Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) werkt aan een slagvaardig en betrouwbaar openbaar bestuur waarop inwoners kunnen vertrouwen. Een openbaar bestuur dat samen met de samenleving in staat is de maatschappelijke opgaven op te lossen. Veranderingen in onze maatschappij beïnvloeden hoe ons bestuur en onze democratie werkt. Om waarden als legitieme besluitvorming, slagkrachtig openbaar bestuur en transparantie daarbij te behouden en democratische waarden en vrijheden te borgen en versterken, is continue aandacht nodig voor de werking en inrichting van democratie en bestuur.

De Minister van BZK heeft de zorg voor het goed functioneren van het openbaar bestuur van ons land.

Burgers verlangen in toenemende mate maatwerk van de overheid. Dat vraagt om een overheid die in kan spelen op hun individuele behoeften en om kan gaan met uiteenlopende maatschappelijke opgaven op verschillende schaalniveaus. Daarnaast zijn er grote maatschappelijke opgaven die we als overheden alleen samen met de samenleving kunnen oplossen. Om hier goed op in te kunnen spelen organiseren we de overheid zo dicht mogelijk bij de burger en met betrokkenheid van de burger.

Met het oog op de doelen binnen dit beleidsartikel is een gezamenlijk inzet van gemeenten, provincies, waterschappen en het Rijk nodig. Niet alleen om zo effectief en efficiënt mogelijk te werken, maar met voortdurende aandacht voor de legitimatie van het overheidshandelen. De belangrijkste pijler daarin is de democratische legitimatie, maar vloeit die legitimatie ook voort uit het dagelijks contact tussen overheid en burger.

De slagvaardigheid en legitimatie van het openbaar bestuur vraagt om een zo helder mogelijke taakverdeling tussen de overheden, financiering die daarbij aansluit, draagkracht in de uitvoering, onderlinge afstemming en samenwerking, betrokkenheid van burgers, ruimte voor maatwerk en zorg voor en toerusting van de mensen werkzaam in het openbaar bestuur.

De basis hiervoor ligt in de Grondwet, de Gemeente- en Provinciewet, de Financiële-verhoudingswet, de Wet gemeenschappelijke regelingen, de Kieswet, de Wet financiering politieke partijen en de Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek.

De Minister van BZK heeft hierin een stimulerende, financierende, regisserende en uitvoerende rol.

Stimuleren

Om de slagvaardigheid van het openbaar bestuur te versterken stimuleert de Minister van BZK de samenwerking tussen overheden en het werken als één overheid, onder meer via het interbestuurlijk programma (IBP) en de regiodeals. De minister bevordert innovatieve werkwijzen via Agenda stad en de City Deals.

Ter versterking van het democratisch bestel werkt de Minister van BZK aan een sterkere verbinding van inwoner en overheid, aan betere toerusting en ondersteuning van politieke ambtsdragers en aan een weerbaarder bestuur. De minister stimuleert en faciliteert betrokken partijen en draagt zorg voor kennisontwikkeling en –verspreiding. Concrete voorbeelden zijn het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie en Netwerk Weerbaar bestuur.

Financieren

Op basis van de Financiële-verhoudingswet is de Minister van BZK - samen met de Staatssecretaris van Financiën (de fondsbeheerders) - verantwoordelijk voor het beheer van het gemeente- en provinciefonds. De middelen voor beide fondsen kennen een eigen begroting (gemeentefonds en provinciefonds) maar het beheer kan niet los gezien worden van de rest van het stelsel. Op basis van de Gemeente- en Provinciewet is de Minister van BZK verantwoordelijk voor het stelsel van decentrale belastingen.

Tevens financiert de Minister van BZK de rechtspositionele regelingen van (voormalige) politieke ambtsdragers.

Regisseren

Op basis van de Financiële-verhoudingswet (artikel 2) coördineert de Minister van BZK de inzet van het Rijk ter bekostiging van het takenpakket van gemeenten en provincies. Op basis van de Gemeente- en Provinciewet is de Minister van BZK daarnaast verantwoordelijk voor de interbestuurlijke verhoudingen en het rijksbeleid dat de medeoverheden raakt. De minister coördineert hierbij het overleg tussen het Rijk en de medeoverheden. Door de Wet gemeenschappelijke regelingen waarvoor de Minister van BZK verantwoordelijk is, kunnen gemeenten, provincies en waterschappen samenwerken in publiekrechtelijke constructies.

Betrouwbare en transparante verkiezingen zijn essentieel voor het vertrouwen in de democratie. De Minister van BZK is verantwoordelijk voor de Kieswet, die de verkiezingen voor de leden van de Eerste Kamer en Tweede Kamer der Staten-Generaal, het Europees Parlement, Provinciale Staten, algemene besturen van waterschappen, eilandsraden en gemeenteraden regelt.

Om de leefbaarheid te vergroten in ondermijningsgevoelige gebieden kan de Minister van BZK op basis van de Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek op verzoek van de gemeenteraad wooncomplexen of straten aanwijzen waarin aan woningzoekende huurders eisen kunnen worden gesteld of voorrang wordt verleend. Op basis van de Wet aanpak woonoverlast (artikel 151d Gemeentewet) is de Minister van BZK stelselverantwoordelijk om hiermee gemeenten de mogelijkheid te bieden ernstige en herhaaldelijke hinder voor omwonenden tegen te gaan door middel van het opleggen van een gedragsaanwijzing.

Uitvoeren

Politieke partijen vervullen een cruciale rol in de democratie. De Minister van BZK voert de Wet financiering politieke partijen uit en financiert deze ook.

De Minister van BZK geeft uitvoering aan het Nederlandse decoratiestelsel en aan de ontslag- en benoemingsprocedures van burgemeesters, Commissarissen van de Koning en leden van de Hoge Colleges van Staat.

Om het stelsel van het openbaar bestuur te ondersteunen voert de minister onderzoek uit en ontwikkelt zij kennisproducten, zoals de Staat van het Bestuur en de website www.waarstaatjegemeente.nl.

