De overheid ondersteunt bij het vinden van werk en biedt inkomensondersteuning en aangepaste arbeid aan hen die dat nodig hebben.

Wie kan werken, moet dat ook doen. Dit is in de eerste plaats in het belang van de betrokkene zelf: werk zorgt voor economische en financiële zelfstandigheid, draagt bij aan het gevoel van eigenwaarde en biedt kansen om volop mee te doen in de samenleving. De overheid streeft naar een transparant en activerend sociaal zekerheidsstelsel dat mensen enerzijds ondersteunt en prikkelt om (weer) aan het werk te gaan als dat kan en dat hen anderzijds de zekerheid biedt van een adequaat vangnet als dat echt nodig is.

Mensen hebben de verantwoordelijkheid om in het eigen inkomen te voorzien en nemen daartoe zelf het initiatief. Alleen als het vinden van werk op eigen kracht niet lukt, helpt de overheid hierbij door ondersteuning bij re-integratie of beschut werk aan te bieden. Aan mensen die (tijdelijk) niet in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien biedt de overheid een sociaal vangnet in de vorm van bijstand. Daarbij streeft de overheid ernaar om het aantal loketten waar uitkeringsgerechtigden mee te maken hebben te beperken.

De overheid biedt inwoners van Caribisch Nederland waar nodig re-integratieondersteuning en inkomensondersteuning op grond van de Onderstandsregeling.

De Minister heeft een systeemverantwoordelijkheid. In dit kader stimuleert de Minister het vinden van werk door middelen beschikbaar te stellen aan gemeenten ten behoeve van re-integratie-inspanningen, sociale werkvoorziening en loonkostensubsidies, en financiert zij de inkomensondersteuning en de loonkostensubsidies.

• – de vaststelling van de hoogte van de algemene bijstandsniveaus;

• – het ter beschikking stellen aan en verdelen van middelen onder gemeenten voor de inkomensvoorziening en de loonkostensubsidies vanuit de Participatiewet, waarin begrepen zijn de IOAW, IOAZ en algemene bijstand voor zelfstandigen;

• – het ter beschikking stellen aan en verdelen van middelen onder gemeenten voor de uitvoering van het Besluit bijstandverlening zelfstandigen 2004;

• – het houden van systeemtoezicht; het toepassen van interbestuurlijke toezichtinstrumenten indien de medeoverheden op ernstige wijze onrechtmatig handelen of nalaten rechtmatig te handelen. Het verzamelen van informatie om op landelijk geaggregeerd niveau te kunnen beoordelen of het systeem werkt, en zo niet, wanneer en in welke vorm aanpassingen van dat systeem wenselijk zijn;

• – de budgetmutaties en de extrapolatie van de meerjarenraming van het in de integratie-uitkering sociaal domein opgenomen SZW-aandeel en de verdeling daarvan die aansluit bij de gedecentraliseerde taak;

• – de sturing van en het toezicht op de rechtmatige, doeltreffende en doelmatige uitvoering door de SVB (AIO, bijstand buitenland) en UWV (TW);

• – de organisatie van de eigen uitvoering binnen het verband van de Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN).

Het Rijk verschaft gemeenten middelen voor de uitvoering en geeft de wet- en regelgeving vorm waarbinnen deze uitvoering plaatsvindt. Binnen deze wettelijke kaders hebben gemeenten beleidsvrijheid om maatwerk te bieden waarmee participatie zo optimaal mogelijk wordt ondersteund. Het Rijk stelt een toereikend macrobudget aan de gemeenten beschikbaar om loonkostensubsidies en bijstandsuitkeringen te betalen. Het macrobudget wordt zoveel mogelijk op basis van objectieve factoren onder de gemeenten verdeeld, vanaf 2022 wordt het deelbudget voor loonkostensubsidies op basis van historische uitgaven over gemeenten verdeeld. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de rechtmatige en doeltreffende uitvoering van de Participatiewet en aan genoemde wet verwante wetten en voorzieningen. Gemeenten zijn hiermee onder meer verantwoordelijk voor de handhaving van de naleving van verplichtingen door personen die een beroep doen op deze wetten. Bij ernstig onrechtmatig handelen of nalaten rechtmatig te handelen in de gemeentelijke uitvoering van de Participatiewet kan de Minister een aanwijzing geven aan een college, overgaan tot het optreden namens een nalatige gemeente dan wel een besluit tot vernietiging door de Kroon voordragen. De interbestuurlijke interventie heeft geen betrekking op de doelmatigheid en de doeltreffendheid van de uitvoering, welke een louter gemeentelijke aangelegenheid zijn.

Armoede en schulden

Binnen de aanpak werken alle relevante departementen, de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en Divosa met relevante partijen uit het maatschappelijk middenveld samen. Op 28 november 2022 is het implementatieplan met de Tweede Kamer gedeeld. Er is inmiddels gestart met de uitvoering van het programma.

Schuldenaanpak

Armoede en schulden kunnen een ingrijpend effect hebben op de levens van mensen. Voortbouwend op de brede schulden­aanpak, de intensiveringsaanpak armoede en schulden en de ambities kinderarmoede zijn in 2022 verschillende stappen gezet.

Zowel de VNG - in haar programma Verbinden Schuldendomein - en de Vereniging voor Schuldhulpverlening (NVVK) hebben in 2022 gemeenten en schuldhulpverleners ondersteund om de dienstverlening om mensen beter door te geleiden naar de wettelijke schuldsanering. Tevens is in 2022 de behandeling van het wetsvoorstel ‘wijziging van de Faillissementswet’ ter verbetering van de doorstroom van de gemeentelijke schuldhulpverlening naar de wettelijke schuldsaneringsregeling natuurlijke personen gestart. Op 23 januari 2023 heeft de Tweede Kamer ingestemd met het wetsvoorstel (Kamerstukken II 2021/22, 35 915, nr. 2).

