Een doeltreffend en doelmatig rechtsbestel.

Met de onderstaande verrichte inspanningen in 2023 is verder gewerkt aan een doeltreffender en doelmatiger rechtsbestel.

Versterking toegang tot het recht

De inzet is erop gericht de toegang tot het recht langs deze drie pijlers te versterken waarbij het grondwettelijke recht op toegang tot de rechter wordt gerespecteerd. In juni 2023 is de aanpak versterking toegang tot het recht gepresenteerd. Als onderdeel daarvan zijn de griffierechten in 2023 niet geïndexeerd en is er ingezet op een betere informatievoorziening, het structureel maken van de startbijdrage voor mediation bij een verwijzing vanuit de rechtspraak, aanvullende financiering voor herstelrecht en de Stichting Geschillencommissies voor Consumentenzaken (SGC) en het voortzetten van de vernieuwing van het stelsel van gefinancierde rechtsbijstand.

Rechtspraak

De verbetering van doorlooptijden is onderdeel van meerjarige afspraken tussen de Rechtspraak en JenV. Sinds 2020 is verbetering doorlooptijden ondergebracht in het programma tijdige rechtspraak. Met het programma tijdige rechtspraak worden de doorlooptijden rechtspraakbreed en structureel aangepakt. Het programma bestaat uit de onderdelen: «slimmer roosteren» en «plannen» en 'het vergroten van voorspelbaarheid voor rechtzoekenden door betere communicatie'. Ook in 2023 zijn belangrijke stappen gezet op alle onderdelen van het programma. Voorwaarde voor het behalen van de in 2019 vastgestelde normen voor doorlooptijden is dat de achterstanden door de gerechten worden weggewerkt. Waar nodig met bijstand van de Landelijke inloopkamer, die rechtbanken en hoven kunnen inschakelen voor bijstand bij het wegwerken van achterstanden. In 2023 is besloten het programma te verlengen tot eind van het jaar zodat de initiatieven worden afgerond, de instrument geimplementeerd worden en de kennis ingebed wordt in de organisatie.

Implementatie invoeringintensivering rechtsbijstand bij ZSM

In 2023 is de getrapte implementatie van de intensivering van rechtsbijstand in het ZSM-proces verder gebracht. Inmiddels zijn alle regio’s aan de slag gegaan met de implementatie van rechtsbijstand bij OM-strafbeschikkingen en standaard consultatiebijstand voor alle verdachten van B-feiten (dit zijn strafbare feiten waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten). Ook is in 2023 een wetsvoorstel voorbereid, dat onder andere de intensivering van rechtsbijstand in het ZSM-proces van een wettelijke basis voorziet in het wetboek van strafvordering en in de wet op de rechtsbijstand. Dit betreft het wetsvoorstel Wet versterking rechtsbijstand in het strafrecht.

Stelsel voor gesubsidieerde rechtsbijstand

Begin 2023 is de nieuwe koers in de stelselvernieuwing rechtsbijstand gepresenteerd: om rechtzoekenden in een vroeg stadium beter te kunnen helpen wordt gecontinueerd met het verbreden en versterken van de eerste lijn. Daarbij is afgezien van de voorgenomen maatregel om rechtzoekenden verplicht langs de eerste lijn te laten gaan voordat zij aanspraak kunnen maken op gesubsidieerde rechtsbijstand. Ook is gestopt met het ontwikkelen van rechtshulppakketten en is afgezien van het afhankelijk maken van de hoogte van de eigen bijdrage van de kosten voor gesubsidieerde rechtsbijstand. In 2023 is de gefaseerde aanpak voor de vernieuwing van het stelsel voor gesubsidieerde rechtsbijstand, met in achtneming van deze koerswijziging, voortgezet. Na de afronding van de pilotfase eind 2022 is in 2023 gestart met de implementatiefase. Ten behoeve van deze fase is het WODC in 2023 gestart met een overkoepelende eindanalyse van de pilots. Dit heeft geresulteerd in het tussentijds rapport ‘Inzicht in Pilots Rechtsbijstand’, waarin voorlopige bevindingen en randvoorwaarden voor de borging en implementatie van werkzame elementen uit de pilots zijn geduid. Dit rapport vormt samen met de overkoepelende analyse van het WODC een belangrijke basis voor de besluitvorming in 2024 over welke werkzame elementen een plek krijgen binnen het vernieuwde stelsel.