Scholieren naar parlement

Het kabinet-Rutte III heeft in het Regeerakkoord «Vertrouwen in de Toekomst» opgenomen dat alle kinderen tijdens hun schooltijd het parlement bezoeken. Voor de uitvoering van deze maatregel vindt een geleidelijke verhoging van de subsidie aan ProDemos plaats, zodat meer scholieren mee kunnen doen. De geleidelijke groei van het aantal leerlingen dat in 2020 het parlement zou bezoeken, is echter niet gerealiseerd vanwege de uitbraak van corona en de daarmee samenhangende getroffen maatregelen. In de eerste drie maanden van 2020 heeft ProDemos in Den Haag het beoogde aantal leerlingen ontvangen (31.485 leerlingen). Vanaf half maart 2020 zijn de (fysieke) programma’s stilgelegd. Vanaf eind augustus 2020 was er beperkt ruimte voor bezoeken van scholen aan het parlement en hebben in totaal 1.799 leerlingen ProDemos bezocht in Den Haag. Vanaf de eerste lockdown is direct ingezet op online aanbod. De fysieke gastlessen in het land zijn doorontwikkeld tot digitale gastlessen met de titels Belastingbazen en Grondrechten. Als alternatief voor het bezoek aan Den Haag zijn online lessen aangeboden met de titel Politiek Online, waarbij leerlingen in gesprek konden gaan met een Tweede Kamerlid. De online lessen zijn gevolgd door enkele honderden leerlingen uit het voortgezet onderwijs en MBO.

Leefbaarheid en Veiligheid

In 2020 is het interbestuurlijk programma Leefbaarheid en Veiligheid gestart met een verkenning van de mogelijkheden van een meerjarige rijksinzet voor een integrale maatwerkaanpak van (stedelijke) gebieden waar de leefbaarheid en veiligheid onder druk staan. Voor deze verkenning zijn pilots gestart in vijftien gemeenten. Daarnaast zijn meerdere onderzoeken afgerond, onder meer naar de succesfactoren van een integrale wijkaanpak en de knelpunten. Tevens zijn in 2020 verschillende instrumenten ontwikkeld, bijvoorbeeld om de maatschappelijke kosten en baten van een integrale aanpak van de leefbaarheid en veiligheid in wijken en buurten te bepalen. Met een brede coalitie van partners zijn effectieve werkwijzen en goede voorbeelden voor bestuurders, beleidsmakers en buurtmakers toegankelijk gemaakt, via onder andere www.wijkwijzer.org.

Herijking gemeentefonds

De fondsbeheerders – de Minister van BZK en de Staatssecretaris van Financiën-Fiscaliteit en Belastingdienst – hebben de Tweede Kamer in 2020 op twee momenten geïnformeerd over de stand van zaken van de herijking van de middelen van het gemeentefonds, zowel voor het klassieke domein als voor het sociale domein. In het voorjaar over het feit dat vervolgonderzoek voor met name de middelen van het klassieke deel van het gemeentefonds noodzakelijk was (Kamerstukken II 2019/20, 35300 B, nr. 15). In december is de Tweede Kamer geïnformeerd dat de vervolgonderzoeken waren afgerond en dat besluitvorming over de invoering van de verdeling aan het volgend kabinet wordt gelaten. De beoogde inwerkingtreding van de nieuwe verdeling is 1 januari 2023 (Kamerstukken II 2020/21, 35570 B, nr. 13). Reden hiervoor is de huidige financiële positie van gemeenten en de nog lopende gesprekken met gemeenten over onder andere de toereikendheid van de financiering van de jeugdzorg. Het volgend kabinet kan over de omvang en de verdeling in samenhang een besluit nemen. Om de besluitvorming over de verdeling voor het volgend kabinet goed voor te bereiden worden zowel de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) als de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) om advies gevraagd over het nieuwe verdeelvoorstel.

In 2020 zijn procesafspraken gemaakt over de herziening van de financiële verhoudingen met provincies. De fondsbeheerders hebben met het Interprovinciaal overleg (IPO) afgesproken te streven naar een herijking van het verdeelmodel van het provinciefonds. Daarnaast werken de fondsbeheerders samen met de provincies aan een verkenning naar bouwstenen voor een toekomstig provinciaal belastinggebied. De Tweede Kamer is hier in december 2020 nader over geïnformeerd (Kamerstukken II 2020/21, 35570 B, nr. 13).

Herziening uitkeringsstelsel

Er wordt door de fondsbeheerders gewerkt aan een herziening van de Financiële-verhoudingswet. Hierbij worden ook verschillende uitkeringsvormen onderzocht voor situaties waarin het Rijk samenwerkt met één of meer gemeenten en/of provincies aan de realisatie van een gezamenlijke opgave. Begin 2020 is een conceptwetsvoorstel voorgelegd ter consultatie aan onder andere de VNG, het IPO en de Algemene Rekenkamer. Hierover is de Kamer in het voorjaar van 2021 geïnformeerd.

Uitgaven

1.1 Bestuur en regio

Subsidies (regelingen)

Oorlogsgravenstichting (OGS)

Namens de Nederlandse overheid onderhoudt de Oorlogsgravenstichting (OGS) wereldwijd ongeveer 50.000 graven van Nederlandse oorlogsslachtoffers. Deze graven liggen in meer dan vijftig landen, verspreid over vijf continenten. Het zwaartepunt ligt daarbij in Indonesië. Tevens verzorgt de Stichting ruim 10.000 graven van militairen van de geallieerde strijdkrachten in Nederland. OGS heeft een subsidie ontvangen voor de uitvoering hiervan op basis van de Subsidieregeling Oorlogsgravenstichting 2019-2022.

Bestuur en regio

COELO

Het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) heeft de jaarlijkse subsidie ontvangen voor informatieverstrekking over lokale lasten aan burgers en bedrijven. Daarnaast is een incidentele subsidie toegekend voor het uitvoeren van twee verdiepingsonderzoeken. Het eerste verdiepingsonderzoek heeft nieuwe inzichten opgeleverd in de effecten van zelf-opgelegde belastingplafonds op het lastenniveau van Nederlandse gemeenten. Het tweede onderzoek heeft in kaart gebracht welke electorale gevolgen het heeft wanneer partijen in de gemeenteraad bestuursverantwoordelijkheid nemen. Wordt dit door de kiezers beloond of bestraft?