In 2022 zijn de voorbereidingen door de Rijksorganisaties om te komen tot een Vorderingenoverzicht en een gezamenlijke betalingsregeling gestart. Op 1 december 2022 is een pilot gestart met een gezamenlijke betalingsregeling door DUO, CAK en CJIB. Ook is er in 2022, net als in 2021, aandacht geweest voor (de vormgeving van) experimenten om mensen met (dreigende) problematische schulden vroegtijdig te signaleren. In 2022 zijn gemeenten volop bezig geweest met vroegsignalering. Zij hebben meer mensen bereikt en mensen hulp aangeboden. Verder is op 1 januari 2022 gestart met een pilot met hypotheekachterstanden en gemeentelijke belastingen.

In lijn met de motie Segers c.s. (Kamerstukken II 2020/21, 35 570, nr. 24) is in 2022 het Waarborgfonds saneringskredieten opgericht. Dit Waarborgfonds staat garant voor het risico dat gemeenten en kredietbanken lopen als saneringskredieten niet worden terugbetaald. Inmiddels zijn 6 kredietbanken aangesloten die 80 gemeenten vertegenwoordigen. Voor een periode van maximaal vijf jaar zal het Rijk via een subsidie een bodemstorting doen van maximaal € 6 miljoen per jaar aan de Stichting Toegang Bemiddeling Beheer Gelden van de NVVK. Verder heeft het kabinet besloten het Waarborgfonds tijdelijk in te zetten om te voorkomen dat mensen die door hoge energieprijzen in de financiële problemen komen geen schuldregeling meer kunnen sluiten of uit een schuldregeling vallen. Om dit mogelijk te maken is een subsidie verstrekt aan Stichting Bemiddeling en Fondsbeheer.

Energiearmoede

Om de hoge energierekening voor een deel te compenseren is in 2022 een eenmalige energietoeslag beschikbaar gesteld voor huishoudens met een minimum inkomen (Kamerstukken II 2021/22, 35 925, nr. 84). De hoogte van deze toeslag is in principe € 1.800 in 2022 en nog eens € 800 in 2023. Gemeenten kunnen er ook voor kiezen beide jaren een toeslag van € 1.300 te verstrekken. In samenspraak met de VNG is ervoor gekozen gemeenten zorg te laten dragen voor de uitvoering van de eenmalige energietoeslag. Via het Gemeentefonds zijn middelen (ter hoogte van € 1.904 miljoen) ter beschikking gesteld voor de energietoeslag zelf en voor de gemaakte uitvoeringskosten door gemeenten. Terugkijkend op het jaar 2022, blijken gemeenten zeer succesvol te zijn in het bereiken van de doelgroep. De G4-gemeenten blijken circa 90% van de doelgroep te hebben bereikt. Van andere gemeenten krijgen we vergelijkbare signalen omtrent het bereik.

In de Kamerbrief aanvullende maatregelen energierekening (Kamerstukken II 2022/23, 29 023, nr. 354) zijn meerdere voornemens van dit kabinet, waaronder het instellen van een tijdelijk prijsplafond in 2023 aangekondigd. Voor de periode 2023-2024 is € 150 miljoen beschikbaar om de gevolgen van de energiecrisis voor huishoudens zoveel mogelijk te beperken. Gemeenten hebben aanvullende middelen ontvangen om zowel via vroegsignalering als via de bijzondere bijstand gerichte hulp aan hun inwoners te kunnen bieden.

Ook heeft het kabinet in 2022 € 50 miljoen gereserveerd voor subsidieverlening aan het Tijdelijk Noodfonds Energie dat het doel heeft te voorkomen dat financieel kwetsbare huishoudens deze winter problematische schulden opbouwen (Kamerstukken II 2022/23, 29 023, nr. 360).

Daarnaast is, in het kader van het flankerende beleid, ingezet op preventie en goede hulp bij financiële problemen. Met onder andere de Rijkscampagne ‘Je staat er niet alleen voor’ worden huishoudens gestimuleerd om niet zelf rond te blijven lopen met geldproblemen, maar contact op te nemen met Geldfit of de gemeente om zo naar de juiste hulp verwezen te worden.

Om te voorkomen dat mensen uit schuldregelingen vallen is op 31 oktober 2022 door een groot aantal partijen de intentieverklaring ‘Samen schuldregelingen redden’ ondertekend. Onderdeel hiervan is de verbreding van het Waarborgfonds, dat op 1 januari 2023 in werking is getreden. Daarnaast is eind november de Nationale Coalitie Financiële Gezondheid gelanceerd. 37 werkgevers (met in totaal ruim een half miljoen werknemers) hebben zich sinds eind 2022 bij deze coalitie aangesloten en besteden hiermee aandacht aan hun werknemers met geldzorgen. Ook VNO-NCW en SchuldenlabNL zijn aangesloten bij deze coalitie.

In september 2022 is een kennis- en ondersteuningsprogramma energiearmoede van TNO gestart, wat door de Ministeries van EZK, SZW en BZK en een aantal provincies wordt bekostigd. Dit programma helpt decentrale overheden en het Rijk om meer inzicht te krijgen in welke aanvullende maatregelen bij de aanpak van energiearmoede effectief zijn voor welke doelgroep. Het eerste rapport ‘Energiearmoede in een stroomversnelling' is op 23 november 2022 uitgekomen en is het eerste in een reeks halfjaarlijkse peilingen onder gemeenten welke knelpunten zij ervaren.