Verder is naar aanleiding van het Panteia-rapport uit 2022, in 2023 het plan van aanpak aanbod sociaal advocatuur naar de Tweede Kamer gestuurd. Dit plan bevat een maatregelen om een dreigend tekort in de toekomst tegen te gaan. Als onderdeel daarvan is in 2023 gestart met een investering in het onderwijs om het beroep van sociaal advocaat aantrekkelijker te maken voor rechtenstudenten. Ook is in 2023 de jonge aanwasregeling verlengd. Verder is in 2023 een eenmalige noodinvestering van € 26 mln. in de sociaal advocatuur gedaan om daarmee een overbrugging te bieden voor de achterlopende indexering van het punttarief. Dit jaar stond ook in het teken van de oplevering van een aantal belangrijke rapporten die inzicht geven in de toepassing van de in de Wet op de rechtsbijstand en onderliggende regelgeving opgenomen zelfredzaamheidscriterium op basis waarvan gesubsidieerde rechtsbijstand uitgesloten wordt. Zo heeft het WODC het rapport over rechtsbijstandverlening in kinderopvangtoeslagzaken opgeleverd. En heeft een commissie het evaluatierapport van de tijdelijke Regeling Adviestoevoeging Zelfredzaamheid (RATZ), waarmee het zelfredzaamheidscriterium buiten werking is gesteld, opgeleverd. Beide rapporten bieden aanleiding op de wet- en regelgeving op dit onderwerp aan te passen, hetgeen in 2024 opgepakt wordt.

Wet ter bescherming van de Koopvaardij

De WtBK is op 1 februari 2022 in werking getreden.De eerste ervaringen zijn opgedaan met de WtBK en onderliggende regelgeving. Op basis van de wet kunnen maritieme beveiligingsbedrijven die over een (door de ILT afgegeven) Nederlandse vergunning komen te beschikken gewapende particuliere beveiligingsdiensten aanbieden aan Nederlandse koopvaardij schepen die door het risicogebied bij Somalië varen. Daarvoor dienen de scheepsbeheerders afzonderlijk toestemming te vragen bij de Kustwacht. De Kustwacht toetst of het schip in aanmerking komt voor particuliere gewapende beveiliging of toch voor militaire beveiliging in aanmerking moet komen.Zowel de Kustwacht als de ILT hebben aangegeven dat de huidige wet en regelgeving op bepaalde essentiële onderdelen niet goed uitvoerbaar zijn. Naar aanleiding hiervan is besloten om in 2024 hieromtrent een invoeringstoets te laten plaatsvinden.

Wet particuliere beveiligingsorganisaties en recherchebureaus (WPBR)

Besloten is om het huidige wetgevingstraject te beperken tot de uitwerking van de thema’s zoals hierboven onder punt 1 aangegeven. Zodra de thema’s onder punt 1 verder uitgewerkt zijn en gestart kan worden met consulatie, worden de thema‘s onder punt 2 verder opgepakt en uitgewerkt. Voor deze punten wordt dan een apart wetgevingstraject gestart. Verwachting is dat voor het eerste wetgevingstraject in 2024 gestart kan worden met consultatie.

Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen (WSNP)

In 2022 is de Tweede Kamer gestart met de behandeling van de wijziging van de WSNP. Deze wijziging behelst een verbetering van de doorstroom van de gemeentelijke schuldhulpverlening naar de wettelijke schuldsane­ ringsregeling natuurlijke personen. Tijdens de behandeling zijn een vijftal amendementen ingediend. Omdat deze amendementen onderling contra­ dictoir aan elkaar zijn, is de plenaire behandeling geschorst. Aan de uitvoe­ringspartijen is om een reactie op de amendementen gevraagd en welke gevolgen de amendementen in samenhang zouden hebben. Daaruit kwamen een aantal reacties vanuit diverse patijen voort. Deze reacties zijn gebundeld en zijn medio november 2022 aangeboden aan de Kamer. In 2023 is de plenaire behandeling van het wetsvoorstel voortgezet, waarbij onder andere een amendement is aangenomen waarbij onder andere de duur van de WSNP is verkort van 36 naar 18 maanden. Deze wetswijzigingen zijn per 1 juli 2023 inwerking getreden. Daarnaast is in 2023 de evaluatie van de pilot inzet toevoeging verzoek WSNP aan de Kamer aangeboden en is het WODC rapport over de mogelijkheid om binnen de WSNP bepaalde zaken en inkomsten buiten de boedel te laten verschenen.

Oprichting algoritmetoezichthouder

De Staatssecretaris Koninkrijksrelaties en Digitalisering is beleidsmatig verantwoordelijk voor de algoritmetoezichthouder. De algoritmetoezichthouder bewaakt dat algoritmes worden gecontroleerd op transparantie, discriminatie en willekeur.

Wet kwaliteit incassodienstverlening

Op 10 mei 2022 is door de Eerste Kamer het wetsvoorstel kwaliteit incassodienstverlening aangenomen. Deze wet is een uitwerking van een opdracht uit het regeerakkoord Rutte III 2017-2021. De wet heeft als doel het innen en incasseren van private vorderingen in de buitengerechtelijke fase op een maatschappelijk verantwoord niveau te laten plaatsvinden en de kwaliteit van de incassodienstverlening te verbeteren. Om dit te bereiken zijn bij wet kwaliteitseisen aan de incassodienstverleners gesteld. Deze zijn in hoofdlijnen opgenomen maar zijn nader uitgewerkt in een Algemeen Maatregel van Bestuur. De beoogde inwerkingtredingsdatum van de wet en dit besluit is 1 april 2024.

Verplichtingen

Het verschil tussen de realisatie en budget bij de verplichtingen wordt voor € 112 mln. toegelicht bij de uitgaven. Daarnaast is in 2023 de verplichting van het STAB voor 2024 vastgelegd (€ 5,4 mln.). Dit geldt ook voor de verplichting 2024 voor het Juridisch loket (€ 32 mln.)Voor de AP (€ 5,6 mln.) en de toevoegingen rechtsbijstand (€ 23 mln.) geldt dat de voor 2024 vastgelegde verplichtingen hoger zijn dan het verplichtingenbudget in 2023 zoals dat in de ontwerpbegroting was opgenomen.

Uitgaven

32.1 Apparaatsuitgaven Hoge Raad

Hoge Raad (HR)

De Hoge Raad der Nederlanden is het hoogste rechtscollege in het Koninkrijk op het gebied van het civiele-, straf- en fiscale recht. De Hoge Raad bevordert de rechtseenheid en de rechtsontwikkeling. Ook kan hij rechtsbescherming bieden in de individuele zaken die aan hem worden voorgelegd. Hij doet dit door te beslissen op cassatieberoepen, die worden ingesteld om de raad te laten beoordelen of het gerechtshof – en in voorkomende gevallen de rechtbank – in zijn uitspraak het recht juist heeft toegepast en of de gegeven motivering deugdelijk is. Aan deze taken wordt tevens invulling gegeven door te beslissen op prejudiciële vragen in het civiele en fiscale recht en op vorderingen van de procureur-generaal bij de Hoge Raad tot cassatie in het belang der wet. De Hoge Raad en de procureur-generaal hebben daarnaast nog enkele bij wet opgedragen bijzondere taken. De begroting van de Hoge Raad is gedurende het jaar verhoogd met circa € 4 mln. De grootste mutaties betreffen de toegekende middelen voor toekomstvaste IV, implementatiekosten nieuwe Wetboek van Strafvordering en de loon- en prijsbijstelling voor de periode 2023-2028.