Dag van de Stad

De vierde Dag van de Stad vond op 16 november 2020 plaats, in Nijmegen. Het thema was ‘Veerkracht’. Hiervoor is een subsidie verstrekt aan Stichting Platform 31. Vanwege de corona situatie was dit een onlinecongres. Er waren achthonderd deelnemers online aanwezig, waaronder actieve inwoners, wetenschappers, bedrijven en maatschappelijke organisaties, om samen te werken aan innovatieve oplossingen voor stedelijke vraagstukken.

City Deals

In 2020 zijn twee City Deals afgerond (Klimaatadaptatie en Voedsel) en zijn er vijf nieuwe City Deals gestart (Openbare Ruimte, Ruimte voor Lopen, Slimme Stad, Lokale Weerbaarheid Cybercrime en Circulair en Conceptueel Bouwen). Stichting Platform 31 heeft subsidie ontvangen voor het ontwikkelen van een ondersteuningsprogramma City Deals en de doorontwikkeling van Agenda Stad om een constante bijdrage te kunnen leveren aan de duurzame ontwikkelingsdoelen (Sustainable Development Goals) waaronder doelstelling 11: Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam.

In het kader van de Community of Practice van City Deals zijn er in 2020 drie bijeenkomsten en drie thema sessies georganiseerd. Doel van de Community of Practice is om van en met elkaar te leren over de City Deal aanpak.

Kenniscentrum Europa Decentraal (KED)

Er is subsidie verstrekt aan het Kenniscentrum Europa Decentraal. Het KED heeft een subsidie van het Ministerie van BZK, het IPO, de VNG en de Unie van Waterschappen (UvW) ontvangen voor het geven van voorlichting en advies aan gemeenten, provincies, waterschappen en decentrale samenwerkingsverbanden over de toepassing van Europees recht en beleid. Naast de subsidie voor de reguliere dienstverlening heeft het KED subsidie ontvangen voor de uitvoering van een aantal taken voor het Coördinatiepunt Staatssteun Decentrale Overheden (CSDO). Het KED zet deze subsidie in voor het begeleiden van decentrale overheden bij het kennisgeven van hun steunmaatregelen aan de Europese Commissie en voor de werkzaamheden met betrekking tot de jaarlijkse staatssteunrapportage.

Grensoverschrijdende jongerenevenementen

Het subsidieprogramma Onbegrensd voor grensoverschrijdende jongerenevenementen is door de coronacrisis van off-line naar on-line gegaan. Met organisaties die geïnteresseerd waren om gebruik te maken van de ondersteuningsmogelijkheden van het programma Onbegrensd, is gezocht naar nieuwe data of online invulling van de evenementen. Zo vonden in het najaar verschillende digitale schoolbezoeken plaats. Ondanks de mogelijkheid om naar een online event te gaan, is een groot deel van de aanvragen aan het einde van 2020 in verband met het coronavirus geannuleerd (in het jaar 2020 waren in totaal 24 aanvragen, waarvan 5 organisaties de subsidie hebben ontvangen).

Opdrachten

Bestuur en regio

Kennis

In 2020 heeft het Ministerie van BZK overheden ondersteund door actief bij te dragen aan de kennisopbouw en -uitwisseling in het openbaar bestuur en een feitelijke basis te creëren voor goede afspraken in de regio en in Den Haag. Er is via opdrachtverlening gebouwd aan meer en systematisch inzicht in de regionale samenwerkingsverbanden waarbij decentrale overheden betrokken zijn, netwerkvorming en interbestuurlijke samenwerking. De Staat van het Bestuur 2020 is opgemaakt en een nadere duiding vanuit onder meer de wetenschap en bestuurspraktijk is toegevoegd. Samenhangend hiermee is het online Festival van het Bestuur (datum: 11 februari 2021) voorbereid, waarbij de verbinding tussen kennis, beleid en praktijk centraal staat. Ook was en is het Ministerie van BZK als cofinancier en partner betrokken bij de verkenning en ontwikkeling van een kennisinfrastructuur voor álle overheden. In 2020 zijn diverse monitoren voortgezet en doorontwikkeld, waaronder Financiën decentrale overheden (www.findo.nl) en Regio Deal Lab Governance.

Genoemde kennisproducten hebben het feitelijk inzicht in de werking van opgavegericht maatwerk en (inter)bestuurlijke samenwerking bij overheden vergroot. De nieuwe Staat van het Bestuur toont aan, dat de basis van onze decentrale democratie en bestuur smal is. Dit zijn belangrijke opbrengsten voor het toekomstige beleid.

City Deals

In 2020 zijn twee City Deals afgerond (Klimaatadaptatie en Voedsel) en zijn er vijf nieuwe City Deals gestart (Openbare Ruimte, Ruimte voor Lopen, Slimme Stad, Lokale Weerbaarheid Cybercrime en Circulair en Conceptueel Bouwen). Stichting Platform 31 heeft de opdracht gekregen om een symposium voor de start van een City Deal te organiseren. Bij de opstart en de lopende City Deals is veel gecommuniceerd.

In het kader van de Community of Practice van City Deals zijn er in 2020 drie bijeenkomsten en drie themasessies georganiseerd. Doel van de Community of Practice is om van en met elkaar te leren over de City Deal aanpak. Hiervoor is een opdracht gegeven om onderzoek te doen naar de kennis over City Deals onder projectleiders.

Bevolkingsdaling

Maatschappelijke opgaven hebben vaak een ander of sterker effect in gebieden aan de randen van het land. In 2020 zijn, als onderdeel van regio deals, met krimp- en grensregio’s gebiedsgerichte afspraken gemaakt om de economische groei en de sociale en fysieke leefbaarheid te versterken en de kansen van grensoverschrijdende samenwerking te benutten (Kamerstukken II 2019/20, 29697, nr. 81). Ook is met twee expertisetrajecten vanuit het Actieplan Bevolkingsdaling een impuls gegeven aan kennisuitwisseling over de woningmarkt en klimaat- en energietransitie in krimpgebieden. Er is een onderzoek uitgevoerd naar de woningmarktopgaven tot 2040 in krimpgebieden en een onderzoek naar onderbouwing van interventies voor de transformatie van de particuliere woningvoorraad. Hiernaast heeft er onderzoek plaatsgevonden naar de betaalbaarheid van de warmtetransitie voor particuliere woningeigenaren in krimpgebieden. Platform 31 heeft in opdracht van het Ministerie van BZK een onderzoek uitgevoerd naar de relatie tussen stad en platteland als het gaat over de energietransitie. Daarnaast zijn er masterclasses en webinars georganiseerd en is er een podcast gemaakt over de woningmarktopgave in krimpregio’s.