Participatiewet in balans

Het kabinet werkt aan het terugbrengen van balans in de Participatiewet. Als het moeilijk is om op eigen kracht te participeren in de samenleving biedt de Participatiewet een stevig vangnet. Vaak gaat dat goed, maar soms pakt de wet niet uit zoals die bedoeld is, zoals blijkt uit beleidsanalyses (Kamerstukken II 2021/22, 34 352, nr. 253) en uit signalen uit de praktijk. Door verschillende ontwikkelingen is er op dit moment sprake van een ongelijke verhouding tussen de complexe inrichting van de bestaanszekerheid, de als beperkt ervaren ondersteuning en een strikt handhavingsregime. De uitwerking van de wet wordt vaak als ‘hard’ omschreven. Het kabinet zet met het programma Participatiewet in balans in op verankeren van vertrouwen en menselijke maat in (de uitvoering van) deze wet. Daarnaast is er aandacht voor vereenvoudiging. Dit wordt gerealiseerd door middel van drie sporen.

Het eerste spoor betreft een samenhangend pakket van wetswijzigingen die de professional op korte termijn meer ruimte bieden om te doen wat nodig is om mensen te ondersteunen. In eerste instantie om aan het werk te gaan en als dat (nog) niet kan te zorgen voor een toereikend inkomen en andere vormen van participatie. Onder de uitwerking van het wetsvoorstel valt onder andere de coalitiemaatregel tot verruiming van de bijverdiengrenzen, het nuanceren van de vierweken zoektermijn voor jongeren, het tot een bepaalde grens buiten beschouwing laten van giften en het expliciteren van de mogelijkheid tot maatwerk (Kamerstukken II 2022/23, 34 352, nr. 260). Binnen spoor twee is een meer fundamentele heroverweging van de Participatiewet uitgewerkt voor de langere termijn. Hierbij wordt ook opnieuw gekeken naar de doelen en uitgangspunten van de wet en de samenhang met het bredere sociale stelsel. Ten slotte richt het programma zich met spoor drie op het versterken van de vakkundigheid van de uitvoerend professionals.

In 2022 werkte het kabinet tevens aan het verminderen van hardheden in de Participatiewet via concrete maatregelen, zoals het per 1 januari 2023 wijzigen van de kostendelersnorm zodat jongeren tot 27 jaar niet langer meetellen als kostendelers voor de hoogte van de uitkering van hun huisgenoten (Kamerstukken II 2021/22, 35 394, nr. 22). Het wetsvoorstel hiervoor is in 2022 aangenomen in beide Kamers.

Commissie sociaal minimum

Het kabinet heeft in juli 2022 de commissie sociaal minimum ingesteld. Deze commissie doet nader onderzoek naar de hoogte, de toereikendheid en de systematiek van het sociaal minimum. Het doel van de commissie is om te onderzoeken wat mensen nodig hebben om van te leven en om volwaardig mee te kunnen doen in de maatschappij. De uitkomsten daarvan worden eind juni 2023 verwacht.

Breed Offensief 

Circa de helft van de mensen met een beperking staat aan de kant. Het kabinet beoogt de arbeidsdeelname van mensen met een beperking te vergroten. Hiertoe heeft het kabinet een breed offensief gelanceerd (Kamerstukken II 2018/19, 34 352, nr. 115, nr. 138, nr. 163). Het Breed Offensief bevat hiervoor verschillende maatregelen die ervoor moeten zorgen dat meer mensen met een beperking aan het werk komen en blijven. Belangrijke onderdelen zijn het vereenvoudigen van de inzet van het instrument loonkostensubsidie (LKS), het bevorderen van ondersteuning op maat, en het werken lonender maken voor mensen met een beperking. Naar aanleiding van de motie Nijkerken-de Haan wordt het budget voor LKS met ingang van 2022 op basis van realisatie over gemeenten verdeeld (Kamerstukken II 2020/21, 35 570 XV, nr. 32). Dit stimuleert gemeenten om LKS in te zetten en daarmee de arbeidskansen te vergroten van mensen die niet zelfstandig het wettelijk minimumloon kunnen verdienen. Sinds de invoering van de Participatiewet in 2015 groeide de inzet van LKS gestaag. Ultimo december 2022 waren in totaal 32.200 mensen met behulp van LKS actief, 4.230 meer dan een jaar eerder. De inzet van LKS door gemeenten wordt jaarlijks gemonitord. In 2025 volgt een evaluatie van beleidswijzigingen rond LKS.

Het wetsvoorstel tot wijziging van de Participatiewet (uitvoeren Breed Offensief) is in 2022 door beide Kamers der Staten-Generaal aangenomen. Het inwerkingtredingsbesluit is op 13 december 2022 gepubliceerd (Stb. 2022, 500). De wet regelt een nieuwe inkomensvrijlating van 15 procent voor minstens een jaar voor mensen die in deeltijd met loonkostensubsidie werken en daarnaast bijstand ontvangen. Deze maatregel is per 1 januari 2023 in werking getreden. De andere maatregelen uit de wet, zoals verbeteringen van het instrument loonkostensubsidie en meer waarborgen voor ondersteuning op maat treden per 1 juli 2023 in werking. Gemeenten hebben tijd nodig om hun verordeningen aan te passen en de maatregelen te implementeren.

