In deze paragraaf staat de overheidsbalans van het CBS voor de periode 2015-2018. Dit is de balans na de revisie van de nationale rekeningen uit 2018. Eenmalig wordt een korte toelichting gegeven op de effecten van deze revisie.

Wat is een overheidsbalans?

De overheidsbalans geeft de balans van de gehele overheid weer en biedt zo inzicht in het totaal van bezittingen, schulden en het vermogen van de centrale overheid, decentrale overheden en de socialeverzekeringsinstellingen als geheel. De bezittingen, de zogenoemde activa, bestaan uit financiële activa zoals uitgezette leningen en niet-financiële activa zoals wegen en gebouwen. De passivazijde van de balans bestaat uit de schulden en het vermogen.

De overheidsbalans is een foto van het nettovermogen van de overheid op een bepaalde datum. Toekomstige rechten en verplichtingen als toekomstige belastingopbrengsten en AOW-verplichtingen ontbreken.

De cijfers

De overheidsbalans ultimo 2018 laat een positief vermogen zien van 222 miljard euro. In de overheidsbalansen is te zien dat er tussen 2015 en 2018 een fluctuerend positief vermogen is.

In 2018 heeft het CBS een revisie van de nationale rekeningen doorgevoerd. Deze revisie heeft ook effect gehad op een aantal posten van de overheidsbalans.

Toelichting op de mutaties van de CBS-revisie

Niet-financiële activa

De balanswaarde van bedrijfsgebouwen is met ongeveer 5 à 6 miljard euro gedaald. Daarentegen is de balanswaarde van grond-, weg- en waterbouwkundige werken (GWW) juist gestegen met ongeveer 5 à 6 miljard euro. Voor een deel hebben wijzigingen te maken met de nieuwe boekingswijze van PPS-projecten. Die nieuwe methode houdt in dat de PPS-projecten worden geactiveerd op de balans van de overheid, en dat dit al tijdens de constructiefase gebeurt. Ook zijn de investeringsreeksen gewijzigd door opnieuw uitgevoerde bronanalyses.

Ook de waarde van de post landbouwgronden is gedaald. De daling bedraagt ruim 3 miljard euro. Dit komt door een nieuwe berekening, waarbij nieuw bronmateriaal van oppervlaktes is gebruikt. Voor een kleiner deel wordt de daling veroorzaakt doordat gronden een andere bestemming hebben gekregen. Landbouwgrond dat wordt omgezet in natuurgebied of bouwgrond, verdwijnt dan uit deze balanspost.

De balanswaarde van machines en installaties is toegenomen. De stijging is ongeveer 1,5 miljard euro. Dit komt met name door nieuw bepaalde tijdreeksen van investeringen in dit type activum.

Tot slot is er na revisie ook een balanswaarde geraamd voor de voorraden van de overheid. Voorheen was aan deze post geen waarde toegekend. De waarde van de voorraden bedraagt ongeveer 2 miljard euro. Dit zijn met name aardolie, brandstoffen en munitievoorraden.

Financiële activa

De vorderingen op de girale deposito’s zijn na revisie toegenomen met ongeveer 1,5 miljard euro. Dit komt voornamelijk doordat de populatie van de sub-sector Instellingen zonder winstoogmerk voor de centrale overheid met de revisie fors is uitgebreid. Hierdoor zijn eenheden tot de overheid gerekend, die voorheen buiten de overheid vielen. De banksaldi van deze instellingen maken daardoor na revisie onderdeel uit van de overheidsbalans.

De vorderingen op de post langlopende leningen zijn juist in waarde gedaald met 2 miljard euro. Ook hier speelt de gewijzigde populatie van de overheid een grote rol. Doordat een groot aantal eenheden vóór revisie buiten de overheid werden geclassificeerd, stonden vorderingen op deze instellingen op de overheidsbalans. Omdat deze instellingen na revisie tot de overheid worden gerekend vallen deze vorderingen voortaan binnen de consolidatiekring van de overheidsbalans, waardoor de vorderingenpost is verlaagd. Daarnaast heeft nader onderzoek bij de lokale overheden tot lagere vorderingen geleid.

Daarnaast is de waarde van de overheidsdeelnemingen gedaald met bijna 1 miljard euro. Dit komt vooral doordat bepaalde eenheden na revisie tot de overheid worden gerekend, waarmee het aandelenbezit niet langer wordt opgenomen in de overheidsbalans. Dit zijn eenheden zoals Ultra Centrifuge Nederland, Energie Beheer Nederland, Groningen Seaports en de RET.