Diverse opdrachten

In het pakket Wind in de zeilen is tussen het Rijk en de Zeeuwse partijen afgesproken om onderzoek te doen naar de ontvlechting van waterbedrijf Evides uit de Provinciale Zeeuwse Energie Maatschappij (PZEM) en naar de voor- en nadelen van mogelijkheden om de regio hierin te ondersteunen, met het doel daarna een besluit te nemen. Voor dit onderzoek is opdracht gegeven door het Ministerie van BZK in afstemming met de provincie Zeeland, de Ministeries van Financiën, Economische Zaken en Klimaat (EZK), Infrastructuur en Waterstaat (IenW) en andere betrokken partijen.

In 2020 zijn enkele onderzoeken uitgevoerd naar kansen en grensbelemmeringen in grensregio’s. Over de resultaten en vervolgstappen wordt de Kamer begin 2021 geinformeerd.

Bijdrage aan zbo's/rwt's

Diverse bijdragen

De VNG heeft een bijdrage ontvangen voor het ondersteunen van gemeenten in het kader van de coronacrisis. De VNG heeft een juridische helpdesk voor gemeenten opgericht voor vragen over de Tijdelijke wet maatregelen Covid-19, er zijn handreikingen voor gemeenten uitgebracht en webinars georganiseerd. Ook is ondersteuning geboden aan gemeenten bij het omgaan met effecten van de maatregelen op het gebruik van de openbare ruimte.

Ondanks de maatregelen rondom het coronavirus waren de regioadviseurs van het Verbindend Landelijk Ondersteuningsteam (VLOT) in 2020 onverminderd actief in de regio’s. De activiteiten waren erop gericht om de regionale samenwerking te ondersteunen en te versterken op het gebied van bestuur, zorg en veiligheid en (verbindende) thema’s uit het Interbestuurlijk Programma (IBP). Daarnaast zijn middelen ingezet voor kennisbevordering en intervisie voor de regioadviseurs, en voor een verkenning naar de inrichting van een duurzame ondersteuningsstructuur en de borging van VLOT.

Om gemeenten te ondersteunen bij het krijgen van grip op hun financiën in het sociaal domein heeft de VNG (met financiële bijdrage van het Ministerie van BZK) ook in 2020 expertadvies aangeboden in de vorm van een onafhankelijke visitatiecommissie. De visitatiecommissie heeft als primaire taak om gemeenten te ondersteunen en maakt daarnaast landelijke trends inzichtelijk. In tussenrapportages worden gebundelde bevindingen weergegeven en systeemvraagstukken naar voren gebracht. Daarnaast worden naar aanleiding van de visitaties regionale en provinciale bijeenkomsten gehouden. Ook wordt doorlopende ondersteuning, onder meer voor het implementeren van de adviezen, beschikbaar gesteld in het kennisnetwerk Grip op het sociaal domein.

In 2020 zijn verschillende bijdragen beschikbaar gesteld voor het IBP aan de VNG, ICTU en de UvW. Doel van het IBP is om als Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen samen tot betere oplossingen te komen voor grote maatschappelijke opgaven zoals geformuleerd in de programmastart Interbestuurlijk Programma (IBP) (Kamerstukken II 2017/18, 29362, nr. 266). Het Ministerie van BZK is onder andere verantwoordelijk voor het monitoren van de voortgang en het versterken van de interbestuurlijke samenwerking binnen en tussen de opgaven. Met de beschikbaar gestelde middelen is onder andere ingezet op het ondersteunen en bevorderen van de voortgang van de opgaven. Dit is gedaan door waar nodig inhoudelijke experts in te zetten, ondersteuningsstructuren op te zetten en daarbij ook ondersteuning te bieden in de regio. Daarnaast zijn er artikelen verschenen op het platform Overheid van Nu om kennis uit te wisselen en te verdiepen rondom interbestuurlijke samenwerking en is een start gemaakt met een leer- en inspiratietraject gericht op het inrichten en werkend houden van een goede interbestuurlijke samenwerking op een aantal opgaven. Daarnaast was er een essay van de NSOB (Leren van doen) en een gelijknamig webinar. Conform afspraken wordt er op gezette tijden over het IBP-budget aan het Ministerie van BZK gerapporteerd. De meest recente rapportage, ‘De eerste verantwoordingsrapportage van het Interbestuurlijk programma (IBP) fase 2’, werd op 7 januari 2021 naar het Ministerie van BZK gestuurd.

Er is een bijdrage beschikbaar gesteld aan de VNG, ten behoeve van het NIOD onderzoek naar de rol van de VNG en het Nederlands bestuur tijdens oorlog, crisis en herstel. Het NIOD onderzoek is in 2020 gestart en loopt tot 2024.

Daarnaast heeft de VNG een bijdrage ontvangen die het mede mogelijk maakt een boek de ontwikkelen getiteld ‘Zo werkt het sociaal domein’. Het doel van deze publicatie is professionals in het sociaal domein, bestuurders en beleidsmakers (van aanbieders en overheden), en toezichthouders te voorzien van de meest essentiële informatie over het sociaal domein. In 2020 is het project opgestart, inhoud opgehaald en verwerkt, en is aan het schrijven van teksten gewerkt.

Bijdrage aan medeoverheden

Compensatiepakket Zeeland

Als onderdeel van het pakket Wind in de Zeilen heeft het Ministerie van BZK namens de Staat der Nederlanden een vergoeding uitgekeerd van € 2 mln. uit aan de gemeente Vlissingen voor vertraging van inkomsten uit de onroerende zaakbelasting (OZB). Het beoogde Justitieel Complex Vlissingen wordt op een latere datum gerealiseerd dan de eerder beoogde marinierskazerne (Kamerstukken II 2019/20, 24587, nr. 782). Hierdoor kan de gemeente pas op een later tijdstip eventuele onroerende zaakbelasting heffen. Tussen de partijen is besloten tot de genoemde vergoeding.