In verband met het voorstel om een gedeelte van de inkomsten van mensen die in deeltijd met loonkostensubsidie werken vrij te laten, is structureel € 40 miljoen toegevoegd aan het macrobudget voor participatiewetuitkeringen. Voor de overige voorstellen uit het breed offensief is incidenteel € 53 miljoen beschikbaar gesteld. Deze middelen zijn ingezet voor implementatie van diverse maatregelen geregeld in wetgeving, lagere regelgeving en de uitvoering van Breed Offensief. Zo is bijvoorbeeld een deel van de middelen ingezet voor de invoering van het preferent werkproces loonkostensubsidie bij gemeenten, voor de invoering en de opzet van het beheer van de uniforme loonwaardebepaling en voor de invoering van de maatregel tot het wegnemen van administratieve knelpunten bij de samenloop van loonkostensubsidie en no-riskpolis. Laatstgenoemde maatregel is met de Verzamelwet SZW 2022 per 1 januari 2022 geregeld.

Wet banenafspraak en quotum arbeidsbeperkten

De banenafspraak uit het Sociaal Akkoord van 2013 heeft tot doel om meer mensen met een arbeidsbeperking aan het werk te helpen bij reguliere werkgevers. Met de sociale partners is afgesproken 125.000 banen voor deze doelgroep te creëren. De opgave voor markt en overheid tot en met 2021 was om 80.000 extra banen te realiseren ten opzichte van de nulmeting. In 2021 is de landelijke doelstelling van 80.000 extra banen (sector en markt samen) met 72.809 banen niet gehaald. De coronacrisis zal hieraan hebben bijgedragen, hoewel de mate van invloed hiervan op het realiseren van banen voor de doelgroep niet duidelijk is. Met 60.966 extra banen heeft de sector markt de doelstelling van 60.000 banen weer gehaald. De overheidswerkgevers hebben de doelstelling ook in 2021 niet gehaald. Ten opzichte van de nulmeting heeft de sector overheid 11.842 extra van de afgesproken 20.000 extra banen gerealiseerd. Het resultaat van de sector overheid over 2021 geeft dus geen aanleiding om de quotumregeling te deactiveren. In juli 2023 wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over de realisatiecijfers van 2022.

De Minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen heeft de Tweede Kamer op 7 juli 2022 (Kamerstukken II 2021/22, 34 352, nr. 255) geïnformeerd over de resultaten banenafspraak 2021 en de gesprekken over de toekomst van de banenafspraak. Daarin zijn enkele vervolgstappen aangekondigd om de banenafspraak te verbeteren en de inzet van overheidswerkgevers te verstevigen. Op basis van onder andere de uitvoeringstoetsen van het UWV en de Belastingdienst zal de Minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen een definitief besluit nemen over het al dan niet indienen van het wetsvoorstel bij de Tweede Kamer.

Toeslagenwet

De in het coalitieakkoord afgesproken wijziging van de kostendelersnorm, zodat inwonende jongvolwassenen tot 27 jaar niet langer meetellen als kostendeler voor de uitkering van huisgenoten, geldt ook voor de Toeslagenwet. In 2022 werkte het kabinet aan een wetsvoorstel hiertoe met beoogde ingangsdatum 1 januari 2023 (Kamerstukken II 2021/22, 35 394, nr. 22).

Verhoging Onderstand Caribisch Nederland

Om toe te werken naar het ijkpunt sociaal minimum op Caribisch Nederland moeten de inkomens worden verhoogd en de kosten van levensonderhoud worden verlaagd. Via het amendement Wuite c.s. (Kamerstukken II 2021/22, 35 925 IV, nr. 12) zijn de minimumuitkeringen, waaronder de onderstand, per 1 januari 2022 verhoogd met 10% (inclusief inflatiecorrectie). Daarnaast zijn de toeslagen in de onderstand, voor huishoudens die zelfstandig wonen en een gezamenlijk huishouden voeren, per 1 juli 2022 verhoogd. Het kabinet zet in de komende jaren de volgende stappen om in 2025 het ijkpunt sociaal minimum te behalen.

Energietoeslag Caribisch Nederland

Vanwege de gestegen prijzen voor energie is in 2022 een energietoeslag van € 1.300 uitgekeerd op Caribisch Nederland. De energietoeslag is ook uitgekeerd voor 2023.

Inkomensoverdrachten

Macrobudget participatiewetuitkeringen

Algemene bijstand

De Participatiewet voorziet in een sociaal vangnet voor personen die niet zelfstandig in hun bestaan kunnen voorzien. Het macrobudget participatiewetuitkeringen voorziet in de middelen voor bijstandsuitkeringen en loonkostensubsidies, waaronder de middelen voor bijstandsuitkeringen aan startende ondernemers. Dit budget wordt samen met de middelen voor IOAW, IOAZ en Bbz levensonderhoud onder de gemeenten verdeeld. Tot 2019 maakte alleen Bijstand voor levensonderhoud van startende ondernemers onderdeel uit van het macrobudget participatiewetuitkeringen. Vanaf 2020 is ook Bijstand voor levensonderhoud voor gevestigde ondernemers toegevoegd aan het macrobudget participatiewetuitkeringen.

Budgettaire ontwikkelingen

Het macrobudget participatiewetuitkeringen valt in 2022 € 425 miljoen lager uit dan begroot. Hieronder volgt een toelichting op de bijstellingen voor de algemene bijstand. De toelichting voor de loonkostensubsidies, IOAW, IOAZ en Bbz levensonderhoud volgt verderop in het artikel.