In het jaarverslag van de Hoge Raad, dat wordt gepubliceerd op de website van de Hoge Raad, wordt gedetailleerd ingegaan op de ontwikkelingen binnen de Hoge Raad in 2023. Tevens bevat het jaarverslag van de Hoge Raad informatie over de instroom en productie van de civiele kamer, de strafkamer en de fiscale kamer van de Hoge Raad, de Financiën, de jaarrekening en de controleverklaring.

32.2 Adequate toegang tot het rechtsbestel

Bijdragen ZBO’s en RWT’s

Raad voor Rechtsbijstand (RvR)

Het betreft hier de financiering voor apparaatsuitgaven. De RvR is belast met de uitvoering van de Wet op de rechtsbijstand, die ervoor zorgt dat on- en mindervermogenden verzekerd zijn van toegang tot het rechtsbestel.

Bureau Financieel Toezicht (BFT)

Als integraal toezichthouder en handhaver van de Wet op het notarisambt (Wna), de Gerechtsdeurwaarderswet (Gdw) en de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft) heeft het BFT een inhoudelijke opdracht om een bijdrage te leveren aan een rechtstaat die rechtszekerheid biedt en een maatschappij met een integer werkend financieel-economisch stelsel.

Subsidies

Stichting Geschillencommissies voor Consumentenzaken (SGC)

Het jaar 2023 kenmerkte zich door de verdere verbreding van de activiteiten van de SGC. Er zijn in 2023 weer nieuwe klachtenloketten bijgekomen waarbij het streven is om klachten in een zo vroeg mogelijk stadium te behandelen en waar mogelijk op te lossen. Zo is in 2023 het klachtenloket Openbaar vervoer gestart. De SGC is in staat om in steeds meer sectoren alternatieve klachten- en geschillenoplossing te faciliteren. De SGC levert als één van de vier erkende geschilleninstanties in Nederland ook een bijdrage aan de versterking van de toegang tot het recht.

Stichting Het Juridisch Loket (hJL)

Het betreft hier de financiering voor apparaatsuitgaven van het Juridisch Loket. Het Juridisch Loket is een advies- en doorverwijsinstelling voor eerstelijns rechtshulp, die ervoor zorgt dat on- en mindervermogenden verzekerd zijn van toegang tot het rechtsbestel. De overschrijding van € 5 mln. wordt met name veroorzaakt door een aanvullende subsidie om het exploitatietekort in 2023 te dekken.

Opdrachten

Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen (WSNP)

Het bureau WSNP van de Raad voor Rechtsbijstand coördineert de uitvoering van de Wet schuldsanering natuurlijke personen en reguleert de kwaliteit van de bewindvoering, onder andere door het register WSNP en een helpdesk. Via het bureau WSNP wordt een bijdrage verstrekt aan de (aldaar geregistreerde) bewindvoerder die een schuldsaneringsprocedure naar behoren afwikkelt. Insolventierechters houden toezicht op de goede afwikkeling van de lopende schuldsaneringen. De gemiddelde subsidie voor een schuldsaneringstraject, die via het bureau Wsnp is verstrekt, bedraagt afgerond circa € 655 over een periode van gemiddeld 3 jaar. Het totaal aantal schuldsaneringstrajecten was in 2023 wederom lager dan in de begroting voorzien mede door de beperkte doorstroming vanuit de gemeentelijke (minnelijke) schuldhulpverlening, met als gevolg circa € 6,6 mln. lagere uitgaven WSNP. Bureau WSNP heeft afgelopen jaar intensief samengewerkt met het departement naar aanleiding van de verkorting van de termijn van de WSNP van 36 maanden naar 18 maanden.