Lokale culturele voorzieningen

Op 31 augustus 2020 is een nieuw compensatiepakket voor gemeenten en provincies afgekondigd ter bestrijding van de kosten en gederfde inkomsten vanwege corona. Voor provincies is voor het onderwerp lokale culturele voorzieningen een bedrag van € 8 mln. beschikbaar gekomen. Dit bedrag was bestemd voor het compenseren van provincies voor de extra kosten die ze gemaakt hebben om de primair provinciaal gesubsidieerde culturele instellingen te compenseren voor inkomsten die deze instellingen zijn misgelopen voor de periode van begin maart tot 1 juni 2020 vanwege de corona-maatregelen van het kabinet. De uitkering wordt besteed aan de verstrekking van subsidies en bijdragen aan primair provinciaal gesubsidieerde culturele instellingen ter dekking van gederfde inkomsten als gevolg van de corona-maatregelen van het kabinet die niet uit hoofde van andere regelingen of bijdragen worden gedekt.

Bijdrage aan (inter-)nationale organisaties

Bijdragen internationaal

Het European Knowledge Network (EUKN) heeft de jaarlijkse contributie ontvangen voor het lidmaatschap van Nederland van dit instrument voor transnationale en interregionale samenwerking. Het EUKN heeft met deze bijdrage onder andere seminar Urban Agenda for the EU Partnerships in the Spotlight georganiseerd tijdens de European Week of Cities and Regions, plus een aantal General Assemblies, waar het Ministerie van BZK vice-voorzitter is. Het doel van de activiteiten van EUKN is het delen van kennis over stedelijk beleid, de NL positie en het netwerk van de Europese Agenda Stad, een van de vijf EU-prioriteiten van BZK.

1.2 Democratie

Subsidies (regelingen)

Politieke partijen

Politieke partijen krijgen subsidie op grond van de Wet financiering politieke partijen (Wfpp). Een politieke partij komt voor subsidie in aanmerking als zij voldoet aan een aantal in deze wet genoemde voorwaarden. In 2020 ontvingen dertien politieke partijen subsidie. Als gevolg van de motie-Jetten c.s. (Kamerstukken II 2019/20, 35300, nr. 19; Kamerstukken II 2019/20, 35300 IIA, nr. 8) werd het beschikbare budget voor de subsidie voor de politieke partijen met ingang van 2020 jaarlijks met € 8,65 mln. verhoogd. Hiervan is in 2020 80% als voorschot uitgekeerd, conform de Wfpp. T/m 2024 betreft de verhoging van het budget jaarlijks € 8,65 mln. en met ingang van 2025 structureel € 5 mln.

Daarnaast is bij de eerste suppletoire begroting 2020 van het Ministerie van BZK (Kamerstukken II 2019/20, 35450 VII, nr. 1) een bedrag van circa € 0,5 mln. overgeboekt vanuit het Ministerie van Buitenlandse Zaken conform de Wfpp. Deze middelen gebruiken politieke partijen voor de steun die zusterpartijen in het buitenland geven aan de opbouw van een solide functionerend democratisch meerpartijensysteem.

Comité 4/5 mei

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft de jaarlijkse subsidie ingezet om bewustwording en kennis, dialoog en debat over vrijheid te bevorderen over de onderwerpen democratie, de rechtstaat en burgerschap. Het is gebruikelijk dit over te brengen via het inhoudelijke programma van het Bevrijdingsfestival op 5 mei, maar door de coronamaatregelen was dit in 2020 niet mogelijk. Er is uitgeweken naar online activiteiten en social media.

ProDemos

Een belangrijk doel van de subsidie voor ProDemos is het organiseren van bezoeken aan het parlement en het bijbehorende educatieve programma. Vanwege de coronamaatregelen is dit doel voor een groot deel niet bereikt. Vanaf de eerste lockdown is direct ingezet op online lesaanbod.

Verbinding inwoner en overheid

Voor de uitvoering van de activiteiten binnen het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie (DiA) is subsidie verstrekt aan de VNG (Kamerstukken II 2019/20, 35570 VII, nr. 8) ter versterking van de lokale democratie. Bestuurders, volksvertegenwoordigers en ambtenaren maakten uitgebreid gebruik van het ondersteuningsaanbod dat vanuit DiA is geboden. De middelen van het programma helpen hen om nieuwe werkwijzen en activiteiten te ontwikkelen, te leren en daarmee de lokale democratie te versterken, bijvoorbeeld een online leeromgeving voor gemeenteraadsleden, goede voorbeelden van nieuwe digitale participatietools en bijeenkomsten en trainingen voor bestuurders.

De Landelijke Vereniging Kleine Kernen (LVKK) en het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners (LSA) voerden activiteiten uit op het gebied van de versterking van de lokale democratie in kleine kernen en dorpen en de betrokkenheid van bewoners. Prodemos organiseerde de cursus Politiek Actief, zodat mensen laagdrempelig kunnen kennismaken met gemeentebestuur en de gemeentepolitiek.

Meerdere universiteiten ontvingen subsidie ten behoeve van het onderzoeksprogramma Corona als stresstest voor het openbaar bestuur onder leiding van de Thorbeckehoogleraar, zie www.coronapapers.nl.

Aan Statenlid.nu is subsidie verstrekt voor het doorontwikkelen van de digitale leeromgeving voor Statenleden en Algemeen Bestuurleden (Waterschappen).

ProDemos ontving ook in 2020 subsidie ten behoeve van het Kennispunt Lokale Politieke Partijen. VNG (Connect) organiseert in in samenwerking met het Kennispunt het eerste landelijk congres van lokale politieke partijen in februari 2021.

Ter bevordering van mediawijsheid en weerbaarheid van de samenleving tegen desinformatie ontving Netwerk Mediawijsheid ook in 2020 een subsidie voor het project «BeeReal» waarin verschillende organisaties samenwerken aan een aanpak gericht op de ontwikkeling van vaardigheden en bewustzijn van jongvolwassenen binnen het (beroeps-)onderwijs.