In 2022 is het definitieve budget aan gemeenten voor algemene bijstand € 283 miljoen lager uitgekomen dan begroot. De daling is met name het gevolg van de lagere werkloosheid ( ‒ € 213 miljoen) en de verwerking van de realisaties in 2021 (- € 144 miljoen). Via de reguliere systematiek van het macrobudget werken realisaties in 2021 volledig door in het budget van uitvoeringsjaar 2022. Ook is er een neerwaartse bijstelling ingeboekt in 2022 omdat de vrijlating van arbeidsinkomsten voor parttime werkenden met LKS uit Breed Offensief later ingaat (- € 7 miljoen) . Hier staat tegenover dat het budget opwaarts is bijgesteld door de doorwerking van lonen en prijzen (€ 81 miljoen).

Beleidsrelevante kerncijfers

Het volume bijstandsgerechtigde huishoudens op grond van de Participatiewet is als gevolg van de verbeterde conjunctuur gedaald ten opzichte van het volume in 2021.

Tabel 23 bevat informatie over re-integratie en participatie-inspanningen van gemeenten op grond van de Participatiewet. De voorzieningen die gemeenten aanbieden variëren van sociale activering en vrijwilligerswerk tot training, opleiding en proefplaatsingen op weg naar werk en begeleiding en jobcoaching eenmaal aan het werk. Sinds de invoering van de Participatiewet in 2015 hebben gemeenten beschikking gekregen over het instrument structurele loonkostensubsidie en zijn zij verantwoordelijk voor het naar behoefte creëren van beschut werk. Vanaf 2015 is geen nieuwe instroom meer mogelijk in de Wsw. De tabel bevat tevens informatie over het werknemersbestand van de Wsw.

Tabel 24 bevat informatie over mensen met een arbeidsbeperking die werken onder de Banenafspraak, op een interne plaatsing onder de Wsw of op een beschut werkplek onder de Participatiewet. Dit zijn veelal mensen die niet zelfstandig het wettelijk minimumloon kunnen verdienen, maar niet duurzaam volledig arbeidsongeschikt zijn. Per saldo over de drie wettelijke kaders nam het aantal mensen tussen 2020 en eind 2022 toe. Zoals verwacht is het aantal mensen dat werkt met banenafspraak en beschut werk toegenomen en het aantal mensen dat werkt via de Wsw afgenomen.

Loonkostensubsidie (LKS)

Het instrument LKS voorziet werkgevers van een compensatie voor de lagere loonwaarde van een werknemer op basis van de Participatiewet. Vanaf 2022 worden gemeenten voor het lopende jaar gefinancierd op basis van de gerealiseerde uitgaven aan loonkostensubsidies van het vorige jaar.

Budgettaire ontwikkelingen

De LKS-uitgaven in 2022 bedragen € 319 miljoen, dat is € 5 miljoen minder dan begroot. De neerwaartse bijstelling is met name het gevolg van de verwerking van realisaties uit 2021 (- € 21,7 miljoen). De loon- en prijsbijstelling leidt tot een opwaartse bijstelling (€ 4,8 miljoen).

Beleidsrelevante kerncijfers

Wetten inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers (IOAW) en gewezen zelfstandigen (IOAZ)

De IOAW-uitkering is een aanvulling op het (gezins)inkomen tot bijstandsniveau voor oudere werkloze werknemers. Anders dan bij de Participatiewet hoeven werkloze ouderen, die vaak vermogen in spaargeld of eigen huis hebben, in de IOAW hun vermogen niet aan te spreken.

De IOAZ is een uitkering voor ouderen die noodgedwongen zijn gestopt met hun werk als zelfstandige, omdat de inkomsten daaruit onvoldoende waren. De IOAZ-uitkering vult het (gezins)inkomen aan tot het bijstandsniveau. In de IOAZ wordt rekening gehouden met de bijzondere positie van zelfstandigen en hun (bedrijfs)vermogen.

Budgettaire ontwikkelingen

De uitgaven aan IOAW en IOAZ zijn samen € 30 miljoen lager dan begroot. Aan de IOAW is per saldo € 27 miljoen minder uitgegeven. Dit bestaat uit de verwerking van volumerealisaties (- € 12 miljoen), de verwerking van uitgavenrealisaties (€ 1 miljoen), de loon- en prijsbijstelling (€ 5 miljoen) en bijstellingen van de doorstroom vanuit de WW naar de IOAW (- € 11 miljoen). Dat de uitgavenrealisaties iets stijgen houdt in dat IOAW- en IOAZ-uitkeringen gemiddeld hoger waren in 2021 dan in 2022 (door bijvoorbeeld minder kostendelers).

De IOAZ is met € 3 miljoen neerwaarts bijgesteld in 2022. Dat is het gevolg van de verwerking van de volumerealisaties voor 2021 (- € 3 miljoen) en de loon- en prijsbijstelling (€ 0,5 miljoen).

Beleidsrelevante kerncijfers

Bijstand zelfstandigen levensonderhoud (Bbz 2004)

De toelichting op het Besluit bijstandverlening zelfstandigen 2004 staat later in het artikel. Alleen het deel dat onderdeel is van het macrobudget participatiewetuitkeringen wordt hier toegelicht. Dit is het onderdeel bijstand dat kan worden verstrekt om te voorzien in de kosten van levensonderhoud voor zelfstandigen.

Budgettaire ontwikkelingen

Het Bbz is in 2022 neerwaarts bijgesteld met € 106,3 miljoen. Dit is met name het gevolg van een neerwaartse bijstelling als gevolg van verwerking van de realisaties 2021 (- € 63,2 miljoen) en een lager verwacht gebruik van het Bbz door zelfstandigen (- € 45,0 miljoen). Na afloop van de Tozo was het gebruik van de Bbz tijdelijk gestegen, sindsdien is het verwachte Bbz-gebruik gedaald. De loon- en prijsbijstelling heeft geleid tot een opwaartse bijstelling ( € 1,9 miljoen).

