit de toekomstige ontvangsten van de griffierechten van de NCC-zaken.

Bijdrage meer- en minderwerk

De bijdrage meer- en minderwerk (egalisatierekening van de Rechtspraak) betreft het saldo van meer- en minder- productie ten opzichte van de productie zoals wordt gefinancierd door de Minister van Justitie en Veiligheid. Het meer- en minderwerk wordt afgerekend tegen 70% van de afgesproken productgroepprijzen.

Lasten

Personele kosten

De personele kosten stijgen doordat er extra middelen beschikbaar komen uit de prijsafspraken met de Rechtspraak (zie hierboven) en door indexatie van de lonen.

Materiële kosten

De materiële kosten stijgen doordat er extra middelen beschikbaar komen uit de prijsafspraken met de Rechtspraak (zie hierboven) en door indexatie van de prijzen.

Rentekosten

Voor de financiering van materiële vaste activa sluit de Rechtspraak leningen af bij het ministerie van Financiën. Voor de berekening van deze kosten wordt rekening gehouden met de door Financiën afgegeven rentepercentages.

Gerechtskosten

Het gaat hier om de kosten die het gerecht in civiele- en bestuurszaken maakt gedurende of als gevolg van een aan de rechter voorgelegde zaak zoals advertentiekosten bij faillissementen, tolken en vertalers en deskundigen.

Bijdrage Ministerie van Justitie en Veiligheid

In de onderstaande tabel is de bijdrage van het Ministerie van Justitie en Veiligheid gespecificeerd.

De productiegerelateerde bijdrage is het meest omvangrijke deel van de bijdrage van het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Deze bijdrage komt tot stand door de productieafspraken tussen Raad en minister te vermenigvuldigen met de afgesproken prijzen. In onderstaande tabel zijn de gefinancierde productieaantallen opgenomen, daarbij nog uitgaand van de prijzen zoals zijn vastgelegd in het Prijsakkoord 2020-2022.

Eigen vermogen

Na toepassing door de Minister van Rechtsbescherming van de hardheidsclausule in verband met de coronacrisis heeft de Rechtspraak over 2021 een resultaat van nul euro geboekt. Het jaar 2021 werd afgesloten met een nihil eigen vermogen. Op basis van de thans bekende gegevens is de inschatting dat over 2022 een negatief resultaat wordt behaald van rond de € 25 mln. Dit komt vooral door een grote hoeveelheid minderwerk als gevolg van coronamaatregelen in het eerste kwartaal 2022, een hoog ziekteverzuim en krapte op de arbeidsmarkt. Eventuele afspraken over hardheidsclausules zouden de prognose doen verbeteren.

Kasstroomoverzicht

De operationele kasstroom bestaat uit het saldo van baten en lasten gecorrigeerd voor afschrijvingen, mutaties in eventuele voorzieningen en in mutaties in het netto werkkapitaal.

Investeringen

Om de kapitaalgoederenvoorraad op peil te kunnen houden is in 2022 € 35 mln. nodig en vanaf 2023 circa € 23 mln. per jaar. Daarnaast wordt rekening gehouden met een relatief beperkte uitbreidingsinvestering.

Doorlooptijden

De Rechtspraak ontwikkelt sinds 2020 nieuwe (maximum)normen voor doorlooptijden, dit worden ‘de standaarden’ genoemd. De methodiek van normpercentages (X procent van de zaken binnen X dagen) is verlaten. Er wordt nu voor het overgrote deel gewerkt met een maximum voor het aantal dagen per zaakstroom. Kenmerkend voor de nieuwe systematiek is dat in principe 100% van de zaken aan de weergegeven standaarden moet voldoen. De nieuwe methodiek maakt interne sturing eenvoudiger en maakt duidelijker wat rechtszoekenden kunnen verwachten.

De geformuleerde normen zijn vanwege het perspectief van de rechtszoekenden normen voor de totale doorlooptijd. Binnen deze totale doorlooptijd is sprake van genormeerde deeltrajecten. Een deel van deze deeltrajecten bevindt zich buiten de invloedssfeer van de Rechtspraak; de doorlooptijd daarvan wordt bepaald door anderen (procespartijen). In onderstaande tabel worden uit het oogpunt van leesbaarheid alleen de standaarden op totaal niveau weergegeven, dus inclusief de doorlooptijd van die andere partijen.

In sommige zaaksstromen is sprake van een doorlooptijd van enkele weken. Bij andere stromen is die doorlooptijd veel langer. Bij toezicht CBM bijvoorbeeld gaat het om de periode tussen de start van het toezicht en de ontvangst van het wettelijke evaluatieverslag dat na vijf jaar moet worden toegestuurd aan de rechter.

Voor alle belangrijke zaakstromen zijn inmiddels standaarden geformuleerd, ook voor de zaken waarbij eerder een standaard ontbrak, zoals bij de zorgzaken in het rechtsgebied familie en jeugd, en diverse zaakstromen in het rechtsgebied toezicht.

Incidenten of (deel)procedures kunnen de reguliere procedure aanzienlijk verlengen. Ook hiervoor zijn normen geformuleerd, maar deze worden voor de overzichtelijkheid buiten deze tabel gehouden.