Er is in 2020 geen Democratiefestival georganiseerd; wel zijn subsidies verstrekt voor het voorbereiden en organiseren van het Democratiefestival in 2021. Ook is subsidie verstrekt aan het Prinsjesfestival dat in 2020 werd gehouden. Rekening houdend met alle geldende maatregelen en beperkingen vanwege corona lukte het toch om het merendeel van de geplande programmaonderdelen van Prinsjesfestival met als thema «Vrij blijven, vrijheid is een werkwoord» door te laten gaan. Soms was er zelfs sprake van een breder bereik vanwege de uitbreiding met online activiteiten. Zo deden er toch nogzes MBO scholen uit zes verschillende provincies mee aan PrinsjesBurger en zaten er ruim vierhonderd gasten op het Lange Voorhout, keurig 1,5 meter uit elkaar, te ontbijten tijdens het PrinsjesOntbijt. Dit laatste onderdeel werd geïntegreerd met PrinsjesHatwalk, zodat het één diende als voorstelling voor het ander.

In lijn met de afspraken gemaakt in de Bestjoersôfspraken Fryske Taal en Kultuer (BFTK) 2019-2023 ontving de Rijksuniversiteit Groningen een jaarlijkse subsidie voor de leerstoel Friese taal- en letterkunde.

Toerusting en ondersteuning politieke ambtdragers

Diverse organisaties, zoals de beroeps- en belangenverenigingen voor burgemeesters, raadsleden, griffiers, wethouders en Statenleden ontvingen subsidie voor intervisie en adequate (digitale) opleidingsprogramma’s voor politieke ambtsdragers. In 2020 is er in het kader van kennisontwikkeling binnen de Ontwikkelagenda Wethouders daarnaast geïnvesteerd in een Onderzoeksagenda.

In het kader van het actieplan politieke ambtsdragers met een beperking (Kamerstukken II 2019/20, 24170, nr. 240) zijn verschillende subsidies verstrekt om de politieke participatie door deze groep te versterken. ProDemos is bezig met het (digtiaal) toegankelijker maken van de cursus Politiek Actief voor deze groep. Stichting Zorgbelang Inclusief is gestart met een traject ter ondersteuning, coaching en werving van kandidaat politici met een beperking in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 en onderzoekt het instellen van een centraal informatiepunt, waarin kennis en expertise wordt uitgewisseld door diverse betrokken organisaties. Stichting Movisie is gestart met een traject om samen met een aantal gemeenten de politieke en beleidsparticipatie van mensen met een lichtverstandelijke beperking te versterken.

Weerbaar bestuur

Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) ontving subsidie om de woningscans voor politieke ambtsdragers en het begeleiden van leerkringen voor impulsgemeenten voor te zetten. Het Nederlands Genootschap Burgemeesters (NGB) ontving een bijdrage als projectleider van het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur.

In 2020 is de ondersteuning van gemeenten voortgezet om kennis en ervaringen uit te wisselen over de toepassing van de Wet aanpak woonoverlast (het opleggen van gedragsaanwijzingen door de burgemeester) (zie ook de beleidsreactie en rapport ‘Tussentijdse evaluatie Wet aanpak woonoverlast' Kamerstukken II 2019/20, 32847, nr. 651). Via kennisbijeenkomsten zijn gemeenten ondersteund bij de gebiedsgerichte aanpak van ondermijnende criminaliteit, zowel in kader van de impuls weerbaar bestuur, als in kader van de uitvoering van de actieagenda Vakantieparken 2018-2020 (Kamerstukken II 2018/19, 32847, nr. 453).

De Nederlandse vereniging van Rekenkamers en Rekenkamercommissies (NVRR) en Vereniging Juridische Kwaliteitszorg Lokaal Bestuur (VJK) ontvingen subsidie voor verdere professionalisering van lokale rekenkamers en gemeentejuristen.

Vanuit het programma Leefbaarheid en Veiligheid zijn in 2020 verschillende subsidies verstrekt aan onder andere CCV, Platform 31, Movisie en het Verwey-Jonker Instituut. Deze (kennis)organisaties droegen in verschillende coalities bij aan handelingsperspectieven ter bevordering van de leefbaarheid en veiligheid in wijken en buurten. Voorbeelden zijn het Leernetwerk Leefbaarheid en Veiligheid (voor beleidsmakers, wijkprofessionals en bewoners) en het kennisplatform WijkWijzer.org, waarop alle effectieve werkwijzen en goede voorbeelden van gebiedsgerichte aanpakken van leefbaarheid en veiligheid toegankelijk zijn gemaakt.

Opdrachten

Verbinding inwoner en overheid

Verkiezingen

Ter voorbereiding op de verkiezingen (herindelingsverkiezingen in november 2020 en Tweede Kamerverkiezing in maart 2021) in tijden van coronamaatregelen zijn verschillende activiteiten uitgevoerd. Er is inzicht verkregen in de beleving (houding, zorgen en wensen) van kiezers. Onder gemeenten is onderzocht in hoeverre zij in staat denken te zijn om de Tweede Kamerverkiezing met corona-maatregelen te organiseren. In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezing is een landelijke wervingscampagne gestart voor de werving van (meer) stembureauleden.

In mei 2020 is bij de Tweede Kamer een voorstel ingediend voor de Tijdelijke experimentenwet nieuwe stembiljetten (Kamerstukken II 2019/20, 35455, nr. 2). Doel van dit wetsvoorstel is om bij verkiezingen in het stemlokaal experimenten mogelijk te maken met twee nieuwe stembiljetten. Ter voorbereiding op de experimenten is verder gewerkt aan de ontwerpen van de voorzieningen die nodig zullen zijn, zoals het overzicht van kandidaten, een digitale oefenvoorziening, het stemhokje, een mal voor blinden en slechtzienden.

Naar aanleiding van het onderzoek "Checklist toegankelijkheidscriteria stembureaus 2018" over toegankelijkheid van stembureaus zijn de checklists hiervoor aangepast en is er meer uitleg beschikbaar gesteld over de toegankelijkheidscriteria zodat gemeenten beter weten met welke criteria zij rekening moeten houden.

Het Rathenau Instituut heeft een onderzoek uitgevoerd naar de impact van nieuwe technologieën op de verspreiding van online desinformatie (Kamerstukken II 2020/21, 30821, nr. 118).