Beleidsrelevante kerncijfers

Handhaving

De kerncijfers handhaving Participatiewet laten zien dat de kennis van verplichtingen en de gepercipieerde kans op detectie hoog liggen en nog iets toenemen. Het aantal vorderingen, de hoogte van het totale benadelingsbedrag en het aantal opgelegde boetes neemt af. Een mogelijke verklaring is dat gemeenten meer inzetten op preventie waardoor overtredingen minder vaak voorkomen en eventuele overtredingen bovendien eerder worden ontdekt waardoor de benadelingsbedragen lager liggen. Ook kan zijn dat gemeenten in lijn met de maatschappelijke ontwikkelingen meer handelen vanuit de menselijke maat en daarom terughoudend zijn met het opleggen van boetes.

Toeslagenwet (TW)

De TW vult uitkeringen op grond van de werknemersverzekeringen aan tot het normbedrag voor het relevante sociaal minimum als het totale inkomen (exclusief TW-uitkering) van de uitkeringsgerechtigde en diens eventuele partner daaronder ligt.

Budgettaire ontwikkelingen

De TW-uitgaven komen € 62 miljoen lager uit dan begroot. Indien rekening wordt gehouden met de ten tijde van de begrotingsopstelling geraamde loon-en prijsbijstelling (€ 12 miljoen) is de realisatie € 74 miljoen lager dan begroot. Dit komt grotendeels door een lager aantal TW-aanvullingen dan verwacht voor alle moederwetten. Doordat de werkloosheid in 2022 tegen de verwachting in verder is gedaald, zijn er veel minder TW-aanvullingen voor de WW dan begroot. De gemiddelde uitkeringshoogte binnen de TW is lager uitgevallen dan begroot.

Beleidsrelevante kerncijfers

Handhaving

Evenals voorgaande jaren is een daling zichtbaar van het aantal fraudesignalen. Dit is het gevolg van de wijziging dat WW-uitkeringsgerechtigden niet langer zelf het sociale verzekeringsinkomen van hun partner hoeven door te geven. Sinds 2021 wordt dit type inkomen automatisch via de Polisadministratie gekoppeld, waardoor er minder meldingen ontstaan van het niet voldoen aan de inlichtingenplicht.

Aanvullende inkomensvoorziening ouderen (AIO)

Ouderen met geen of een onvolledig opgebouwd AOW-pensioen, of ouderen met een volledig opgebouwd AOW-pensioen en een partner jonger dan de AOW-gerechtigde leeftijd kunnen recht hebben op algemene bijstand. Deze bijstand kan worden aangevraagd bij de SVB.

Budgettaire ontwikkelingen

De uitgaven aan de AIO zijn in 2022 in totaal circa € 13,7 miljoen lager uitgekomen dan in de begroting 2022 werd verwacht. Deze meevaller op de AIO-uitkeringslasten wordt veroorzaakt door zowel een lagere instroom als een hogere uitstroom van het aantal AIO-gerechtigden. Daarnaast worden de kosten voor de repatriantenregeling bekostigd door een voorschot op de AIO.

Beleidsrelevante kerncijfers

Handhaving

In 2022 heeft de SVB weer meer onderzoeken kunnen uitvoeren dan in de voorgaande jaren in verband met corona. Dat heeft ook geleid tot meer geconstateerde overtredingen, een hoger benadelingsbedrag en meer waarschuwingen dan in 2021, maar niet tot op het niveau van voor corona. Hiervoor is van belang dat de de SVB meer nadruk legt op preventie en het voorkomen van fouten. Het hoge percentage «kennis der verplichtingen» is daar een uiting van.

Bijstand zelfstandigen bedrijfskrediet (Bbz 2004)

Startende, gevestigde en beëindigende zelfstandigen kunnen voor financiële ondersteuning onder voorwaarden een beroep doen op het Besluit bijstandverlening zelfstandigen 2004. Met dit besluit wordt beoogd kansrijke vanuit een uitkering startende ondernemers een steuntje in de rug te geven en zelfstandigen met tijdelijke financiële moeilijkheden in staat te stellen hun werkzaamheden voort te zetten. De bijstand kan worden verstrekt in de vorm van een uitkering om te voorzien in de kosten van levensonderhoud en in de vorm van bedrijfskredieten.

Budgettaire ontwikkelingen

Hier wordt het onderdeel van het Bbz over bedrijfskredieten toegelicht, uitgaven aan levensonderhoud zijn eerder in dit artikel over het macrobudget toegelicht. In 2022 zijn de door gemeenten in 2020 uitgegegeven kapitaalverstrekkingen vergoed (€ 11,3 miljoen). Daarnaast hebben er nog enkele verrekeningen over het Bbz voor 2020 plaatsgevonden (€ 0,5 miljoen). Onder de ontvangsten worden de terugvorderingen toegelicht.

Tijdelijke overbruggingsregeling voor zelfstandig ondernemers (Tozo)

Gemeenten hebben in 2020 en 2021 uitvoering gegeven aan een extra tijdelijke voorziening voor zelfstandigen, de Tijdelijke overbruggingsregeling voor zelfstandige ondernemers (Tozo). Ondernemers van wie het inkomen als gevolg van de coronacrisis onder het sociaal minimum is geraakt, hebben een beroep kunnen doen op ondersteuning voor levensonderhoud in de vorm van aanvullende bijstand. Daarnaast was het mogelijk voor zelfstandigen met een liquiditeitsprobleem om een lening voor bedrijfskapitaal aan te vragen. De Tozo betrof een tijdelijke regeling; per 1 oktober 2021 zijn uitkeringen ten behoeve van levensonderhoud afgelopen en is het niet langer mogelijk een aanvraag voor levensonderhoud of bedrijfskapitaal op grond van de Tozo in te dienen.