Toevoegingen Raad voor Rechtsbijstand

De Raad voor Rechtsbijstand verstrekt subsidie door middel van een toevoeging aan een advocaat of mediator voor de verlening van rechtsbijstand aan rechtzoekenden met een laag inkomen en vermogen. De door de cliënt te betalen eigen bijdrage wordt verrekend met de kosten van de rechtsbijstand. De financiering van de Raad voor Rechtsbijstand uit het rechtsbijstandsbudget vindt plaats aan de hand van het aantal afgegeven toevoegingen over de periode 1 september tot en met 31 augustus. Naast de financiering van de Raad voor Rechtsbijstand worden ook de uitgaven aan gerechtsdeurwaarders voor toevoegingszaken ten laste van dit budget gebracht.

In onderstaande tabel is een uitsplitsing in uitgaven en in aantallen weergegeven van de productiegegevens van de raad over de verschillende onderdelen binnen de rechtsbijstand.

Toelichting

Het totaal aantal afgegeven toevoegingen (piketten buiten beschouwing gelaten) was in 2023 hoger dan in 2022, en was ook hoger dan in de begroting was geraamd. De aantallen afgegeven toevoegingen in asielzaken zijn in 2023 gestegen ten opzichte van 2022; dit hangt samen met een hogere instroom van asielzaken. Ook het totaal aantal afgegeven toevoegingen ambtshalve strafzaken was in 2023 hoger dan in 2022. Het totaal aantal afgegeven toevoegingen reguliere strafzaken lag in 2023 op het niveau van 2022. Bij het aantal afgegeven toevoegingen in civiele zaken en in bestuursrechterlijke zaken was sprake van een stijging. Bij de lichte adviestoevoegingen was ook sprake van een stijging.Het aantal piketten was hoger dan in 2022. Dit aantal was ook hoger dan de raming in de begroting. Bij het Juridisch Loket was een grote toename van het aantal klantencontacten.In totaal was het beroep op de rechtsbijstand (de totaal uitgaven in bovenstaande tabel) circa € 42,8 mln. hoger dan in de begroting was voorzien.

32.3 Optimale randvoorwaarden voor een doelmatig en doeltreffend rechtsbestel

Bijdrage aan Raad voor de rechtspraak (Rvdr)

In de begroting van Justitie en Veiligheid is een apart hoofdstuk Raad voor de rechtspraak opgenomen, waarin de feitelijke vertaling van de aan de rechterlijke organisatie ter beschikking gestelde bijdrage in concrete beleidsdoelstellingen en prestaties van de Raad en de gerechten voor het betreffende jaar wordt gegeven.

In het jaarverslag van de Rechtspraak, dat separaat wordt uitgebracht door de Raad voor de rechtspraak en aan de Staten-Generaal wordt aangeboden, wordt gedetailleerd ingegaan op de ontwikkelingen binnen de rechtspraak in 2023. Tevens bevat het jaarverslag van de Raad informatie over de instroom en productie en de Financiën, inclusief de managementparagraaf, de jaarrekening en de controleverklaring.

Er is circa € 76 mln. meer uitgegeven aan de rechtspraak dan in de begroting 2023 was geraamd. Dit wordt met name verklaard door compensatie voor loon- en prijsontwikkeling (loon- en prijsbijstelling). Daarnaast was er een neerwaartse bijstelling van het budget vanwege een lager aantal gefinancierde producten en waren er onder meer aanvullingen op het budget op het terrein van asiel en in het kader van de aanpak preventie met gezag.

Toelichting

In 2023 stroomden er ongeveer 1,4 mln. zaken in bij de gerechten. Het aantal afgehandelde zaken was ook ongeveer 1,4 mln. Het aantal ingekomen zaken lag ongeveer op hetzelfde niveau als in 2022. Het aantal afgehandelde zaken nam met 2 procent toe. Zowel de instroom als het aantal afgehandelde zaken waren lager dan aanvankelijk bij de begroting was geraamd.

In het jaarverslag van de Rechtspraak, uitgebracht door de Raad voor de rechtspraak, dat tevens aan de Kamer wordt aangeboden, wordt meer gedetailleerd ingegaan op de diverse ontwikkelingen binnen de rechtspraak in 2023.