De gemeente Den Haag ontving een eenmalige bijdrage vanuit het Gemeentefonds om de eigen ICT-systemen aan te passen om het mogelijk te maken aan kiezers buiten Nederland een elektronisch vervangend briefstembewijs toe te sturen (Kamerstukken II 2019/20, 35165). Hiermee komt dit veel eerder bij de kiezers aan dan bij verzending per post, zodat zij meer tijd hebben om hun briefstem terug te sturen naar het briefstembureau.

De gemeente Den Haag ontving verder een bijdrage vanuit het Gemeentefonds omdat de gemeente, als gevolg van het besluit van de Minister van Buitenlandse Zaken om bij de Tweede Kamerverkiezing van 2021 geen briefstembureaus in het buitenland in te stellen, veel meer briefstemmen moet verwerken, waarvoor meer mensen en grotere huisvesting benodigd zijn (Kamerstukken II 2020/21, 35165, nr. 30).

De Kiesraad ontving een bijdrage voor de ontwikkeling van de nieuwe versie van de programmatuur die gebruikt wordt om de verkiezingsuitslag te berekenen.

Versterking lokale democratie en bestuur

In het kader van DiA zijn onderzoeken uitgevoerd over de mogelijkheden tot de invoering van burgerfora en het voeren van digitale beraadslagingen. Voor het programma DiA is een monitor ontwikkeld en is een Atlas voor de Lokale democratie gepubliceerd.

Door ProDemos is een afwegingskader meervoudige democratie ontwikkeld als (digitaal) hulpmiddel voor gemeenten bij het kiezen van participatie-instrumenten. Verder zijn er onlinebijeenkomsten en een netwerkevent voor vrouwen in de politiek georganiseerd.

Er is een opdracht verleend voor een verkenning naar de rol van burgerbetrokkenheid bij de nog te starten conferentie Toekomst van Europa. Deze verkenning is in 2020 afgerond met een rapport.

Overig

In 2020 is het adviescollege dialooggroep slavernijverleden ingesteld, dat een dialoog gaat uitvoeren in verschillende maatschappelijke sectoren naar de doorwerking van het slavernijverleden in de hedendaagse samenleving. Het doel van de gesprekken is gericht op verbinding en een bredere erkenning van dit gedeelde verleden. Deze dialoog wordt in 2021 afgerond met een rapport aan de Minister van BZK.

Het Ministerie van BZK voerde het Actieplan Open Overheid 2018-2020 uit en heeft een nieuw plan voor 2020-2022 opgesteld. BZK was Point of Contact voor het Open Government Partnership (OGP) en organiseerde het Stakeholderforum Open Overheid.

Toerusting en ondersteuning politieke ambtsdragers

Ter ondersteuning van de primaire processen met betrekking tot de rechtspositie van politieke ambtsdragers zijn kosten gemaakt voor juridisch advies, softwaresystemen, assessments, sollicitatiekosten en medische begeleiding. De doelgroep bestaat voornamelijk uit (kandidaat) burgemeesters en commissarissen van de koning.

De handreiking ‘Burgemeesters: Benoeming, herbenoeming, klankbordgesprekken en afscheid’ uit 2016 is geactualiseerd en in lijn gebracht met de circulaire benoeming, herbenoeming, klankbordgesprekken en afscheid burgemeester uit 2017. De handreiking sluit nu beter aan op veranderingen in het burgemeestersambt en praktijken omtrent (her)benoeming, klankbordgesprekken en afscheid. Met beroepsverenigingen van burgemeesters, gemeenteraadsleden en griffiers, en met de kabinetten van Commissarissen van de Koning zijn praktische handvatten voor deze processen geformuleerd en is de ambitie beschreven om te werken aan een goede balans en mix van mensen in het openbaar bestuur. De vernieuwde handreiking is gepubliceerd op 18 december 2020.

Weerbaar bestuur

Ter versterking van de weerbaarheid van het bestuur zijn verschillende activiteiten uitgevoerd. Ten behoeve van periodieke kennisontwikkeling is de Monitor Integriteit en Veiligheid 2020 uitgevoerd onder alle decentrale politieke ambtsdragers. Er is een Integriteitscongres met masterclasses georganiseerd door het Nederlands Debat Centrum en Binnenlands Bestuur.

Onderzoek is gestart naar de wijze waarop gemeenten in dialoog met hun gemeenschappen vinger aan de pols kunnen houden bij controversiële vraagstukken, en daardoor maatschappelijke onrust kunnen beperken. De resultaten van dit onderzoek helpen bij de verdere vormgeving van het Ondersteuningsnetwerk maatschappelijke onrust (Omo), dat medio 2020 onder coördinatie van het ministerie van BZK van start is gegaan.

Alle twaalf provincies ontvingen via het provinciefonds bij de decembercirculaire een bijdrage voor de versterking van de weerbaarheid van (kleinere) gemeenten in hun provincie.

In 2020 is na een Europees aanbestedingstraject opdracht verleend voor het herijken van de Leefbaarometer en voor de tweejaarlijkse metingen en analyses. Verder is de website op onderdelen gemoderniseerd. De ondersteuning van gemeenten is voortgezet om kennis en ervaringen uit te wisselen over de toepassing van de Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek en is opdracht verleend voor de evaluatie van de wet op basis van de lokale praktijk. Tevens is via kennisbijeenkomsten verder ingezet op het ondersteunen van provincies bij de integrale aanpak van vakantieparken (uitvoering actieagenda Vakantieparken 2018-2020).

Ook zijn diverse opdrachten verstrekt voor onderzoeken en adviezen over de digitale nalatenschap de inrichting en het functioneren van het lokaal bestuur, waaronder een onderzoek naar de staat van het burgemeestersambt.

In het kader van het programma Leefbaarheid en Veiligheid is een instrument ontwikkeld waarmee gemeenten een ex ante impactanalyse kunnen uitvoeren van de maatschappelijke kosten en baten van een integrale aanpak van de leefbaarheid en veiligheid in wijken en buurten. Op basis hiervan kunnen plannen voor een meerjarige gebiedsgerichte aanpak worden opgesteld. Vijftien gemeenten hebben via het gemeentefonds een bijdrage voor het uitvoeren van een ex ante impactanalyse ten behoeve van een vernieuwingsgebied in hun gemeente ontvangen. Daarnaast zijn verschillende advies- en onderzoeksopdrachten verstrekt, zoals naar de ervaringen van bewoners en wijkwerkers met de huidige aanpak van leefbaarheid en veiligheid in wijken en buurten. Met de door hen aangedragen knelpunten en aanbevelingen wordt vanuit de wijk zelf antwoord gegeven op de vraag hoe een gebiedsgerichte aanpak van leefbaarheid en veiligheid er in de toekomst uit zou moeten zien.