Budgettaire ontwikkelingen

In 2020 en 2021 hebben gemeenten voorschotten ontvangen voor de uitgaven aan de Tozo. Op basis van declaratie worden achteraf de werkelijke uitgaven van gemeenten vergoed. De uitvoeringskosten worden vergoed op basis van een vast bedrag per besluit op aanvraag. Uit de voorlopige realisaties over 2021 is gebleken dat verschillende gemeenten meer aan de Tozo hebben uitgegeven dan is bevoorschot. Deze gemeenten hebben in 2021 via een tussentijdse verrekening een nabetaling ontvangen (€ 265 miljoen). Op basis van de definitieve verantwoording van gemeenten over 2020, heeft in 2022 de definitieve vaststelling van de vergoeding over 2020 plaatsgevonden. Dat heeft geleid tot € 15,6 miljoen aan nabetalingen. De (tussentijdse) verrekeningen hebben ook tot terugvorderingen geleid, die worden onder de ontvangsten toegelicht.

Bijstand overig

Onder de post bijstand overig worden uitgaven aan de bijstand buitenland verantwoord. De uitkeringslasten aan de bijstand buitenland zijn in 2022 hoger uitgekomen dan verwacht. Wisselkoerseffecten hadden een verhogende werking op de uitkeringslasten.

Beleidsrelevante kerncijfers

Instroom in de bijstand buitenland is niet meer mogelijk. Naarmate de regeling langer bestaat zal de laatste rechthebbende uit de bijstand buitenland stromen.

Onderstand Caribisch Nederland

De rijksoverheid biedt aan inwoners van Caribisch Nederland inkomensondersteuning in de vorm van Onderstand en waar nodig ook re-integratieondersteuning.

Budgettaire ontwikkelingen

De uitgaven aan de onderstand zijn € 8 miljoen hoger dan voorzien bij de vastgestelde begroting. De hogere uitgaven worden voornamelijk verklaard door de energietoeslag CN (€ 7 miljoen) die op dit artikel wordt verantwoord. De overige circa € 1 miljoen wordt voornamelijk verklaard door de reguliere loon- en prijsbijstelling (€ 0,2 miljoen), door een beleidsmatige verhoging van de Onderstand per 1 juli 2022 (€ 0,3 miljoen) en een tegenvallende euro-dollar koers (circa € 0,3 miljoen).

Beleidsrelevante kerncijfers

Subsidies

Binnen dit artikel zijn verschillende subsidiebudgetten te onderscheiden.

Voor het Europees fonds meestbehoeftigen was aanvang 2022 geen budget aanwezig, maar was nog wel sprake van een relatief geringe uitgave. In de loop van 2022 is deze van dekking voorzien.

Voor de subsidieregeling armoede en schulden is de realisatie lager dan begroot, omdat er vertraging van de projecten en bijbehorende subsidievaststellingen plaatsvond. Dit komt onder andere door de corona-beperkende maatregelen. Hierdoor schuift een deel van de voor 2022 beoogde nabetalingen door naar 2023. Voor het Caribische deel van deze regeling (Regionale kansen kinderen) vond de laatste vaststelling nog wel in 2022 plaats.

Voor het subsidiebudget alle kinderen doen mee is er een onderrealisatie van € 3 miljoen. Dit houdt verband met een lager totaalbedrag aan toekenningen 2022 dan oorspronkelijk was ingeschat van afgerond € 1 miljoen. Daarnaast zijn twee voorschotten die gekoppeld waren aan twee beoordelingen van voortgangsrapportages niet in 2022 betaald. Deze voorschotbetalingen schuiven nu door naar 2023.

Voor het budget overige subsidies algemeen wordt voorzien door overboekingen uit de opdrachtbudgetten binnen het artikel of vanuit andere artikelen binnen de SZW-begroting, als er in de loop van een uitvoeringsjaar nieuwe toekenningen plaatsvinden in de financiering van de opdrachtbudgetten. Daarnaast is het totaalbudget ook opgehoogd met ‘geoormerkte’ middelen, zoals vanuit het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voor de subsidie aan het Jeugdeducatiefonds voor schoolontbijten (€ 2,5 miljoen). Andere ‘geoormerkte’ middelen voor subsidies betroffen subsidies rond aanpak krapte arbeidsmarkt (€ 1,3 miljoen) en versterken impuls armoede en schulden (€ 1,5 miljoen). Gevolg van deze overboekingen was dat het beschikbare budget in de loop van 2022 is verhoogd tot € 29,7 miljoen einde 2022. Dat de realisatie einde 2022 op een lager bedrag van afgerond € 27,4 miljoen uit is gekomen heeft een aantal oorzaken. Voor een aantal van de ‘geoormerkte’ subsidies geldt dat bij de toekenning het kaseffect lager uitviel dan oorspronkelijk was ingeschat. Daarnaast geldt dat voor een aantal subsidies de voorziene vaststellingen en beoordelingen van voortgangsrapportages te laat plaatsvonden en niet meer ten laste van 2022 konden worden afgewikkeld en de bijbehorende voorschotbetalingen daarmee doorschuiven naar 2023. Ook vond voor een aantal subsidievaststellingen de vaststelling lager plaats ten opzichte van het oorspronkelijk toegekende subsidiebedrag. Daardoor hoefde de resterende voorschotbetaling niet plaats te vinden, of betrof dit een lager bedrag.