Bijdragen ZBO’s en RWT’s

Autoriteit persoonsgegevens (AP)

De AP is de onafhankelijke toezichthouder in Nederland die de bescherming van persoonsgegevens bevordert en bewaakt. Het budget is gedurende 2023 met bijna € 1,9 mln. verhoogd, wat vrijwel volledig loon- en prijsbijstelling omvat. Als onafhankelijke toezichthouder heeft de AP de vrijheid om te bepalen hoe zij deze middelen over haar verschillende taken verdeelt.

College voor de Rechten van de Mens

Het College voor de Rechten van de Mens (hierna: het College) is het nationale mensenrechteninstituut van Nederland. Als onafhankelijk toezichthouder belicht, beschermt en bevordert het College de mensenrechten in Europees en Caribisch Nederland. Daartoe voert het College de taken uit die door de Wet College voor de Rechten van de Mens zijn opgedragen. Het College doet onderzoek, adviseert de regering en het parlement, rapporteert aan internationale comités, geeft voorlichting, bevordert mensenrechteneducatie en oordeelt in individuele gevallen over discriminatie. Het College is tevens toezichthouder voor het VN-verdrag handicap. Het rapporteert jaarlijks over de manier waarop dat verdrag in Nederland wordt uitgevoerd en nageleefd.

Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen (NRGD)

Het NRGD waarborgt en bevordert de kwaliteit van de inbreng van deskundigen in de rechtsgang. Zij doen dit door het normeren van deskundigheidsgebieden en het toetsen en registreren van deskundigen (bv. een psycholoog of DNA-deskundige). Het NRGD is onafhankelijk en heeft een wettelijke basis (Wet deskundigen in strafzaken).

Stichting Advisering Bestuursrechtspraak (StAB)

De StAB adviseert, door middel van deskundigenberichten, op verzoek van de Raad van State en de rechtbanken over geschillen op het terrein van de fysieke leefomgeving zoals milieu, ruimtelijke ordening, bouw en schade. De StAB heeft een wettelijke basis (Wet milieubeheer en Wet ruimtelijke ordening) en is onafhankelijk.

Subsidies

Subsidie Rechtspleging

De subsidie wordt aan de Nederlandse Vereninging voor Rechtspraak (NVvR) verstrekt voor de activiteiten die de NVvR in de hoedanigheid van beroepsvereniging uitvoert. Onderdeel daarvan is fungeren als spreekbuis voor de beroepsgroepen van rechters en officieren van justitie en gevraagd en ongevraagd adviseren bij wetgeving die deze beroepsgroepen raken.

Subsidie Wetgeving (DWJZ)

De subsidie wetgeving betreft een bijdrage aan de Stichting Recht en Overheid en aan het Nederlands Juristencomité. Deze subsidie is bedoeld voor de bescherming van de mensenrechten.

Ontvangsten

Griffie

Het Ministerie van JenV ontvangt griffierechten van burgers, overheden, bedrijven en andere rechtspersonen die civiele of bestuursrechtelijke procedures starten. De griffierechten-ontvangsten waren in 2023 circa € 3 mln. hoger dan geraamd. Dit komt omdat de instroom aan zaken waarbij sprake is van een te betalen griffierecht iets hoger was dan geraamd bij het opstellen van de begroting 2023.

Ontvangsten overig

Als gevolg van een overschrijding van de liquiditeitsnorm bij de Raad voor rechtsbijstand (verhouding tussen kortlopende bezittingen en kortlopende schulden) ultimo 2022 en de daaruit volgende terugbetaling aan JenV, zijn de ontvangsten met € 90,8 mln. verhoogd.Voor de AP staat een verwachte ontvangsten van 5 mln. euro. Het bedrag heeft betrekking op te verwachte opgelegde boetes door de AP. Het bedrag wordt geïnd door het CJIB en doorgestort naar het departement. Van de 2,9 mln. aan ontvangsten moet nog € 2 mln worden doorgestort. Daarnaast is er een tegenvaller van € 4,1 mln doordat een groot aantal facturen van het BFT al in 2022 zijn beaald.