Inkomensoverdrachten

Toerusting en ondersteuning politieke ambtsdragers

Het Ministerie van BZK is verantwoordelijk voor de uitvoering van de Algemene pensioenwet politieke ambtsdragers (Appa). Dit betreft ten eerste de betaling van de uitkeringen en de kosten van de begeleiding en ondersteuning bij het vinden van een nieuwe baan van gewezen ministers en staatssecretarissen, van waarnemend burgemeesters en van (waarnemend) burgemeesters die betrokken zijn bij gemeentelijke herindeling. Ten tweede betreft het de betaling van de pensioenen van ministers en staatssecretarissen. De realisatie is lager uitgevallen ten opzichte van de ontwerpbegroting doordat in 2020 minder uitkeringen en pensioenen aan ministers en staatssecretarissen zijn verstrekt.

In 2020 zijn de eerste zeven betalingen ter compensatie van de extra kosten voor nabestaanden voor het rouwvervoer wegens het coronavirus gedaan.

Bijdrage aan zbo's/rwt's

Diverse bijdragen

De VNG ontving een bijdrage om een technische voorziening te creëren ten behoeve van digitale gegevensoverdracht van optellingen bij de Tweede Kamerverkiezing. Hiermee kunnen de gemeenten telbestanden van uitgebrachte stemmen uploaden en kunnen hoofdstembureaus en het centraal stembureau deze vervolgens downloaden.

ICTU ontving een bijdrage voor een ondersteuningsteam dat gemeenten helpt bij het vinden van stemlokalen voor de Tweede Kamerverkiezing in 2021, aangezien reguliere locaties als gevolg van de coronacrisis niet of minder beschikbaar zijn. Daarnaast ontving ICTU een bijdrage voor ondersteuning van de Kiesraad bij vernieuwing van digitale hulpmiddelen.

Voor de verdere uitvoering van de City Deal Zicht op ondermijning (ZoO), die bijdraagt aan de preventieve aanpak van ondermijnende effecten van criminaliteit, zijn bijdragen verstrekt aan ICTU en CBS, onder meer voor een pilotonderzoek naar de cliënten van Zorg- en Veiligheidshuizen. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) leverde een bijdrage vanuit het Ondermijningsfonds. Daarnaast zijn ten behoeve van deze City Deal bij de eerste suppletoire begroting 2020 van het Ministerie van BZK (Kamerstukken II 2019/20 35450 VII, nr. 1) middelen gerealloceerd vanuit artikel 6.6 .

Bijdrage aan medeoverheden

Diverse bijdragen

De gemeente Den Haag ontving een specifieke uitkering voor het uitvoeren van verificaties op door Nederlanders ondertekende steunbetuigingen van een Europees burgerinitiatief.

Bijdrage aan (inter-)nationale organisaties

Bijdragen internationaal

Het programma «Europa voor de burger» biedt financiële ondersteuning aan burgers en organisaties die een actief Europees burgerschap bevorderen om zo het proces van Europese integratie te stimuleren en de kloof tussen de burger en de Europese Unie te verkleinen. Om het programma bekendheid te geven en belangstellenden bij te staan bij het indienen van subsidieaanvragen, faciliteert de Europese Commissie in samenwerking met de lidstaten Europe for Citizens Points (ECP). In Nederland is het ECP belegd bij Dutch Culture, waaraan ook in 2020 een jaarlijkse bijdrage is verstrekt.

In 2020 is contributie betaald aan het Open Government Partnership (OGP), dat zich richt op het versterken van de transparantie en de openheid van de overheid.

Bijdrage aan agentschappen

Dienst Publiek en Communicatie

De Dienst Publieke Communicatie (DPC) ontving een bijdrage voor de voorlichtingscampagne van de Tweede Kamerverkiezing 2021, die in verband met corona moest worden aangepast.

Bijdrage aan (andere) begrotingshoofdstukken

Gemeentefonds (H50)

De gemeente Den Haag heeft een bijdrage ontvangen voor de permanente registratie voor kiezers in het buitenland. Met de invoering van de permanente registratie zijn de verkiezingen voor Nederlanders die buiten Nederland wonen, toegankelijker geworden.

Provinciefonds (H51)

Provincie Fryslân ontving een bijdrage in lijn met de afspraken in de Bestjoersôfspraken Fryske Taal en Kultuer (BFTK) 2019-2023 voor de uitvoering van taken in het kader van de Wet Gebruik Friese taal. Ook ontving het adviesorgaan voor de Friese taal DINGTIID een jaarlijkse bijdrage. DINGTIID organiseerde verschillende verdiepende bijeenkomsten (DINGpetearen) en bracht advies uit over de Friese kennisinfrastructuur en voerde een case study uit naar het gebruik van het Fries door Rijksuitvoeringsorganisaties.

Ontvangsten

Dit betreft voornamelijk de bijdrage van de waterschappen voor hun aandeel in de Waardering Onroerende Zaken kosten (WOZ-kosten) van de gemeenten en hun aandeel in de kosten van de Landelijke Voorziening WOZ (LV WOZ).

Daarnaast ontvangt het Ministerie van BZK met ingang van 2020 jaarlijks een bedrag van € 2,8 mln. van de Waterschappen in het kader van de organisatie van de Waterschapsverkiezingen. De kosten die de gemeenten voor de organisatie van de Waterschapsverkiezingen maken worden vergoed door de Waterschappen. Met ingang van 2020 gebeurt dat via een structurele toevoeging aan de algemene uitkering van het gemeentefonds van € 2,8 mln. per jaar. Dit bedrag wordt overgeboekt vanuit de begroting van BZK. Daar tegenover incasseert het Ministerie van BZK jaarlijks eenzelfde bedrag bij de Waterschappen. Tot slot zijn er meerontvangsten van circa € 0,6 mln. onder meer als gevolg van lagere subsidievaststellingen.