Voor het NIBUD is sprake van een lagere realisatie doordat een in 2022 beoogde voorschotbetaling doorgeschoven is van 2022 naar 2023.

Voor het Waarborgfonds saneringskredieten geldt dat de middelen daarvoor deel uitmaakten van het corona steun- en herstelpakket, waarin voor een waarborgfonds € 30,0 miljoen is vrijgemaakt. Deze middelen zijn beschikbaar gesteld op artikel 99 van de SZW-begroting. Pas op basis van een voortgangsrapportage is de € 6,0 miljoen voor het uitvoeringsjaar 2022 beschikbaar gesteld.

Opdrachten

De realisatie op het opdrachtenbudget is afgerond € 7,5 miljoen lager ten opzichte van de beginstand van de begroting. Dit wordt vooral veroorzaakt door subsidieverstrekkingen waarvoor afgerond € 7,4 miljoen aan middelen is verschoven van het opdrachtenbudget naar het subsidiebudget. Deze middelen bestaan uit € 2,1 miljoen aan subsidies op het terrein van Armoede en Schulden en € 5,3 miljoen aan subsidies op het terrein van bevordering arbeidsparticipatie, waaronder het Programma Verbetering Uitwisseling Matchingsgegevens, Vakmanschap, Simpel Switchen, Uniformering Loonwaardebepaling en Baancreatie.

Ook zijn er overboekingen naar andere departementen verwerkt (€ 5,5 miljoen). Daarnaast is er sprake geweest van herschikkingen binnen de SZW-begroting tussen verschillende begrotingsartikelen (per saldo afgerond € 2 miljoen). Deze overboekingen waren mogelijk, omdat in de loop van 2022 ook extra middelen aan het totale beschikbare budget voor opdrachten zijn toegevoegd ten opzichte van de beginstand van € 26,5 miljoen voor onder andere de aanpak armoede en schulden (€ 11,2 miljoen) en aanpak krapte arbeidsmarkt (€ 1,7 miljoen). Daarnaast zijn een aantal activiteiten niet doorgegaan in 2022 of zijn deze doorgeschoven naar 2023. Ook zijn sommige opdrachtverleningen later afgerond, waardoor de resterende betalingen doorschoven van 2022 naar 2023.

Bekostiging

Mede door de coronacrisis is vertraging opgelopen op de uitvoering van het meerjarig kennisprogramma Vakkundig aan het Werk-I door ZonMw. Door deze vertraging is het budget voor de programmakosten vrijgevallen.

Bijdrage aan ZBO's/RWT's

Mede door de coronacrisis is vertraging opgelopen op de uitvoering van het meerjarig kennisprogramma Vakkundig aan het Werk-I door ZonMw. Door deze vertraging was in 2022 geen bevoorschotting nodig en zijn de uitvoeringskosten vrijgevallen.

Bijdrage aan (andere) begrotingshoofdstukken

De bijdrage aan het Ministerie van Financiën voor audit- en controlewerkzaamheden ten behoeven van ESF is € 0,3 miljoen lager dan begroot.

Bijdrage aan sociale fondsen

Sinds 2018 wordt een financiële tegemoetkoming van € 10 miljoen per jaar beschikbaar gesteld aan het Wsw-pensioenfonds PWRI. Voorwaarde hierbij is dat de werkgevers (de gemeenten) en werknemers die verantwoordelijk zijn voor de pensioenen van de Wsw zelf tot een structurele oplossing komen voor het fonds. De financiële compensatie wordt jaarlijks gegeven tot uiterlijk 2057.

Bijdrage aan agentschappen

De gerealiseerde uitgaven van de Rijksdienst van Ondernemend Nederland van € 0,1 miljoen hebben betrekking op certificeringskosten voor de subsidieregeling ESF EGF, deze zijn € 0,2 miljoen lager uitgevallen dan begroot.

Bijdrage aan (inter-)nationale organisaties

De uitgaven aan de contributie van het Administratie Centrum voor Sociale zekerheid van de Rijnvarenden (CASS) bedroegen circa € 8.000 in 2022. Dit is € 1.000 minder dan begroot.

Ontvangsten

De ontvangsten bedragen in 2022 € 49,8 miljoen. Een deel van deze ontvangsten hebben betrekking op het Bbz. In 2022 hebben gemeenten 75% afgedragen van hun ontvangsten in 2020 over kapitaalverstrekkingen die voor 2020 zijn uitgegeven (€ 14,6 miljoen). Daarnaast hebben er nog enkele verrekeningen over het Bbz voor 2020 plaatsvonden (€ 0,2 miljoen). € 3,8 miljoen van de ontvangsten heeft betrekking op de terugbetaling van de intertemporele tegemoetkoming met de gemeentelijke budgetten Participatiewetuitkeringen, zoals afgesproken in het Bestuursakkoord Verhoogde Asielinstroom. Tot slot waren er in 2022 ontvangsten vanwege terugvorderingen van te hoge voorschotten inzake Rijksvergoedingen; de Toeslagenwet (€ 27,3 miljoen), AIO (€ 0,5 miljoen) en subsidies (€ 0,4 miljoen).

Tozo

De ontvangsten als gevolg van Tozo-verrekeningen bedragen in 2022 € 217 miljoen. Een deel van de gemeenten heeft in 2021 minder aan de Tozo uitgegeven dan bevoorschot. Dit geld is in 2022 teruggevorderd (€ 206 miljoen). Ook hebben er terugvorderingen plaatsgevonden bij de definitieve vaststelling van de Tozo-vergoeding over 2020 (€ 10,9 miljoen).