De toename van de handelskredieten en transitorische posten komt voornamelijk door de toename van de post overige vorderingen met bijna 5 miljard euro. Dit komt met name doordat bij de btw een brutering van vorderingen en verplichtingen heeft plaatsgevonden waar voorheen de bedragen genetteerd bij de vorderingen stonden.

Financiële passiva

De balanswaarde van langlopende schuldbewijzen is toegenomen met 0,7 miljard euro. Deze toename vloeit voort uit nader onderzoek naar het bronmateriaal van lokale overheden, met name gemeenten. Dit onderzoek heeft tot andere inzichten geleid.

Daarnaast zijn ook de langlopende leningen in waarde toegenomen. De stijging bedraagt ongeveer 3 miljard euro. Dit komt door een nieuwe boekingsmethode van de investeringen in PPS-projecten.

De overige schulden, vallend onder de handelskredieten en transitorische posten, zijn toegenomen met zo’n 16 miljard euro. Dit komt voor een groot gedeelte door de eerder bij de activa genoemde brutering van de vorderingen en verplichtingen bij de btw. Daarnaast zijn aan de financiële balans van de rijksoverheid de schulden buiten begrotingsverband van ministeries en de transitorische schulden van agentschappen toegevoegd. Deze ontbraken voorheen op de overheidsbalans.

Ook een gewijzigde registratiewijze van veilingopbrengsten van frequenties leidt tot een toename van de overige schulden. Voorheen schreven Europese regels voor dat de opbrengsten ten gunste van het saldo werden geboekt in het jaar waarin de telecombedrijven de vergunning kregen, ongeacht wanneer de opbrengsten daadwerkelijk in kas werden ontvangen. Nieuwe richtlijnen vereisen juist dat de opbrengsten worden gespreid over de gehele looptijd van de vergunningen. De 4G-frequenties die in 2013 geveild zijn, hebben nog een lange looptijd. De opbrengsten zijn wel al in 2013 in de schatkist beland, maar hier staat een schuld/verplichting van bijna 3 miljard euro tegenover. De begunstigden hebben namelijk nog een lange tijd recht op het gebruik van de frequenties, terwijl ze daarvoor al hebben betaald.

Daarnaast is de boekingswijze van de ontvangsten uit afkoop van erfpacht bij gemeenten geconformeerd aan de Europese richtlijnen. Hierbij is geld ontvangen dat pas op een later moment in het saldo van gemeenten geboekt mag worden. De kasontvangst wordt daarom als een overlopend passivum (vooruit ontvangen betaling) geregistreerd. De omvang bedraagt ongeveer 3 miljard euro.

Activa

De activa, oftewel bezittingen, bestaan uit niet-financiële activa en financiële activa. De niet-financiële activa zijn objecten die een economische waarde hebben. In de praktijk komt dit neer op alle (niet-financiële) objecten die verkocht kunnen worden.

In de schuldcijfers die elders in de Miljoenennota zijn opgenomen, zijn de bezittingen niet verwerkt. De overheidsschuld is namelijk een brutoschuldbegrip. Dit betekent dat (financiële) bezittingen van de overheid – bijvoorbeeld de staatsdeelnemingen in Schiphol of de Nederlandse Spoorwegen – niet in mindering worden gebracht op de uitstaande schulden. De achterliggende reden voor het hanteren van een brutoschuldbegrip is dat het arbitrair is welke bezittingen wel en welke niet moeten worden meegeteld. Ook is het moeilijk om de exacte waarde van bezittingen op een eenduidige manier vast te stellen en bovendien zijn veel bezittingen niet of slecht liquide te maken.

De grootste niet-financiële post bestaat uit de vaste activa. Hierbinnen vormen de grond-, weg- en waterbouwkundige werken van Nederland veruit de grootste post. Een andere grote post zijn de olie- en gasreserves.

De post financiële activa bestaat uit alle financiële bezittingen van de overheid. Het gaat bijvoorbeeld om aandelen van de overheid in ondernemingen en leningen aan financiële instellingen.

Passiva

Aan de kant van de passiva laat een balans zien hoe de bezittingen zijn gefinancierd en hoe groot het vermogen is. De waarde van de financiële passiva is in 2018 vrijwel gelijk gebleven.

Het vermogen is het saldo van bezittingen (activa) en schulden (financiële passiva). Bij een positief vermogen zijn de bezittingen groter dan de schulden. In 2018 is er sprake van een positief vermogen van 222 miljard euro. Het overheidsvermogen is gestegen ten opzichte van 2017 met circa 25 miljard euro.